Tabiatshunoslikni o'qitish metodikasi fanining qisqacha
tarixi. 0 ‘zbekisfanning boshlangfich sinflarida
tabiatshunoslikning oiqitilishi
Tabiatshunoslikni o'qitish metodikasining tarixi shuni ko'rsatadiki, muayyan
darajadagi hal qilinadigan asosiy muammolar. ya’ni ta’limning mazmuni,
o'qitish metodlari va ularni tarbiyalovchi ta’siri kabi masalalar o'qituvchilar va
metodistlar tomonidan hal etiladi. Bu narsa ko'pincha ularning ijodiy
tashabbusiga bog'liq bo'ladi. Tabiatshunoslikni o'qitish metodikasi ham
kutubxonasitarixiga ega. Uni vujudga kelishiga ko‘plab biolog-olimlar,
metodistlar va o‘qituvchilaming xizmatlari singgan. Turli ijtimoiy sharoitlarda
yaratilgan ko‘plab metodik qo'llanmalar va darsliklar shular jumlasidandir.
Boshlang‘ich sinflarda tabiatshunoslikning o‘qitilishi. 0 ‘zbek tilida
tabiatshunoslik bo‘yicha birinchi taijima adabiyotlar 1919- yilda vujudga keldi.
Bular: «Boshlang‘ich jug‘rofiya» (A.A. Kruber
kitobining ruschadan tarjimasi), «Turkiston» (A.A. Kruber kitobining ruschadan
taijimasi) kabi asarlar edi. T. N. QoriNiyoziyning «Tabiatning parchasi» kitobi
o‘qituvchilar uchun yaratilgan dastlabki qo‘llanmalardan biri hisoblanadi.
1927—1929- yillarda birinchi bosqich maktab o ‘quvchilari uchun
o'lkashunoslik darsliklari — «Kichik turkistonlik», «Bizning o‘lka», «Tabiiyot
bo‘yicha o‘qish kitobi» hamda boshqa darsliklar nashr qilindi. 1948- yildan
boshlang‘ich sinflarda tabiiyotni o'qitish tizimi o‘zgardi. 1 -3 - sinflarda
tabiatshunoslik materiali izohli o'qish orqali o‘rganila boshlandi. Tabiiyot o‘quv
predmeti sifatida 4- sinfga kiritildi va o‘zbek tiliga tarjima qilingan sobiq
RSFSR dasturlari bo'yicha m ahalliy m ateriallardan foydalanib
o‘rganildi. 1948- yili Y.M. Belskaya shu dasturga asoslanib, «Rus tilida o‘qish
olib boriladigan 0 ‘zbekiston maktablarining 1 -4 - sinflari uchun dastur» —
metodik yo‘l-yo‘riqlar yaratdi, unda 1 -3 - sinf o‘quvchilari bilan darslar va
darsdan tashqari vaqtlarda (o‘qituvchi rahbarligida) kuzatish va tajribalar o
‘tkazishga alohida e’tibor berildi. 1960- yildan boshlab yangi dasturlar joriy
qilindi. Bunda 3— 4-sinflardagi tabiatshunoslik darslari mehnat darslari bilan
almashtirildi. Tabiatshunoslik fanini o'qitish faqat 4- sinfda qoldirildi, 1961- yili
0 ‘zbekistonning tabiiy sharoitlari, o‘simlik va hayvonot dunyosining o‘ziga xos
xususiyatlarini aks ettiruvchi «Tabiatshunoslik» darsligi (Y.M.Belskaya va
boshqalar) yaratildi. 1970- yillarda 0 ‘zbekiston maktablarida yangi o‘quv rejasi
va dasturlari joriy etilishi munosabati bilan 2 - 3 - sinflarda «Tabiatshunoslik»
predmeti o‘qitila boshlandi, uni o‘rganishga o ‘qish rus tilida olib boriladigan
sinflarda 35 va 70 soatdan, o‘qish o‘zbek tilida olib boriladigan sinflarda esa 35
soatdan vaqt ajratildi. 1972- yili Y.M. Belskaya tahriri ostida rus va o‘zbek
