Международный научный журнал № 1(100), часть 1
«Научный Фокус» май, 2023
1932
vujudga kelgan sinish, chiqish va shunga o’xshash mexanik shikastlanishlar kiradi.
Elektr toki urganda odamning ichki a’zolari shikastlanadi. Elektr toki urishi uncha
katta bo’lmagan 25-100 mA toklarda sodir bo’ladi. 10 mA gacha bo’lgan
tok inson
hayoti uchun xavfsiz bo’lib, yoqimsiz sezgi hosil qiladi. Agar tok 10-25 mA dan oshsa,
qo’l muskullari tortishib qolishi mumkin. Natijada odam o’zini tok o’tkazuvchi qismdan
mustaqil ajratib ololmaydi. Bunday tok 15-20 sekundan ko’p ta’sir qilsa odamning
nafas olishi qiyinlashib, butkul to’xtashi mumkin. Agar tok 100 mA va undan ko’p
bo’lsa, odamni darhol o’ldiradi. Odam tanasidan o’tuvchi tok miqdori tegib ketish
kuchlanishi va tok chastotasiga hamda odam tanasining elektr qarshiligiga bog’liq.
Odam tanasining elektr qarshiligi uning kayfiyatiga, vazniga, jismoniy chiniqqanligiga,
terisining holatiga va boshqalargi bog’liq. Odam terisi
quruq va shikastlanmagan
bo’lganda uning elektr qarshiligi 10-100 kOm atrofida bo’ladi. Shuning uchun xavfsiz
kuchlanishning qandaydir miqdori to’g’risida gapirish juda qiyin. Elektr qurilmalarini
ishlatishdagi ko’p yillik tajribalar shuni ko’rsatadiki, eng yomon sharoitli xonalar 12 V
dan kichik hamda quruq va toza xonalar uchun 36 V dan kichik kuchlanishlami xavfsiz
kuchlanishlar deb hisoblash mumkin.
Shuningdek, quruq xonalarda odam tanasining elektr qarshiligi bir necha o’n
ming Om ga yetadi. Bu holda 100 V atrofidagi kuchlanish ham xavfsiz bo’lishi mumkin.
Elektr qurilmalarning qoidalarida atrof muhit sharoitlariga qarab quyidagi
kuchlanishlar belgilangan: 12, 36 V li elektr qurilmalar - kichik kuchlanishli
qurilmalarga; 65 V dan 250 V gacha qurilmalar past kuchlanishli qurilmalarga; elektr
kuchlanishi 250 V dan katta bo’lsa yuqori kuchlanishli qurilmalarga kiradi. Xavfsizlik
texnikasida ko’zda tutilgan qator himoya vositalari va tadbirlarini qo’llash elektr
qurilmalarining xavfsiz ishlashini ta’minlaydi. Bunday tadbirlarga hamma tok
o’tkazuvchi qismlarni maxsus himoya to’siqlari
yordamida himoyalash, elektr
qurilmalarni yerga yoki nolga ulash vositasiga biriktirish, himoyalovchi tagliklar,
rezina kalish, qo’lqop va boshqa himoyalovchi vositalami qo’llash, kamaytirilgan
kuchlanishdan foydalanish kabilar kiradi. Elektr tokidan shikastlanish sabablari:
a) tok o’tkazuvchi qismlarga, ochiq simlarga, elektr mashinasining kontaktlariga,
rubil’niklarga, saqlagichlar va kuchlanish manbaiga
ulangan boshqa asboblarga
(ularning tok o’tkazuvchi qismlariga) tegib ketganda;
b) elektr qurilmalarining aslida kuchlanish ostida bo’lmagan, biroq himoya
qoplamasi buzilganligi natijasida kuchlanish ostida bo’lgan qismlariga tegib ketganda;
v) elektr qurilmasinint qismlari bo’lmagan, biroq tasodifan kuchlanish ostida
bo’lgan tok o’tkazuvchi narsalar (masalan, nam devor)
ga tekkanda;
g) elektr tarmog’ining uzilgan simi yerga tegib qolgan joyga yaqinlashganda
kishini tok urishi mumkin.
Kishi organizmining biror qismi elektr tokiga tegsa, badanning ikki nuqtasidagi
potentsiallar bir-biridan farq qiladi. Elektr asbobdan ancha narida kishi organizmining
hamma nuqtalaridagi elektr potentsiali nolga teng bo’ladi. Ammo kishi elektr
potentsiali bo’lgan
elektr asbobiga yaqinlashsa, u elektr maydoni ta’siridagi zonaga
Международный научный журнал № 1(100), часть 1
«Научный Фокус» май, 2023
1933
tushib qoladi, chunki kuchlanish ostida bo’lgan elektr asbobining qismlari atrofida
doimo elektr maydoni mavjud bo’ladi. Kishi organizmining tokka tekkan eng yaqin
nuqtasining potentsiali noldan farq qiladi, organizmning elektr
potentsiali nolligacha
qoladi. Ana shunday vaqtda kishi organizmi ikki nuqtasining elektr potentsiallari bir-
biridan farq qiladi. Bu holda kishi organizmidan tok o’tadi.
Kuchlanishli asbobga qancha yaqin borilsa, organizm ayrim nuqtalarining elektr
potentsiallari bir-biridan shuncha ko’p farq qiladi va organizm orqali shuncha ko’p tok
o ’tadi. Amalda ko’pchilik hollarda 127, 220 va 380 vol’tli elektr asboblari bilan
ishlayotganda xavfsizlik qoidalariga qat’iy rioya qilish zarur. Aks holda ko’ngilsiz
hodisalar ro’y berishi mumkin. Statistika ma’lumotlariga ko’ra ko’pchilik baxtsiz
hodisalar past kuchlanishli elektr asboblariga to’g’ri keladi.
Elektr tokidan
shikastlanishning oldini olish: Elektrdan shikastlanishning oldini olish uchun himoya
vositalari: rezina qo’lqoplar, rezina etiklar, rezina gilamchalar, himoyalovchi shlanglar
va boshqalar ishlatiladi. Elektr mantaj ishlarida ishlatiladigan metall dastali
asboblaming dastalariga himoyalovchi trubkalar kiydiriladi. Elektr tokidan
shikastlanishdan ogohlantirish uchun «Kirmang, hayot uchun xavfli», «Ulamang,
odamlar ishlashmoqda» deb yozib qo’yilgan plakatlardan foydalaniladi.
Plakatlar odatda elektr qurilmalari joylashgan binoning eshik va devorlariga,
elektr shchitlar, rubil’niklar, elektr uzatish liniyalarining tayanchlariga va boshqa
joylarga osib qo’yiladi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:
1. Zaxidov I. Elektrotexnikadan texnika xavfsizligi qoidalari. Namangan, 2007.
2. Yo’ldoshev O’., Usmonov U., Qudratov O. Mehnatni muxofaza qilish. -T.:Mehnat,
2001.
3. Muratov S.N. Xirurgik kasalliklar va bemorlarni parvarish qilish. - Toshkent:
Meditsina,1989.
4. Raximov A. Umumiy elektrotexnika. -Toshkent: O’qituvchi, 1981.
