Elektron biznesning mahiyati. Elektron to‘lov tizimlari
710-19 guruh talabasi Isaqov Mo’ydinjonning
Zamonaviy iqtisodiyot
fanidan
“Elektron biznesning mahiyati.
Elektron to‘lov tizimlari”
Reja:
1. Sanoat elektron biznes tizimlari sinflari.
2. Elektron konsalting.
3. Biznes yechimi.
Elektron biznes - bu pulni elektron qurilmalar orqali qilish usuli. Elektron biznesning yana bir ta'rifi mavjud: Elektron
biznes elektron vositalar orqali xizmat yoki yakuniy mahsulotni taqdim etishdir. Televidenie, telefon, Internet shunga
o'xshash.
Elektron biznes - bu kompaniyalarning mijozlariga xizmat ko'rsatishni yaxshilash va sheriklar bilan ishbilarmonlik
aloqalarini optimallashtirishga imkon beradigan sifat jihatidan yangi texnologiyalardir. Internet texnologiyalari - bu asosiy
narsalardan biri, ammo elektron biznesdagi yagona muhim jihat emas.
Elektron tijorat elektron biznes elementlaridan biridir. Bu marketing funktsiyalari, shu jumladan Internet orqali tovarlar va
xizmatlarni sotish bilan bog'liq. Aksariyat mutaxassislar elektron biznesning ikkita tarkibiy qismlarini ajratishadi.
Qattiq gapirish, "e-biznes" mavjud emas. Biznes - u yoki yo'qmi yoki yo'q. "Elektron biznes" deb nomlash odatiy holdir - bu
shunchaki an'anaviy biznes vositasidir. Biznes vositalaridan biri an'anaviy. Boshqa emas; boshqa ... bo'lmaydi; Endi yo'q. Va
hech
qanday
yolg'on
emas.
Sanoat elektron biznes tizimlari sinflari. Korxonalarda biznesni avtomatlashtirish uchun foydalaniladigan axborot
tizimlarining bir necha sinflari mavjud:
• ERP (ing. korxona manbalari rejasi) - IS korxona resurslarini boshqarish.
• CRM (ingliz. Mijozlar bilan munosabatlarni boshqarish ) - mijozlar bilan munosabatlarni boshqarish uchun IS.
• BI (ing. Ishbilarmonlik intellekti) - IS ma'lumotlarini yig'ish, tahlil qilish va taqdim etish.
• ECM (ing. Korxona tarkibini boshqarish) - korxonada IS ma'lumotlari va hujjatlar aylanishi.
• HRM (ing. Inson resurslarini boshqarish) - xodimlarni boshqarish IS.
• SCM (ingliz. Ta'minot ulanmasi boshqaruvi) - ta'minot zanjirini boshqarish IS.
Boshqa lug'atlarda "Elektron biznes": Elektron biznes- biznes sheriklarining maqbul o'zaro ta'sirini ta'minlash va yaxlit
qiymat zanjirini yaratish maqsadida axborot texnologiyalaridan foydalanishga asoslangan biznes. Elektron biznesga
quyidagilar kiradi: sotish, marketing, ... ... (Moliyaviy lug'at)
Elektron biznes- biznes sheriklarining maqbul o'zaro ta'sirini ta'minlash va qo'shilgan qiymat qo'shilgan zanjir yaratish
uchun axborot texnologiyalaridan foydalangan holda real biznes samaradorligini oshirish. Yaxshilaydi ....... (Texnik tarjimon
uchun qo'llanma)
ELEKTRON BIZNESI- biznes sheriklarining maqbul o'zaro ta'sirini ta'minlash va yaxlit qiymat zanjirini yaratish
maqsadida axborot texnologiyalaridan foydalanishga asoslangan biznes. Elektron biznesga quyidagilar kiradi: sotish,
marketing, ... ... (Biznes lug'ati)
ELEKTRON BIZNESI- (inglizcha elektron biznes, e biznes) - o'zaro bog'liq kompyuterlar tarmog'i orqali tadbirkorlik
tashkiloti tomonidan amalga oshiriladigan har qanday faoliyat turi. UNIDO tomonidan belgilangan biznes quyidagilarni o'z
ichiga oladi: marketing, ishlab chiqarish, sotish, to'lovlar. Agar ikkitasi bo'lsa ... ...( Moliyaviy va kredit ensiklopedik lug'at)
Elektron biznes / EBUSINESS- biznes -sheriklar o'rtasidagi maqbul o'zaro ta'sirni ta'minlash va yaxlit qiymat zanjirini
yaratish maqsadida axborot -kommunikatsiya texnologiyalaridan foydalangan holda bitimlar tuzish. Elektron biznes sotishni
o'z ichiga oladi ... (Axborot jamiyati va yangi iqtisodiyotning izohli lug'ati)
E-BIZNES - elektron biznes- telekommunikatsiya tarmoqlari yordamida amalga oshiriladigan tijorat faoliyati ... (Biznes
elektron lug'ati)
Elektron konsalting-elektron biznes turi, shu jumladan: elektron pochta orqali mijozlar bilan professional maslahatlashuvlar;