tillarida 2- sinf uchun «Tabiatshunoslik» darsligi nashr qilindi. Bu darslik
kutubxonasiuch yillik boshlang'ich maktab dasturi bo'yicha o'qitildi. U ikkinch
sinf o'quvchilarining yosh xususiyatini hisobga olgan holda tuzildi unda 0
‘zbekiston o'simliklari va hayvonot dunyosining tipil xususiyatlari o‘z aksini
topdi 1974- yili 3- sinf uchun «Tabiatshunoslik» darsligi chop etildi
Unda « 0 ‘lkamizning tabiati» mavzusiga katta e’tibor berildi. Un o‘rganish 2-
sinfda o'tkazilgan kuzatishlarni umumlashtirish bilar boshlanar, tabiatdagi
mavsumiy o‘zgarishlami hisobga olgan hold; olib borilar edi. Topshiriqlar 0
‘zbekistonning jonsiz tabiat obyektlari, o‘simliklari va hayvonlarini
kuzatishlardan mukamma foydalanishni nazarda tutar edi. 0‘qituvchilar uchun
ham metodik qo'llanmalar nashr etilgar bo‘lib, ularda tabiatshunoslik kursi
metodikasi 2 -3 - sinflarda shv fanni o'rganish xususiyatlari hisobga olingan
holda bayon qilingan 1986- yildan boshlab maktablarda to‘rt yillik boshlang'ich
ta’limga o‘tish munosabati bilan boshlang‘ich sinf uchun atrofdag olam bilan
tanishtirish va tabiatshunoslik bo'yicha dasturlar hamdz «Atrof olam bilan
tanishtirish» va «Tabiatshunoslik» kurslari bo'yicha o ‘quv-metodik
komplekslar (darsliklar, metodik qo'llanmalar, kuzatishlar kundaligi) nashr
qilindi. Tabiatshunoslik sikli bo‘yicha o‘quv kompleksi muntazamlilik,
mazmunining rivojIantirilishi sinfdan-sinfga o'tgan sari asta-sekin
chuqurlashtirib. kengaytirib borish, tuzilishga yagona yondashish, tuzilishninc
vorisligi bilan ta’minlandi. Ushbu dastur hamda darsliklar Respublikamiz
mustaqillikka erishgandan so‘ng uning dastlabki yillariga qadar amalda bo'ldi.
Respublikamiz mustaqillikka erishgach iqtisodiy hamda ijtimoiy rivojlanishning
o'ziga xos yo'Iiga ega bo'ldi. Mustaqillik barcha sohalarda bo'lgani kabi ta’lim
sohasini ham tubdan yangilash zaruriyatini vujudga keltirdi. O'zbekiston
Respublikasining «Ta’lim to‘g‘risida»gi Qonuni hamda «Kadrlar tayyorlash
milliy dasturi» talablari asosida ta’limning maqsadi, vazifalari, mazmuni, shakli,
vositalari birinchi darajali ehtiyojga aylandi. 0 ‘zbekiston Respublikasi Vazirlar
Mahkamasi tomonidan «Uzluksiz ta’lim tizimida davlat ta’lim standartlarini
ishlab chiqish va joriy etish to‘g‘risida»gi 1998- yil 5- yanvar qarori
chiqdi va ushbu qarorga binoan «Davlat ta’lim standarti to‘g‘risidagi Nizom»
tasdiqlandi. Unda boshlang'ich ta’lim 4 yillik deb qabul qilindi va 1—2-
sinflarda «Atrofimizdagi olam» va 3 -4 – sinflarda «Tabiatshunoslik»
fanlarining o‘qitilishi ko'rsatib o‘tildi. kutubxonasiRespublikamiz miqyosida
ushbu hujjatlarga muvofiq va «Davlat ta’lim standard to‘g‘risidagi Nizom»ga
amal qilingan holda ta’lim jarayoni olib borilmoqda.
Umumta‘lim va hunar maktablarining islohoti o’rta va hunar ta‘limi tizimini
o’zgartirdi. Bolalarni o’qitish bir yil oldin — olti yoshdan boshlanadi.
