O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI AXBOROT
TEXNOLOGIYALARI VA KOMMUNIKATSIYALARINI
RIVOJLANTIRISH VAZIRLIGI
MUHAMMAD AL-XORAZMIY NOMIDAGI TOSHKENT
AXBOROT TEXNOLOGIYALARI UNIVERSITETI
FARG’ONA FILIALI
“Axborot texnologiyalari” kafedrasi
“Bioinformatika va Biomehanika” fanidan
«Kapillyar xodisalar»
Mavzusida Mustaqil ta`lim ishi
Qabul qildi Mamadaliyev.N
Topshirdi Tirkashev X.D
Kapillyar hodisalar – birbiriga aralashmaydigan jismlar (mas, qattiq jism bilan
suyuqlik)ning tegishib turgan chegara sirtida molekulyar kuchlar taʼsirida yuzaga
keladigan fizik hodisalar. Masalan, suyuqlik bilan idishning oʻzaro taʼsirida
suyuqlik sirti botiq yoki qavariq shaklni oladi. Jumladan, kapillyar (ingichka)
naydagi hoʻllaydigan suyuqlik sirti botiq, hoʻllamaydigan suyuklik sirti qavariq
boʻladi. Suyuqlik sirtining egrilanishi tufayli hosil boʻladigan kapillyar bosim
natijasida idish (mas, kapillyar nay)dagi suyuqlik maʼlum balandlik h ga
koʻtariladi yoki pasayadi. Bunda -£- = pgh formula oʻrinli. o —suyuqlikning sirt
taranglik koeffitsiyenta, r — suyuqlik zichligi, g — erkin tushish tezlanishi.
Balandlik h ni aniqlash uchun suyuqlik sirtining egrilik radiusini kapillyar radiusi g
ga almashtiriladi:bunda: g — kapillyar radiusi, 9 — chegaraviy burchak, demak,
h=2a/prg. Suyuqlikning sirt taranglik koeffitsiyenta qancha katta, kapillyar nayning
radiusi bilan suyuqlik zichligi qancha kichik boʻlsa, kapillyar nayda suyuqlik
shuncha baland koʻtariladi. K. h. tabiatda, kundalik turmushda, texnikada katta rol
oʻynaydi. Oʻsimliklarning oziqlanishi, organizmda moddalar almashinuvi, tuproq
va yer osti suvlarining koʻchishi, gʻovak moddalarning suv shimishi, texnikada
keng tatbiq qilinadigan flotatsiya (mas, foydali qazilmalarni boyitish) jarayoni K.
h.ga bogʻliq. K.h.ni birinchi boʻlib Leonardo da Vinchi (16-asr), soʻngra B. Paskal
(17-asr) va J. Jyuren (18-asr) kapillyar naychalar bilan tajribalar oʻtkazayetganda
kashf etishgan. K. h. nazariyasini T. Yung (1805), P.Laplas (1806), J. U. Gibbs
(1875) va I. S. Gromeka (1879, 1886) ilmiy ishlarida rivojlantirganlar.
Kapilyarlik xodisalarni faqat sifatiy qarab chiqish lozim.Tajribalarda
quyidagi faktlar-kapilyar naychalarda xo`llovchi suyuqliklarning
ko`tarilishi(xo`llovchi suyuqliklarning pastga tushishi) va ko`tarilish
(tushish)balandligining naycha kanali radiusiga bog`liqligi aniqlanadi.Chetki
burchak hosil bo`lish holidagi singari, kapilyar ko`tarilishni, sirt taranglik
tushunchasidan foydalanmay turib tushuntirish mumkin emas. Ho`llash tufayli suv
naycha bo`ylab ko`tarilashinigina aytish mumkin, kapilyar ko`tarilishni cheklovchi
sababesa suyuqlik ustidagi ta`sir etayotgan og`irlik
kuchi deb aytish mumkin. Shuning
uchun, qancha tor bo`lsa, suyuqlik unda shuncha baland ko`tariladi. Ho`llamaydiga
n suyuqlikning pastga tushishini namoyish qilishda simob o`rniga suv- parafindan
foydalanish mumkin. Bunday namoyish uchun ishlatiladigan asbob ikki uchi ochiq
ingichka
kanallar ochilgan paraffin
plastinkadan iborat bo`ladi. Shuningdek, paraffin bilan qoplangan
shisha naychalaridan ham foydalanish mumkin. (Bunda shisha naycha erigan
parafinga botirib olinadi.)Ularga yopishgan parafin yoki stearin qatlami ancha
yupqa,shaffof bo`lishi kerak, chunki ular ekranga proeksiyalanadi. Tabiatda va
kundalik hayotda ho`llash va kapilyarlik hodisasi kuzatiladigan ko`psina misollar
o`quvchilar uchun `iziqarli bo`ladi.kitobdan ma`lum bo`lgan
misollarga (qog`ozning siyox bilan ho`llanishi, suyuqlikning pero, pilik,
tuproq, o`simlik tanasi va bandi bo`ylab ko`tarilashi) boshqalarni ham qo`shimcha
qilish mumkin (savol ko`rinishida ta`riflaymiz).