axborot xizmatlaridan sertifikatlar taqdim etish; Internetda turli xil so'rovlar o'tkazish va hk. Ingliz tilida: Elektron
konsalting sinonimlari ... ... Moliyaviy lug'at
Elektron pochta marketingi- axborot tizimlari va tarmoqlaridan foydalangan holda marketing faoliyati. Ingliz tilida:
Elektron marketing inglizcha sinonimlari: e Marketing Shuningdek qarang: To'g'ridan -to'g'ri marketing elektron biznes
moliyaviy lug'ati Finam ... Moliyaviy lug'at
Biznes yechimi- Internet -texnologiyalarga asoslangan elektron biznesning ishlashini ta'minlaydigan tizim. Biznes echimini
portal, katalog, elektron do'kon va boshqalar ko'rinishida amalga oshirish mumkin. Ingliz tilida: Biznes echimlari
Shuningdek qarang: ... ... Moliyaviy lug'at
Raqamli katalog- (elektron katalog) mijozlar yoki biznes sheriklari uchun mahsulotlar va xizmatlar haqidagi ma'lumotlarni
o'z ichiga oladi. Ayirboshlash imkonini beradi ishlab chiqaruvchilar va xaridorlar o'rtasida. Xarid xarajatlarini kamaytirishga
imkon beradi va ... ... Vikipediya
Elektron biznes-elektron qurilmalar orqali pul ishlash usuli. Elektron biznesning yana bir ta'rifi bor: elektron biznes-bu
zamonaviy axborot texnologiyalaridan foydalanishga imkon beruvchi elektron vositalar orqali xizmatlar yoki yakuniy
mahsulotni taqdim etish. Televizor, telefon, Internet - bular.
Elektron biznes-bu mijozlarga xizmat ko'rsatishni yaxshilash va sheriklar bilan ishbilarmonlik aloqalarini optimallashtirish
orqali kompaniyaga raqobatbardosh ustunlikka erishishga imkon beradigan sifat jihatidan yangi ish texnologiyasi. Internet
texnologiyalari elektron biznesda asosiy, lekin yagona kalit emas. Elektron tijorat elektron biznesning elementlaridan biridir.
Bu marketing funktsiyalarining bajarilishi, shu jumladan Internet orqali iste'molchiga tovarlar va xizmatlarni sotish bilan
bog'liq. Ko'pgina ekspertlar elektron biznesning ikkita komponentini aniqlaydilar.
Jahon hamjamiyatining ko’zlangan rivojlanish va farovonlikka erishish uchun, axborot texnologiyalariga (AT) bo’lgan
ehtiyoji katta sur’atlar bilan oshib borayapti. Iqtisodiy o’sishning faollashuvi, dunyo aholisi yashash darajasining
yaxshilanishi axborot texnologiyalarining kundalik hayotimizga singib ketagani natijasidir. Dunyo tajribasi shuni
ko’rsatadiki erkin axborot oqimining ta’minlanishi bozor iqtisodiyotiga o’tishni tezlashtiradi va sotsial farovonlikni
oshiradi. Axborot texnologiyalarining tez rivojlanishi iqtisodda ham o’z aksini topmasdan qolmaydi. Hozirgi kunda
iqtisodda, ayniqsa tadbirkorlik sohasida erishilayotgan yutuqlar negizida aynan axborot texnologiyalari turli
segmentlarining yuqori darajada rivojlanganligi va samarali qo’llanishi yotadi. O’zbekiston iqtisodiyoti ham bundan
mustasno emas albatta. Yaqqol misol sifatida axborot texnologiyalarining bir qator segmentlari masalan, ma’lumotlar
yetkazish tarmoqlari, axborot internet-resurslari va ular orasidagi elektron hujjat almashuv, biznes va tijoratning barqaror
rivojlanayotganini keltirish mumkin. O’zbekiston uchun axborot texnologiyalarini rivojlantirish yangi iqtisodiy aloqalarni
ta’minlashda muhim ahamiyat kasb etadi. Lekin bu jarayon, axborot texnologiyalari sohasida ta’lim standartlarining oshishi,
milliy telekommunikatsiya tarmoqlarining modernizatsiyalashuvi, huquqiy bazaning shakllanishi oqibatida vujudga
keladigan jamiyatning ma’lum darajadagi informatsion tayorligi mavjud bo’lgan holatdagina sodir bo’ladi. O’zbekiston
iqtisodiyotining ham bosqichma-bosqich rivojalnishi oqibatida biznes faoliyatini yuritishning yangi prinsiplari, ayniqsa
elektron tijoratning ahamiyati juda oshdi. “Elektron tijorat” termini EDI (Elektronic Data Interchange – ma’lumotlarni
elektron almashish), elektron pochta, internet, intranet (kompaniya ichida axborot almashish) va ekstranet (tashqi dunyo
bilan axborot almashish) kabi texnologiyalarni o’z ichiga oladi.