Boshlang’ich maktabda o’qishning davomiyligi bir yilga ko’payadi, bu
bolalarni o’qishga, yozishga va hisoblashga asosli ravishda o’rgatish, ularga
oddiy mehnat ko’nikmalarini singdirishga imkon beradi.
Boshlang’ich sinflarning (1—2 sinflar) o’quv rejasiga «Atrofimizdagi olam»
nomli yangi o’quv predmeti kiritilgan bo’lib, uni o’rganishga haftasiga 1 soat
ajratiladi. Atrof olam bilan tanishtirish bo’yicha kursning asosiy vazifalari
atrofdagi hayotning, tabiatning jism va hodisalari to’g’risidagi bolalar
tasavvurlarini to’plash va muntazamlashtirish, ularning axloqiy-odobiy
tajribalarini boyitish, to’g’ri xulq-atvor (oilada, maktabda, ko’chada, jamoat
joylarida, tabiatda) ko’nikmalarini shakllantirish, oila a‘zolariga muhabbat va
ular to’g’risida g’amxo’rlikni, atrofdagi odamlarga (tengdoshlarga,
murabbiylarga va boshqalarga) e‘tibor bilan munosabatda bo’lishni, inson
mehnati bilan bunyod yetilgan narsalarga ehtiyotlik munosabatini, tabiatga
mas‘uliyat bilan munosabatda bo’lishni, jonajon o’lkaga - vatanga muhabbatni
tarbiyalashdir.
Kursini o’qitish ikki yo’nalishda olib boriladi. Birinchi yo’nalish, bolalarni
kishilarining ijtimoiy hayoti va mehnati bilan tanishtirish, xulq-atvor
madaniyatini tarbiyalashni nazarda tutadi. Bolalarni jamiyatimiz hayoti bilan
tanishtirish formalari, metodlari va vositalari xilma-xildir: ekskursiyalar, atoqli
kishilar bilan uchrashuv, korxona, muzey, teatr, klublarga borish, suhbat va
kitoblar o’qish, kinofilm, diafilm va teleko’rsatuvlarni tomosha qilish,
bayramlarga tayyorlanish va hokazolar. Olingan tasavvurlarni bolalar amaliy
faoliyatida (o’quv mashg’ulotlari, didaktik va ijodiy o’yinlar, o’z-o’ziga xizmat
qilish bo’yicha mehnat va boshqalarda) mustahkamlaydilar.
Ikkinchi yo’nalish bolalarni tabiat bilan bevosita muloqotda bo’lishda
tanishtirish, tabiiy ob‘ekt va hodisalar to’g’risida tasavvurlar shakllantirish, ta-
biatga nisbatan mas‘uliyatli munosabatni xulq-atvor madaniyatini tarbiyalashni,
tabiat muhofazasi bo’yicha baholi qudrat faoliyat tashkil qilishni nazarda tutadi.
Tabiat bilan tanishtirish ekskursiyalar, o’quv sayrlari davomida va shuningdek
amaliy ishlar tashkil qilinganda o’tkaziladigan kuzatishlar asosida amalga
oshiriladi. Tabiat va unda boradigan o’zgarishlarni har kuni kuzatib borishni
tashkil qilish katta ahamiyatga ega.
Odamlar mehnatini va bolalarning amaliy faoliyatini (ijtimoiy-foydali mehnat,
o’yin faoliyatini) tashkil qilish bu ikki yo’nalishlarni bog’lovchi vositadir.
Kursning mazmunini (1—2-sinflar) «Bizning uyimiz va jonajon tabiat»,
«Bizning maktab (bolalar bog’chasi) va jonajon tabiat», «Bizning shahar
(qishloq) va jonajon tabiat», «Jonajon mamlakat» mavzulari ochib beradi. Bu
mavzular atrof olam to’g’risidagi tasavvurlarni asta-sekin yaqindan uzoqqa
borish asosida to’plab, boyitib va tizimga solib borish imkoniyatini beradi.
Pedagoglar olti yoshlilar bilan olib boriladigan tarbiyaviy ishlarning xususiyati
o’yin faoliyatidan keng foydalanilish ekanligini doim esda tutishlari kerak.