Kristallar tashqi ko’rinishning muntazam ekanligini o’quvchilar osh tuzi, giposulfit
, bo’r achchiqtosh kabi turli modda kristallarni oddiy ko’z bilan yoki
lupa yordamida ko’rishlari mumkin. Biroq maktab sharoitida yoqlar orasidagi
burchakni aniq o’lchash qiyin. Burchaklarning doimiyligini kristallarning modeli
yoki rasimlarida tasvirlash mumkin.
Kristallar simmetriyasi. Kristallar tashqi ko’rinishning muntazamligini bayon
qilishdan bunday muntazamlikni ular tuzilishining muntazamligi, simmetiriyasi
orqali tushuntirishga o’tish tabiydir. «kristallar o’zlarining simmetriyasi tufayli
jozibalidir» deb yozadi E. S. Ferdorov. Simmetriyaning o’rta elementi mavjudligi
geometriyadan ma’lumdir: bular simmetriya o’qi, tekisligi,
markazi va simmetriya
ko’zga buralish o’qi. Simmetriya elementlarining mumkin bo’lgan 32
kombinatsiyasiga mos keluvch jami 32 simmetriyasi mavjuddir. Bu simmetriya
klasslari 7 sistemaga birlashgan bo’lib, tiriklik, rombik, trigonal, geksogonal,
tetragonal va kub simmetriya deb ataladi. Shunisi ajablanarliki, barcha mavjud
simmetriya klasslari va gruppalariga haqiyqiy kristallar mos keladi. Biroq
kristallarniing simmetriya gruppalari bo’yicha ajiratish masalasini o’rta maktabda
o’rganishga imkon yo’q.
Kristallarning simmetriyasi kristallda zarralarning davriy takrorlangan
holda muntazam joylashishi bilan bog’liqdir. Fazoda zarralarning (atomlar, ional
va molekulalar) ayni bir hil guruppalari ko’p marta davriy takrorlanadi. Fazoviy
panjara tushunchasi ana shundan kelb chiqadi.
Maktabda faqat atom kristallar panjarasining esa sodda kubik va
geksagonal turlari qaraladi. Kubik panjaralarning o’z navbatida ikki: a) atomlari
kubning uchlarida va uning hajimlari markazlarida joylashgan –
hajmiy
markazlashgan va b) atomlari kubning uchlarida va yoqlari markazida joylashgan
yoq markazlashgan turi bo’ladi. Shuningdek , odatda darisliklarda keltiriladigan,
olmos va grafit panjaralari ham qiziqarlidir; olmos va grafitning o’ziga hos
hususiyatlari bu panjaralarning tuzilishi bilan harakterlanadi. Himiyaviy
birikmalar kristallarining tuzilishi juda ham turli – tumandir, shuning uchun ba’zi
panjaralarnigina misol qilib (modellarda, diopozitivlarda, rasimlarda) ko’rsatish
yetarli.
Kapillyarlik – bu tortishish kuchiga qarshi ham quvurli teshiklar yoki g'ovakli
yuzalar bo'ylab harakatlanishiga imkon beradigan suyuqliklarning xususiyati.
Buning uchun suyuqlik molekulalari bilan bog'liq ikkita kuchning muvozanati va
muvofiqlashtirilishi bo'lishi kerak: birlashish va yopishish; bu ikkalasi sirt
tarangligi deb nomlangan jismoniy aks ettirishga ega.
Suyuq naychaning ichki devorlarini yoki u o'tadigan materialning teshiklarini
namlashi kerak. Bu yopishqoqlik kuchi (suyuq-kapillyar naycha devori)
molekulalararo birikish kuchidan kattaroq bo'lganda paydo bo'ladi. Binobarin,
suyuqlik molekulalari material atomlari (shisha, qog'oz va boshqalar) bilan bir-
biriga qaraganda kuchli ta'sir o'tkazadi.
Gazlarda elektr toki.
Barcha gazlar normal sharoitda yaxshi izolyator bo‘ladi. Buning sababi ularda erki
n harakatlanuvchi elektr zaryadlarining yo‘qligidir. Biroq biror sababga ko‘ra,
gazda erkin zaryadlar paydo bo‘lsa
u o‘tkazgich bo‘lib qoladi. Gaz orqali elektr toki o‘tish hodisasi gaz razryadi deb at
aladi. Odatdagi sharoitlarda gazlar neytral atom va molekulalardan iborat bo‘ladi.