1
Kompaniya axborot texnologiyalarini samarali qo’llash
orqali iste’molchibilan ochiq munosabat o’rnatish, mahsulot va xizmatlar to’g’risida hamkor va mijozlarni tezkor axborot
bilan ta’minlash, 8 sotuvning alternativ yo’llarini, misol uchun tijorat saytlarida elektron do’konlar ochish va yaratish
imkoni
beradi.
Bugungi kunga kelib, O’zbekistonda davlat organlari elektron tijoratni rivojlantirishda, dunyo tajribasida keng qo’llanilgan
quyidagi prinsiplarga amal qilishmoqda.
1.Telekommunikatsiyaning rivojlanishi hozirgi kunda butun dunyo bo'ylab jismoniy shaxslar va kompaniyalar bir-biri bilan
elektron aloqa kanallari orqali bog'lanishiga olib keldi. Internet yagona axborot muhitni tashkil qilish vositasi bo'lib,
biznesni rivojlanishning yangi bosqichiga o'tishga imkon berdi. Bir tomondan, u ishlab chiqaruvchilarga har xil imtiyozlar
bilan iste'molchilarning maksimal auditoriyasiga kirish imkoniyatini taqdim etdi. Boshqa tomondan, bu xaridorlarga
elektron interfeyslardan foydalanib, o'zlarining buyurtmalarini ishlab chiqarishni boshqarish tizimiga o'zlari kiritish
imkoniyatini berdi. Shunday qilib, so'nggi yillarda elektron biznes va elektron tijorat yirik va kichik firmalar hamda
jismoniy shaxslar hayotiga kirib keldi. Elektron tijorat elektron biznesdan nimasi bilan farq qiladi? Biznes - bu mulkdan
foydalangan holda, tovarlarni sotishdan, ishlarni bajarishdan yoki xizmatlar ko'rsatishdan muntazam ravishda foyda olishga
qaratilgan va sub'ektlar tomonidan o'zlarining tavakkallari va javobgarligi ostida amaldagi qonunchilikka muvofiq
bajariladigan tadbirkorlik faoliyati. Elektron biznes (e- biznes) - bu global axborot tizimlari imkoniyatlaridan
foydalanadigan biznes. Boshqacha qilib aytganda, bu uning muhim qismi axborot texnologiyalari yordamida amalga
oshiriladigan biznes yuritish shakli. Elektron biznesning asosiy tarkibiy qismlariga kompaniyani yagona axborot tarmog'i
(intranet) asosida tashkil etish, yani ichki sohani va tarmoqlar va Internet orqali sheriklar, etkazib beruvchilar va mijozlar
bilan tashqi o'zaro aloqalar (extranet) kiradi. XX asrning 60-yillaridan boshlab kompaniyalar faoliyatida elektron biznes
elementlari
paydo
bo'ldi.
Bular
avtomatik
biznes
tizimlar,
masalan:
-
Elektron
ma'lumotlar
almashinuvi
(Electronic
Data
Interchange.
EDI);
-
pul
mablag'larini
elektron
o'tkazish
vositalari
(Elektron
pul
o'tkazmalari,
EFT);
- Korxona resurslarini rejalashtirish (Enterprise Resource Planning, ERP) vositalari.
2.Internet
muhitidagi
asosiy
biznes
modellariga
quyidagilar
kiradi:
B2B – biznes biznes uchun modeli Internet-texnologiyalar orqali kompaniyalar o’rtasidagi o'zaro aloqani o'z ichiga oladi.