Atrof olam bilan tanishtirish jarayonida o’yinlardan foydalanish bolalarda
yangini bilishga tabiiy ehtiyojini rivojlantirishi, o’qishning har xil usullarini
egallab olishga yordam berishi kerak. O’yinlar atrof olamni idrok qilishga,
bolalarning jismoniy rivojlanishi va chiniqishiga, ularda chaqqonlikni,
tezkorlikni va harakatini boshqarishni, muvozanatni his qilishni, fazoda o’zining
qaerdaligini aniqlay olish xislatlarini tarbiyalashga yordam beradi.
Atrofni idrok qilishda mazmunli vazifali o’yinlar alohida ahamiyatga ega.
Shuning uchun ham o’yinlar mazmuniga axloqiy mazmundagi bolalar
yozuvchilarining asarlaridan, xalq ertaklaridan olingan holatlarni kiritish
maqsadga muvofiq bo’ladi. O’yinlar bolalarni jamoat qoidalarini bajarishga,
madaniy xulq-atvor ko’nikmalarini egallab olishga o’rgatadi. Didaktik o’yinlar
bolalarning nutqiy hamda aqliy rivojlanishining muhim manbalaridan biri
sifatida o’quv mashg’ulotlarida olingan bilimlarni mustahkamlaydi, yangini
bilib olishga qiziqish uyg’otadi, sinchkovlikni rivojlantiradi.
Atrof olam bilan tanishtirish jarayonida, bolalar tomonidan sinfdagi,
maktabdagi, jamoat joylaridagi xulq-atvor qoidalarini o’zlashtirib olishlariga
alohida e‘tibor berish zarur. Bolalarga o’qituvchi, tarbiyachi, o’z o’rtoqlari bilan
qanday aloqada bo’lishni ko’rsatishi kerak. Shunga ko’ra pedagoglar bolalarga
faqat u yoki bu qoidaning mazmuni haqida hikoya qilibgina qolmasdan, balki
uni qanday bajarish kerakligini ham ko’rsatadi. Odamlarning har xil harakatlari
(ish yuritishlari), ularning o’zaro munosabatlari ko’rsatilgan bolalar she‘rlari va
hikoyalarini sahnalashtirish xulq-atvor qoidalarini namoyish qilishning samarali
uslubidir.
Qoidalarni tushuntirish shakllari har xil bo’lishi mumkin: chunonchi, sinf
hayotidan aniq misollar bo’yicha suhbat, unda harakatga ma‘naviy baho
beriladi: hikoyalar o’qish; diafilmlar ko’rish; o’qituvchiga o’quvchilar bergan
savollarni muhokama qilish; bolalar jamoasida sodir bo’lgan ixtilofli
vaziyatlarni tahlil qilish.
Barcha tarbiyaviy ishlar bolada o’z o’rtoqlari bilan muloqotdagi, mustaqil
foydalanishdagi, har xil vaziyatlardagi xulq-atvor qoidalarini muvaffaqiyatli
o’zlashtirishga imkon beruvchi faol pozitsiyani (yo’l tutishni) bunyodga
keltirishi kerak Shunda bu qoidalar faqat o’qituvchining yoki ota-onalarning
talabi sifatidagina emas, balki qoida sifatida qabul qilinadi, bolaning o’zi bunga
amal qilishi kerak deb hisoblaydi va bu qoidalar faqat muvaffaqiyatli
o’qishgagina emas, balki bolalar jamoasida yaxshi o’rtoqlik munosabatlarini
vujudga kelishiga ham yordam beradi.
3—4 sinflardagi tabiatshunoslikning mazmuni
Tabiatshunoslik «Atrof olam bilan tanishtirish» kursining davomidir. 3—4-
sinflarda tabiatshunoslikni o’qitishning maqsadi — o’quvchilarning tabiat
jismlari va hodisalari to’g’risidagi dastlabki bilimlarini kengaytirish, tushunarli
misollarda tabiatdagi shuningdek odamlar bilan tabiat o’rtasidagi o’zaro
bog’lanishlarni ko’rsatish, tabiatdan foydalanish va uni muhofaza qilish
bo’yicha odamlar mehnati bilan tanishtirish, zarur amaliy uquvlarni
rivojlantirish va shu asosda o’quvchilarda boshlang’ich ilmiy moddiy
dunyoqarashni shakllantirish, ekologik, estetik, vatanparvarlik tarbiyasini
amalga oshirishdir.