Isitish yoki nurlanish ta’siri natijasida bir qism atomlar ionlashadi — neytral
atomlar musbat ion va elektronga ajraladi. Bu jarayon ionlashish deb,
ionlashishni yuzaga keltiruvchi tashqi ta’sir esa ionlagich deb ataladi. Ionlagichlar
ta’sirida gazlar oson ionlashadi. Temperatura qanchalik yuqori bo‘lsa, ionlar
shuncha ko‘p hosil bo‘ladi. Ionlashish natijasida atomdan ajralib chiqqan elektron
biror muddat erkin qoladi yoki darhol gazning neytral molekulalaridan biri bilan
birlashib, bu molekulani manfiy ionga aylantiradi. Binobarin, ionlashgan gazda
musbat va manfiy ionlar hamda elektronlar bo‘ladi. Shunday qilib,
gazlarda metallarda bo‘ladigan electron o‘tkazuvchanlik bilan elektrolitlarda
bo‘ladigan ionli o‘tkazuvchanlik birga qo‘shiladi. Demak, gazlar electron-
ionli o‘tkazuvchanlikka ega. Molekula yoki atomdan bitta elektronni ajratib chiqari
sh uchun ionlagich ma’lum ish bajarishi kerak, bu ish ionlashish ishi deb ataladi. K
o‘pchilik gazlar uchun uning qiymati 5 dan 25 eV gacha yetadi. Ionlagichning
ta’siri to‘xtaganda gaz ionlarining konsentrasiyasi darhol nolgacha kamayadi va
tok to‘xtaydi. Gazlarda tok mavjud bo‘lishi uchun ionlagich zarur
bo‘lgan razryad nomustaqil gaz razryadi deb
ataladi. Kuchli elektr maydonda gazda o‘z-o‘zidan ionlashish boshlanadi, buning
natijasida
ionlagich bo‘lmaganda ham gazlarda tok mavjud bo‘lishi mumkin. Bunday turdagi
razryad mustaqil gaz razryadi deb ataladi. Elektrodlar orasidagi kuchlanish
ortib
borsa
, tok kuchi ham ortib boradi, elektronlar va ionlarning energiyasi ham ortib
bpradi. Ular neytral molekulalarga urilib boshqa elektron va ionlarni hosil qiladi.
Bu hodisa to‘xtovsiz davom etaveradi. Gazning bunday o‘z-o‘zidan (tashqi
ionlagichsiz) ionlashishi zarb bilan ionlashish deyiladi. Elektronlar kuchsizroq
maydon bo‘lganida ham ionlarga nisbatan gaz molekulalarini zarb bilan
ionlashtirish mumkin. Bunday farq bo‘lishiga asosiy sabab — elektronlarning
gazdagi erkin yugurish yo‘li uzunligining ionlarnikidan katta bo‘lishidadir.
Shuning uchun elektronlar zarb bilan ionlashtirish uchun zarur bo‘lgan kinetik
energiyaga
ionlarga qaraganda kichikroq maydon kuchlanganligida ega bo‘ladi. Elektronlarnin
g navbatdagi to‘qnashish oldidagi kinetik energiyasi maydon kuchlanganligiga va
elektronning erkin yugurish yo‘li uzunligiga proporsional bo‘ladi: Gаzlаr normаl
shаroitdа, neytrаl аtom vа molekulаlаrdаn tаshkil topgаn bo‘lib, elektr tokini
o‘tkаzmаydi. Gаzlаrdа elektr tokini hosil qilish uchun uning аtom vа
molekulаlаrining bir qismini ionlаshtirish, yaoni ulаrni musbаt zаryadli ion vа
mаnfiy zаryadli elektronlаrgа pаrchаlаb yuborish lozim. Bu jаrаyondа hosil
bo‘lgаn elektronlаrning bir qismi neytrаl аtomlаrgа qo‘shilib mаnfiy ionlаrni hаm
hosil qilishi mumkin. Аtom vа molekulаlаr musbаt vа mаnfiy zаryadlаngаn
zаrrаchаlаrning muvozаnаtdаgi mustаxkаm sistemаsidir. Ulаrni ionlаshtirish
uchun mаolum miqdordа ish bаjаrish kerаk. Bаjаrilаdigаn ishning miqdori аtom vа
molekulаlаrning kimyoviy tаbiаtigа, ulаr tаrkibidаgi elektronlаrning energetik
holаtigа bog‘liq. Аtomlаrning, boshqа elktronlаrigа nisbаtаn, uning tаshqi
qobig‘idа joylаshgаn vаlent elektronlаri kuchsiz bog‘lаngаn bo‘lаdi. Shuning
uchun ulаrni аjrаtib olish uchun eng kаm ish bаjаrilаdi. Bu ishni аtomning
ionlаnish potentsiаli bilаn bog‘lаsh mumkin: A = ej
Аtom vа molekulаlаrni turli tаshqi tа’sirlаr vositаsidа ionlаsh mumkin: qizdirish,
rentgen yoki gаmmа nurlаri bilаn nurlаntirish, kаttа tezlikdа hаrаkаtlаnаyotgаn
elektronlаr, ionlаr vа boshqа zаrrаchаlаr bilаn bombаrdimon qilish vа hokаzo.