Masalan, firma tijorat takliflar uchun buyurtmani joylashtirishi mumkin, etkazib beruvchilardan joriy narxlarni haqida
ma’lumot olish, shartnoma tuzish, to'lovlarni olish yoki to'lash, hujjatlarni taqdim etish. Bu Internetdagi faoliyat turi
mahalliy korxonalari uchun eng istiqbolli hisoblanadi Bu model ishlab chiqaruvchilar o'rtasidagi tijorat aloqalarni yangi
darajada va ular o'rtasidagi hamkorlik munosabatlarni o’rnatish uchun qulay zamin yaratadi. Bozor yanada ochiq bo'lib,
xorijdan materiallar va asbob-uskunalar importidan va hamkorlarni uzoq muddatli qidiruvdan ozod etadi. Elektron tijorat
korxonaga jahon bozorida yuqori faollik uchun ko'proq imkoniyat yaratadi. B2B tizimi bir vaqtni o’zida oddiy
foydalanavchilar ko’ra oladigan va kirib turadigan ochiq ham alohida hamkorlar yoki ishchi guruhlar uchun yopiq bo’lib,
belgilangan texnologik vazifalarni bajaradi Funktsional jihatdan B2B resurslarida quyidagi guruhlarni ajratish mumkin:
- Kataloglar. B2B turdagi saytning eng oddiy turi bolib, xaridorlar belgilangan narx bilan mol sotuvchini topadi. - elektron
birjalar. Kataloglarga qaraganda murakkabligi bilan farqlanadi va funktsional jihatdan haqiqiy o'xshash. Don, qog'oz, metall
va boshqalar kabi asosiy iste’mol tovarlari savdosi uchun ishlatiladi - kim oshdi savdosi. Bunday saytlar funktsional
jihatdan haqiqiy kim oshdi savdosiga va virtual B2C kim oshdi savdosiga o'xshashdir, ammo B2B modelining o'ziga xos
xususiyatlari
tufayli
ko'pincha
ortiqcha
zaxiralarni
sotish
uchun
ishlatiladi.
- elektron hamjamiyatlar. Biznesni yuritish uchun doimo odatiy bo'lgan biznes operatsiyalarini bajarishni bildiradi. Biznesni
olib borishda ishtirok etishi mumkin bo'lgan boshqa ko'plab sohalardan sheriklar bo’lishini talab qiluvchi
ko’plab
3
yo’nalishlar mavjud. Masalan, har xil tadqiqotlar, g’oyalar almashish. Internet sa'y-harakatlar va manfaatlarga
birlashish
uchun
nuqsonsia
vosita.
B2C – biznes iste'molchilar uchun bugungi kunda eng ommabop elektron tijorat shakli hisoblanadi. Bunday holda, faoliyat
to'g'ridanto'g'ri oxirgi iste'molchiga sotishga qaratilgan. B2C ning eng katta namunalaridan biri bu www.amazon.com,
Amerikada kitob savdosi bilan shug'ullanadigan sayt bo’lib dunyo bo'ylab 50 million mijozga ega. Aynan shu sayt bir necha
yil davomida Qo'shma Shtatlardagi oddiy bukinistik bozorini barbod bo’lishiga muvaffaq bo'ldi. Internetga ulanish
muammolar mavjud mintaqalarda, xavfsiz to’lov tizimlar va etkazib berish xizmatlari ishonchli ishlashi sharoitlardagina
B2C modeli iste'molchi uchun tovarlar va xizmatlarni yetkazish nuqtai nazarifan yirik shaharlar va chekka mintaqalardagi
korxonalar o'rtasidagi farqlarni yo'q qilish uchun samarali vosita hisoblanadi. B2C iste'molchilarga dunyoning istalgan
nuqtasidan tovarlar va xizmatlarni etkazib berishni osonlashtiradigan savdoning yangi texnologiyani yaratadi. B2C-ning
yana bir ijobiy tomoni - vositachilarning minimal soni ishtiroqida to'g'ridan-to'g'ri sotish. Vositachilarsiz ishlash joylarda
raqobatbardosh narxlarni belgilash va hatto ularni oshirish (vositachilarning ulushi bundan istisno), bu tabiiy ravishda
foydaning
o'sishiga
imkon
beradi.
C2C - iste'molchi uchun iste'molchi, iste'molchilar - jismoniy shaxslar o'rtasida tovarlar va xizmatlarni sotishdan iborat.
Ushbu holatda sayt xaridor va sotuvchi o'rtasida vositachi vazifasini bajaradi. Masalan, etakchi amerikalik www.ebay.com
va www.molotok.ru - har kim sotib olishi yoki sotishi mumkin bo'lgan Rossiyaning etakchi kim oshdi savdosidan biri.