Tabiatshunoslik kursining vazifasi faqat o’quv dasgurning bo’limlariga muvofiq
yangi bilimlar bilan qurollantirishgina emas, balki tabiat to’g’risidagi 1—2-
sinflarda olingan tasavvurlarni chuqurlashtirish va umumlashtirish hamdir.
Tabiatni hamda jamiyat hayotining kompleks tarzda idrok qilish jonsiz tabiat
bilan jonli tabiatning aloqasini, tabiatga ehtiyotlik bilan munosabatda bo’lish
zarurligini tushunishga imkon beradi. Ekologik ta‘limning maqsadlariga binoan
tabiatshunoslik eng muhim vazifalaridan biri qilib, o’quvchilarni odamning
tabiatga ko’rsatadigan ta‘siri bilan tanishtirishni, jamiyatning ma‘naviy kuch
manbai sifatida tabiat tushunchasini rivojlantirishni qo’yadi. Tabiatshunoslik
darslarida o’quvchilarda odamlar mehnatiga hurmat tarbiyalanadi, ularga zarur
mehnat ko’nikmalari singdiriladi.
3-sinf dasturi ikki: «Jonajon o’lka tabiati» va «Odam organizmi va uning
salomatligini muhofazg qilish» bo’limlaridan iborat.
Birinchi bo’limni o’rganish o’lkashunoslik tamoyili bo’yicha amalga oshiriladi.
Shuningdek tizimlilik va mavsumiylilik qoidalarini bajarishga katta e‘tibor
beriladi. O’rmon, yaylov, dala kabi jamoalar bilan tanishtirishda shu joy uchun
harakterliroqla-oiga afzallik beriladi. Jamoada avval bir nechta misollarda tipik
o’simliklarning tur jixatidan xilma-xilligi o’rganiladi.
4-sinf tabiatshunoslik kursida asosiy e‘tibor o’quvchilarni Vatanimiz tabiatining
turli-tumanligi bilan tanishtirishga qaratiladi. O’quvchilar joyning plani va
uning shartli belgilari bilan tanishadilar, xarita to’g’risidagi oddiy bilimni
o’zlashtiradilar, uning asosiy ifodalarini uqishga o’rganadilar,
mamlakatimizning joylashishi, shimoldan janubga tomon tabiatning
almashinishi haqida tasavvurlar oladilar.
«Insonning tabiatdan foydalanishi va uni muhofaza qilishi» bo’limi
tabiatshunoslik kursini oxiriga yetkazadi va o’quvchilar olgan bilimlarni
umumlashtiradi. Bunda avvalo tabiatni muhofaza qilishdagi odamning roli
ajralib turadi. O’quvchilar tabiat muhofazasi bo’yicha qonunchilik hujjatlari
bilan tanishadilar, ularning bajarilishi har bir o’lka fuqarosi uchun majburiy
ekanligini bilib oladilar. O’zlari uddalaydigan foydali ishlarni belgilaydilar,
ularda faol ishtirok qiladilar.
Maktab o’lkashunosligining vazifasi - o’quvchilar tomonidan ta‘lim-tarbiya
maqsadida har xil manbalar bo’yicha va bevosita kuzatishlar asosida o’z o’lkasi
territoriyasini har tomonlama o’rganishdir.
O’lkashunoslik — hayot bilan bog’lanishning qudratli vositasidir. Ko’pchilik
o’quvchilarning maktabni bitirganlaridan keyin mahalliy sanoat va qishloq
xo’jaligi korxonalariga ishlash uchun borishlarini hisobga olinganda
o’lkashunoslik alohida ahamiyat kasb etadi.