Gаzlаrni zаrrаchаlаr vositаsidа ionlаshtirish zаrbаli ionlаshish deyilаdi. Fаrаz
qilаylik, bizgа bir аtomli gаz berilgаn. Ungа zаrrаchаlаr oqimini yo‘nаltirsаk,
zаrrаchаlаr gаzning neytrаl аtomlаri bilаn to‘qnаshаdi. Zаrrаchаlаrning kinetik
energiyasi аtomlаrning ionlаnish ishidаn kаm bo‘lmаsа to‘qnаshuv noelаstik
bo‘lаdi vа gаzning аtomi ionlаshаdi, ya’ni elektron vа musbаt zаryadli ion hosil
bo‘lаdi. Elektronlаr o‘z nаvbаtidа ionlаr bilаn birlаshib ulаrni neytrаl holgа
keltirshi mumkin. Bu xodisаni rekombinаtsiya hodisаsi deyilаdi.Ionlаshgаn gаzdаn
tok o‘tishigа elektr rаzryadi yoki gаz rаzryadi deyilаdi. Gаzning elektr
o‘tkаzuvchаnligi doimiy tаshqi tа’sir hisobigа sodir bo‘lsа, bundаy rаzryadni
nomustаqil rаzryad deyilаdi vа u tаshqi tа’sir to‘xtаtilgаn zаxoti so‘nаdi.
Nomustаqil rаzryad hodisаsini quyidаgi qurilmа yordаmidа o‘rgаnish mumkin Bir
аtomli gаz to‘ldirilgаn hаmdа K-kаtod vа А-аnod elektrodlаr kаvshаrlаngаn N-
shishа nаy intensivligi o‘zgаrmаs Rengen nurlаri bilаn nurlаntirilsа nаydаgi gаz
ionlаshаdi. K vа А elektrodlаr orаsidа P potentsiometr yordаmidа potentsiаllаr
fаrqi hosil qilinsа gаzdаn tok o‘tаdi. G gаlvonometr vositаsidа o‘lchаngаn I
tokning V voltmetr bilаn o‘lchаngаn U kuchlаnishgа bog‘lаnishini (VАX) Volt-
Аmper xаrаkteristikа deyilаdi. Tаjribаdаn olingаn nаtijа 7.8-rаsmdа ko‘rsаtilgаn.
Tok tаshuvchilаr vаzifаsini elektron vа bir vаlentli musbаt ionlаr bаjаrаdi.
Ulаrning soni, zаryadi miqdorаn teng, ishorаlаri esа qаrаmа-qаrshi.
Kuchlаnishning unchа kаttа bo‘lmаgаn qiymаtlаridа tok kuchlаnishgа to‘g‘ri
proportsionаl bo‘lаdi (1 sohа). Tok zichligi esа j = (en-m-+q+n+m+)E=en0(m-
+m+)E bundа n0=n-=n+, m- vа m+ mos rаvishdа elektron vа ionning
kontsentrаtsiyalаri vа hаrkаtchаnliklаridir. Ionlаshtiruvchi rengen nurlаrining
intensivligi doimiy o‘lgаni uchun kuchlаnish ortishi bilаn аnod vа kаtodgа birlik
vаqt ichidа etib borаyotgаn tok tаshuvchilаrning soni kаmаya borаdi vа Om
qonunidаn chetlаshish kuzаtilаdi. Kuchlаnishning yanаdа ortishi nаtijаsidа gаzdа
birlik vаqt ichidа qаnchа elektron vа ion hosil bo‘lsа, ulаrning bаrchаsi аynаn shu
vаqt ichidа mos rаvishdа аnod vа kаtodgа etib kelishаdi. Ya’ni, аnod vа kаtodgа
kelib tushyotgаn zаryadli zаrrаchаlаr soni o‘zgаrmаs bo‘lib qolаdi. Nаtijаdа tok
hаm o‘zgаrmаydi. Tokning bu qiymаtini to‘yinish
toki I deyilаdi vа u I
t= en
bo‘lаdi. Bundаgi n- gаzning birlik hаjmidа 1 sekunddа hosil bo‘lаyotgаn
elektronlаr vа ionlаr soni. Kuchlаnish yanаdа ortirilgаndа tokning keskin ortib
ketish sаbаblаri bilаn quyidа tаnishаmiz. Mustаqil gаz rаzryadi deb tаshqi
ionizаtorning tа’siri to‘xtаtilgаndа hаm dаvom etаdigаn gаz rаzryadigа
deyilаdi. Buning uchun rаzryadining o‘zi, quyidа bаyon qilingаn jаrаyonlаr tufаyli,
gаzdа uzliksiz tok tаshuvchilаrni hosil qilish imkoniyatigа egа bo‘lish kerаk. Ulаr
gаz molekulаlаrini zаrbаli ionlаshishi tufаyli pаydo bo‘lаdilаr. 1. Аniqlik uchun
ko‘rsаtilgаn nаy ichidаgi gаz molekulаlаrdаn tаshkil topgаn bo‘lsin. U holdа elektr
mаydoni tа’siridа tezlаnish olgаn (а=eE/m) elektronlаr erkin yugurish yo‘li oxiridа
etаrli energiya to‘plаb neytrаl molekulаlаrni ionlаshtirib ikkilаmchi elektronlаrni
vа ionlаrni xosil qilishi mumkin. Ikkilаmchi elektronlаr esа o‘z nаvbаtidа boshqа
neytrаl molekulаlаr bilаn to‘qnаshib yangi elektron vа ionlаrni hosil qilishаdi vа
xokаzo. Nаtijаdа elektronlаrning soni, аnodgа yaqinlаshgаn sаri, quyunsimon
ortаdi.