C2B - biznes uchun iste'molchi, iste'molchiga kompaniyalar tomonidan taqdim etilayotgan turli xil tovarlar va xizmatlarga
narxini mustaqil ravishda belgilash imkoniyatini beradi. Ushbu turdagi elektron tijorat qolganlari bilan taqqoslaganda eng
kam rivojlangan. Masalan, Amerikaning www.priceline.com kompaniyasi, bu uning xaridoriga narxni qo’yishga imkon
beradi. Shunday qilib, talab paydo bo'ladi, bu so'ralgan narxda savdo bo'ladi degani emas. Sotuvchi, hozirgi talab
ma'lumotlaridan foydalanib, yakuniy qaror qabul qiladi. C2B sayti broker-vositachisi sifatida ishlaydi va xaridorlarning
takliflari bilan shakllanadigan narx boyicha sotuvchini ahtaradi. Internetda iqtisodiy faoliyat vositalari bozori doimo
rivojlanganligi tufayli amalga oshirish yo'nalishlari va yangi ko’rinishlari paydo bo'ladi. Ammo ularning barchasi yuqorida
ko'rsatilgan modellariga biriga mos keladi. Elektron tijorat, shuningdek, savdo o'sishiga ba'zi jismoniy cheklovlarni
olib
4
tashlaydi, chunki Internetdagi kompyuter tizimlari buyurtma berishga va kecha-kunduz haftaning etti kuni mijozlarni
qo'llab-quvvatlashga qodir bo’lib, faqtgina hududni qamrab olish imkoniyatlari mijozning tarmoqqa kirish darajasi bilan
cheklanadi.
Elektron
tijoratning
asosiy
tarkibiy
qismlari
quyidagicha
aniqlanadi:
- ishtirokchilar (ishlab chiqaruvchilar, etkazib beruvchilar, chakana sotuvchilar, iste'molchilar, ma'muriy va hukumat
tuzilmalar);
- marketing jarayonlari (tadqiqotlar, hisob-kitoblar, reklama, buyurtmalarga xizmat ko'rsatish, sotuvlarni tahlil qilish,
mijozlarni
qo'llab-quvvatlash);
- tarmoqlar va tarmoq texnologiyalari (tijorat tarmoqlari, korporativ tarmoqlar Internet, aloqa sessiyalari protokollari,
dasturiy ta'minot va boshqalar). “Elektron tijorat infratuzilmasi” elektron bozor ishtirokchilarining normal o'zaro ta'siri
uchun
sharoitlarni
ta'minlaydigan
texnologik
va
tashkiliy
jarayonlar
to'plamini
o’z
ichiga
oladi.
Shunday
qilib,
elektron
tijorat
infratuzilmasi
quyidagicha
taqdim
etish
mumkin:
-
ishlab
chiqarish
infratuzilmasi
- mahsulot va uning muhiti, korxonaning axborot bazasi, iste'molchilarga sotish uchun axborot mahsuloti;
- harakatlanish infratuzilmasi – tarmoqli echimlari, apparat vositalari bilan sotuvchilar va xaridorlarni ta'minlash,
ma'lumotlar almashinuvi protokollari (shu jumladan, mobil aloqa protokoli WAP), tijorat ma'lumotlarini uzatish uchun
dasturiy
ta'minot;
- savdo infratuzilmasi (to'g'ridan-to'g'ri oxirgi iste'molchiga yetkaziladigan tovarlar reklama va sotishni ta'minlaydi -
elektron
pochta,
veb-server,
elektron
kataloglar
va
sotuvchilarning
ma'lumotlar
bazalari;
- xizmat ko'rsatish infratuzilmasi - to'lov tizimlari, texnologiyalar, tijorat ma'lumotlarini himoya qilish va maslahat veb-
resurslari va boshqalar. Elektron tijorat faoliyatining ko'lamiga qarab biznes yuritishning quyidagi shakllari mavjud: - kichik
yoki o'rta sanoat yoki savdo-vositachilik korxonalarining elektron do'koni - ("biznes-iste'molchi" deb ataladigan model -
B2C);
- mintaqaviy yoki sanoat darajasidagi yirik korporatsiyaning savdo tizimi (biznesdan biznesga model - B2B);
- vertikal darajadagi kompaniyalararo savdo portallari - ma'lum bir soha doirasida tovar va xizmatlarni sotib olish va sotish
amalga oshiriladi
;
http://fayllar.org
| 