O’lkashunoslik bevosita tabiat muhoazasi bilan bog’liqdir, chunki o’z o’lkasini
bilish o’quvchilarga uni muhofaza qilish va o’zgartirish bo’yicha ishlarda ongli
qatnashish imkoniyatini beradi. O’z o’lkasini o’rganish o’quvchilarning
mustaqilligini rivojlantiradi, chunki ijtimoiy-foydali mehnatda baholi qudrat
faol qatnashishga imkon beradi.
O’lkashunoslik materialini o’rganish bo’yicha ish o’quv maqsadlariga javob
berishi kerak. Shuning uchun ham uning mazmuni va xarakteri o’quv dasturi
bilan belgilanadi. O’lkashunoslik ishlari tashkil qilinish shakllari bo’yicha
sinfga va sinfdan tashqarida bo’lishi mumkin, faqat ular barcha o’quvchilar
tomonidan bajarilsin.
O’lkashunoslik qoidasi nazariy tabiatshunoslik kursining o’quvchilar o’z
o’lkalari tabiati bilan bevosita muloqotda bo’lishida oladigan tasavvurlarga
sistematik ravishda bog’lanishini nazarda tutadi. O’lkashunoslik bilimlaridan
albatta foydalanish o’quv o’lkashunosligining bosh maqsadidir. Buning uchun
o’qituvchi o’z ixtiyorida yetarli o’lkashunoslik materiallariga ega bo’lishi va
darslar uchun o’quv materialini o’zlashtirish va tushunib olishga yordam
beradigan mahalliy ma‘lumotlarni tanlab olishi kerak.
O’lkashunoslik qoidasi tabiatshunoslikni o’qitishda ko’pgina didaktik
qoidalardan (o’qitishning ilmiyligi va ko’rgazmaliligi, aniqdan noanikqa,
yaqindan uzoqqa borish kabilardan) foydalanishga imkon beradi.
Mahalliy o’lkashunoslik materiallaridan o’qituvchi tabiatshunoslikni o’qitishda
tushuntirish, taqqoslash va ko’rsatish uchun foydalanadi, o’quvchilar esa—
ko’pgina tabiat hodisalarini bevosita idrok qilib olish uchun foydalanadi.
O’lkashunoslik qoidasidan sistemali ravishda foydalanish olingan nazariy bilim
va uquvlarni turmush (masalan, qishloq xo’jalik ishlarining mo’‘tadil, ya‘ni
optimal muddatlarini aniqlash uchun oldindan ob-havoni aytib berish, daryodan
o’tishda xavfsizlikni ta‘minlash maqsadida uning rejimini aniqlash, mahalliy
qishloq xo’jaligi tashkilotlari uchun o’simliklar yig’ish va h.) bilan bog’lashga
yordam beradi. Shunday qilib, tabiatshunoslikni o’qitish «og’zaki sxemada»
emas, balki haqiqatni kuzatish asosida quriladi. Bundan o’lkashunoslikdan
tabiatshunoslikni o’qitishda har kuni va uzluksiz foydalanish kerakligi ma‘lum
bo’ladi. Barcha darslar o’lkashunoslik printsipida tuzilishi kerak.
Jonajon o’lkani o’rganish umumiy tabiatshunoslik kursini o’rganish bilan
parallel holda olib borilmog’i lozim. 3—4-sinflardagi o’lkashunoslik
tadqiqotlarining muhim qismi — tuproqqa, o’simlik va hayvonot dunyosiga
tavsif berish, daryolar oqimining rejimi va xarakterini o’rganish, tabiat
muhofazasidir.
O’quvchilar o’zlarining shahar yoki qishloqlarida qanaqa daryo, suv havzalari,
yashil ko’chatzorlar borligini va ularni ifloslanish va shikastlanishdan saqlashni
bilib olishlari kerak. Hayvonlar haqida g’amxo’rlik qilish va ularni qirilishdan
himoya qilish kerak. Qimmatli tabiat ob‘ektlarining ta‘rifini tuzish va ularni
qo’riqlash, zararli tabiiy jarayonlarning (jarliklar, o’pirilishlar, yemirilishlardan
hosil bo’lgan uyumlar kabilarning) odamning xo’jalik faoliyatiga ta‘sirini
o’rganish va ularning oldini olishda ishtirok qilish kerak.
|