2. Gаzdаgi musbаt zаryadlаngаn ionlаr hаm elektr mаydoni tа’siridа tezlаshib, o‘z
yo‘lidа uchrаgаn neytrаl molekulаlаrni ionlаshtirishi yoki qo‘zg‘аlgаn xolаtgа
o‘tkаzishi mumkin. Qo‘zg‘аlgаn xolаtdаgi molekulаlаr o‘rtаchа 10-8 sekund
dаvomidа, elektromаgnit to‘lqinlаr(fotonlаr)ni nurlаntirib, o‘zlаrining аsosiy
holаtlаrigа o‘tаdilаr.
3. Fotonlаr o‘z nаvbаtidа neytrаl molekulаlаrni ionlаshtirishi vа kotod bilаn
to‘qnаshgаndа uning sirtidаn elektronlаrni urib chiqаrishi mumkin.
4. Gаz tаrkibidаgi musbаt ionlаr hаm elektr mаydon tаhsiridа tezlаshib kаtodgа
urilgаndа undаn elektronlаrni urib chiqаrishi mumkin.
5. Nihoyat kаtod vа аnod orаsidаgi kuchlаnishning аnchа kаttа qiymаtlаridа gаz
tаrkibidаgi musbаt ionlаr uning neytrаl molekulаlаrini ionlаshtirishgа qodir bo‘lib
qolishlаri nаtijаsidа ulаrning soni kаtod tomongа borgаn sаri quyunsimon ko‘pаyib
ketishi mumkin. Mаzkur kаtod sirtidаn musbаt ionlаr urib chiqаrаyotgаn
qo‘shimchа elektronlаr o‘z nаvbаtidа kаtod vа аnod orаsidа shundаy
tezlаshаdilаrki, o‘z yo‘lidа uchrаgаn neytrаl molekulаlаrni ionlаshtirа boshlаydi,
nаtijаdа gаzdа qo‘shimchа ionlаr hosil bo‘lаdi, shu pаytdаn boshlаb rаzryad
mustаqil bo‘lib qolаdi.
Miltillаmа rаzryad -miltillаmа rаzryad pаst bosimlаrdа kuzаtilаdi. Uni kuzаtish
uchun yassi elektrodlаr kаvshаrlаngаn, ichidа hаvosi bor 30-50 sm uzunlikdаgi nаy
olаmiz. Uning elektrodlаrigа bir nechа yuz volt o‘zgаrmаs kuchlаnish qo‘yib
hаvoni nаsos yordаmidа so‘rib olа boshlаymiz.
Bosim 5-7 kPа gаchа kаmаytirilgаndа nаydа qizg‘ish ingichki ilon izigа uxshаsh
ipsimon rаzryad hosil bo‘lаdi. Bosim yanаdа kаmаyib 13 Pа gа etgаndа rаzryad
аstа sekin yo‘g‘onlаshib 7.9,а- rаsmdа ko‘rsаtilgаn ko‘rinishni olаdi. K vа А
orаsidаgi potentsiаl tаqsimoti hаm rаsmdа ko‘rsаtilgаn (7.9,b-rаsm). Rаzryad
sohаsi аsosаn 6 qismdаn iborаt . 1- sohа -аtom qorong‘iligi deyilаdi. U kаtodgа
judа yopishgаn bo‘lаdi. Qаlinligi millimetrning ulushlаrigа teng. Bu sohаdа
elektronlаr gаz molekulаlаrini qo‘zg‘аtishgа etаrli energiyagа egа bo‘lmаydi. 2
yupqа yorug‘ sohа - kаtod (qаtlаmi) chаqnаshi deyilаdi. Bu sohаgа etib borgаn
elektronlаr energiyasi gаz molekulаlаrini qo‘zg‘аtishgа etаrli lekin ionlаy olmаydi.
Uyg‘ongаn ionlаr nur chiqаrib o‘zlаrining аsosiy holаtlаrigа qаytаdilаr. 3 kаtod
qorong‘iligi sohаsigа etib kelgаn elektronlаr molekulаlаrni ionlаshtirish uchun
etаrli energiyagа egа bo‘lаdilаr. Nаtijаdа molekulаlаrning ionlаshishi tufаyli
elektron quyuni hosil bo‘lаdi, molekulаlаrning qo‘zg‘аlgаn holаtgа o‘tish
ehtimolligini kаmаygаni uchun gаzning yorug‘lik chiqаrishi susаyib ketаdi. Nаydа
mustаqil rаzryad hosil bo‘lishi uchun 3- qorong‘i sohа hаl qiluvchi аhаmiyatigа
egа, chunki shu sohаdа pаydo bo‘lgаn musbаt ionlаr kаtodgа etib kelib
urilgаnlаridа undаn etаrlichа miqdordа elektronlаrni urib chiqаrilishini
tаominlаydilаr. Kаtod qorong‘iligi sohаsi keskin 4- mаnfiy miltillаmа rаzryad
sohаsigа o‘tаdi. Bu nurlаnish sohаsi kаtod tomondа qаtoiy chegаrаlаngаn. U
аsosаn elektron vа musbаt ionlаrning rekombinаtsiyalаnishi oqibаtidа gаzgа
kelаdi. Аnod tomongа borgаn sаri miltillаmа nurlаnish rаvshаnligi susаyib borаdi
vа elektron qorong‘ining eng tez elektronlаri hаm etib kelа olmаydigаn, 5- Fаrаdey
qorong‘iligi sohаsigа tutаshib ketаdi. Yuqoridа tаvsiflаngаn rаzryad sohаsidа
mustаqil rаzryadni ushlаb turish uchun kerаk bo‘lgаn bаrchа jаrаyonlаr sodir
bo‘lаdi, shuning uchun 1-5 sohаni rаzryadning kаtod qismi deyilаdi. Fаrаdey
qorong‘iligidаn keyin musbаt nurlаnish deb аtаlgаn 6 sohа boshlаnib аnodgаchа
bo‘lgаn orаliqni to‘lа egаllаydi. Bu sohаdа elektron vа musbаt ionlаrning
kontsentrаtsiyasi vа umumаn ionlаshish yuqori bo‘lаdi. Sohа kаttа elektr
o‘tkаzuvchаnligigа egа. Musbаt sohа аsosаn elektron vа musbаt ionlаrning
rekombinаtsiyalаnishi tufаyli hosil bo‘lаdi. Nаydаgi gаzning turigа qаrаb turli
rаngdаgi rаzryad xosil bo‘lаdi. Mаsаlаn neon gаzi rаvshаn qizil, аrgon-ko‘k
yorug‘lik chiqаrаdi vа boshqаlаr. Shuning uchun miltillаmа rаzryad kunduzgi
yorug‘lik lаmpаlаridа qo‘llаnilаdi.Elektr zaryadi materiyaning fizik xossasi boʻlib,
zaryadlangan moddaning elektromagnit maydonga qoʻyilganda kuchga ega
boʻlishiga olib keladi. Elektr zaryadi musbat yoki manfiy boʻlishi mumkin
(odatda protonlar va elektronlar tomonidan tashiladi). Bir xil ishorali zaryadlar bir-
birini itaradi va turli ishorali zaryadlar bir-birini tortadi. Aniq zaryadsiz
jism neytral deb ataladi. Zaryadlangan moddalarning oʻzaro taʼsiri haqidagi
dastlabki bilimlar klassik elektrodinamika deb ataladi va kvant taʼsirini hisobga
olishni talab qilmaydigan muammolar uchun hali ham toʻgʻri. Elektr
zaryadi saqlanadigan kattalik; izolyatsiya
qilingan tizimning sof zaryadi
, musbat
zaryad miqdori va manfiy zaryad miqdori yigʻindisi oʻzgarmaydi. Elektr zaryadini
subatomik zarralar olib yuradi. Oddiy moddada manfiy zaryadni elektronlarda,
musbat zaryadni esa atom yadrolaridagi protonlarda saqlanadi. Agar moddada
elektronlar protondan koʻp boʻlsa, u manfiy zaryadga ega boʻladi, kamroq
boʻlsa — musbat zaryadga ega boʻladi, agar ularning soni teng boʻlsa, bu modda
neytral boʻladi. Zaryad kvantlangan boʻlib; uni e=1.602× 10-19 C elementar
zaryad deb ataladigan birlikka karrali qiymatni qabul qiladi. e erkin mavjud
boʻlishi mumkin boʻlgan eng kichik zaryad (kvarklar deb ataladigan zarralar
kichikroq zaryadga ega -1/3e yoki 2/3e lekin ular faqat kombinatsiyada topiladi va
har doim e ning butun soni boʻlgan zaryadga ega boʻlgan zarrachalarni hosil qilish
uchun birlashadilar). Protonning zaryad miqdorii +e, elektroniki esa -e. Elektr
zaryadi elektr maydonlarini hosil qiladi. Harakatlanuvchi zaryad esa
qoʻshimcha magnit maydon ham hosil qiladi. Elektr zaryadlarining elektromagnit
maydon bilan oʻzaro taʼsiri (elektr va magnit maydonlarning
kombinatsiyasi) elektromagnit (yoki Lorents)
kuchining manbai fizikadagi toʻrtta asosiy kuchlardan biridir. Zaryadlangan
zarralar orasidagi foton vositachiligidagi oʻzaro taʼsirlarni oʻrganish kvant
elektrodinamika deb ataladi. SI tomonidan olingan elektr zaryad birligi fransuz
fizigi Sharl-Agustin de Kulon sharafiga kulon (C) deb
nomlangan. Elektrotexnikada zaryad birligini amper-soatda (A
⋅h) foydalanish ham
keng tarqalgan. Fizika va kimyoda esa asosan elementar zaryaddan (e) birlik
sifatida foydalaniladi. Kimyoda bir mol elementar zaryadning zaryadi
boʻlgan Faraday doimiysi ham qoʻllaniladi. Kichik q belgisi koʻpincha zaryad
miqdorini bildiradi. Elektron, manfiy zaryadlangan zarracha atrofida maydon
chiziqlari va ekvipotensial sirtlar koʻrsatilgan diagramma. Elektr
neytral atomda elektronlar soni protonlar soniga (musbat zaryadlangan) teng
boʻlib, umumiy zaryad nolga teng boʻladi. Zaryad — moddaning boshqa
zaryadlangan materiya bilan elektrostatik tortishish yoki itarilishini koʻrsatadigan
asosiy xususiyatidir. Elektr zaryadi koʻplab subatomik zarralarning xarakterli
xususiyatidir. Erkin turgan zarrachalarning zaryadlari e elementar zaryadga karrali
boʻladi; shuning uchun biz elektr zaryadi e ni kvantlangan deymiz. Maykl
Faraday oʻzining elektroliz tajribalarida birinchi boʻlib elektr zaryadining diskret
tabiatini qayd etdi. Robert Millikanning neft tomchilari tajribasi bu haqiqatni
toʻgʻridan-toʻgʻri koʻrsatdi va elementar zaryadni oʻlchadi. Makroskopik obyektlar
shakllanishi jarayonida tarkibiy atomlar va ionlar odatda neytral atomlarga elektr
bilan bogʻlangan neytral ionli birikmalardan tashkil topgan tuzilmalarni hosil qilish
uchun birlashadi. Shunday qilib, makroskopik ob’ektlar umuman neytral boʻlishga
intiladi, ammo makroskopik ob’ektlar kamdan-kam hollardagina mutloq neytral
boʻladi.Baʼzan makroskopik obyektlarda material boʻylab tarqalgan, oʻz joyida
qattiq bogʻlangan ionlar mavjud boʻlib, ob’ektga umumiy aniq musbat yoki manfiy
zaryad beradi. Shuningdek, oʻtaoʻtkazuvchi elementlardan yasalgan makroskopik
obyektlar kamroq yoki osonlik bilan (elementga qarab) elektronlarni qabul qilishi
yoki berishi, soʻngra aniq manfiy yoki musbat zaryadni saqlashi mumkin. Agar
obyektning aniq elektr zaryadi nolga teng boʻlmasa va harakatsiz boʻlsa, bu
hodisa statik elektrlanganlik deb nomlanadi. Buni ikkita oʻxshash boʻlmagan
materialni bir-biriga ishqalash, masalan, ani moʻynaga yoki shisha bilan ipak bilan
ishqalash orqali osongina zaryad hosil qilish mumkin. Shu tarzda, elektr
oʻtkazmaydigan materiallar sezilarli darajada musbat yoki manfiyy zaryadlanishi
mumkin. Bir materialdan olingan zaryad boshqa materialga oʻtkaziladi va ikkinchi
jism birinchi jism
bilan bir xil kattalikdagi
, ammo qarama-qarshi ishora bilan
zaryadlanib qoladi. Zaryadning saqlanish qonuni har doim amal qiladi, musbat
zaryadlangan obyektga bir xil kattalikdagi manfiy zaryad berishi kerak, yoki
aksincha.
Birlik SI tomonidan olingan elektr zaryad miqdorining birligi kulondir (belgi: C).
Kulon, bir soniya davomida bir amperga ega boʻlgan elektr
oʻtkazgichning kesimidan oʻtadigan zaryad miqdori sifatida aniqlanadi. Bu birlik
1946-yilda taklif qilingan va 1948-yilda ratifikatsiya qilingan. Elektr zaryad
miqdorini koʻrsatish uchun odatda q belgisi ishlatiladi. Elektr zaryadining miqdori
toʻgʻridan-toʻgʻri elektrometr bilan yoki bilvosita ballistik galvanometr bilan
oʻlchanishi mumkin. Elementar zaryad (protonning elektr zaryadi) SI birliklar
tizimida asosiy kattalik sifatida ishlatiladi. Elementar zaryadning qiymati, SI birlik
sistemasida aynan 1.602176634×10-19 C ga teng Tarix[tahrir | manbasini
tahrirlash]
Kulon burilish balansi
Qadim zamonlardan beri odamlar toʻrt turdagi hodisalar bilan tanish boʻlgan,
bugungi kunda hammasi elektr zaryadi tushunchasi yordamida tushuntiriladi:
(a) chaqmoq, (b) torpedo baliqlari (yoki elektr nurlari), (c) Avliyo Elmo olovi va
(d) moʻyna bilan ishqalangan qahrabo kichik, yengil narsalarni oʻziga tortishi[6].
Qahrabo haqida birinchi maʼlumot koʻpincha qadimgi yunon matematigi Miletlik
Talesga tegishli boʻlib, u miloddan avvalgi (624-546) davrlarda yashagan. Ammo
Thales biron bir yozuv qoldirganmi yoki yoʻqmi degan shubhalar mavjud; chunki
uning qahrabo haqidagi yozuvlari 200-yillarning boshidagi manbalardan maʼlum.
Miloddan avvalgi 600-yillarda Thales bu hodisani jonsiz narsalarning ruhi
borligining isboti sifatida tushuntirdi[8]. Boshqacha qilib aytadigan boʻlsak, elektr
zaryadi haqida hech qanday tushuncha yoʻq edi. Umuman olganda, qadimgi
yunonlar ushbu toʻrt turdagi hodisalar oʻrtasidagi bogʻliqlikni tushunishmagan.
Elektrostatikada zaryadning roli[tahrir | manbasini tahrirlash] Elektrostatika
deganda obyektning elektr zaryadi va muvozanat holatida boʻlmagan ikkita obyekt
birlashtirilganda tegishli elektrostatik zaryad tushuniladi. Elektrostatik razryadda
esa ikki obyektning har birining zaryadida oʻzgarish hosil boʻladi. Ishqalanish
orqali elektrlashtirish[tahrir | manbasini tahrirlash] Shisha boʻlagi va moʻyna
parchasi (birortasi ham elektr xususiyatiga ega boʻlmagan) bir-biriga ishqalansa va
ishqalangan yuzalar bir biriga tegib tursa ular elektr xususiyatlarini koʻrsatmaydi.
Biroq, bir-biridan ajralganda ular bir-birlarini oʻziga tortadilar. Ikkinchi shisha
boʻlagini boshqa qatron bilan ishqalab, soʻng ularni birinchi shisha va qatron
boʻlaklari yoniga osilsa, quyidagi hodisalarni keltirib chiqaradi: Ikki shisha
boʻlaklari bir-birini itaradi. Har bir shisha boʻlagi har bir qatron boʻlagini oʻziga
tortadi. Ikki boʻlak qatronlar bir-birini itaradi. Bu tortishish va itarilish elektr
hodisasidir va ularni koʻrsatadigan jismlar elektrlangan yoki elektr
zaryadlangan deb ataladi. Jismlar boshqa koʻplab
usullar bilan
, shuningdek
ishqalanish orqali ham elektrlanii mumkin. Ikki shisha boʻlakning elektr
xususiyatlari (zaryad ishorasi) bir xil va qatronnikiga qarama-qarshidir: Shisha
qatron itaradigan narsani oʻziga tortadi va qatron tortadigan narsani itaradi. Elektr
tokida zaryadning roli[tahrir | manbasini tahrirlash] Elektr toki — bu jismdan
elektr zaryadining oqishidir. Asosiy zaryad tashuvchilar rolini musbat
zaryadlangan proton va manfiy zaryadlangan elektronlar oʻynaydi. Ushbu
zaryadlangan zarralarning har qaysisining harakati elektr tokini vujudga keltiradi.
Koʻpgina hollarda, elektr toki yoʻnalishi boʻyicha harakatlanadigan musbat
zaryadlar yoki teskari yoʻnalishda harakatlanadigan manfiy zaryadlar tomonidan
olib borilishidan qatʼi nazar, elektr toki haqida gapirish kifoya. Ushbu
makroskopik nuqtai nazar elektromagnit tushunchalar va hisoblarni
soddalashtiradigan taxminiy koʻrinishdir. Mikroskopik nuqtai nazarda, elektr
tokini oʻtkazishning koʻplab usullari borligini koʻrish mumkin, jumladan:
elektronlar oqimi; musbat zarralar kabi harakat qiladigan elektron kovaklar oqimi;
va elektrolitik eritmada yoki plazmada qarama-qarshi yoʻnalishda oqadigan musbat
va manfiy zarralar (ionlar yoki boshqa zaryadlangan zarralar) oqimi. Eʼtiborli
boʻlish kerak boʻlgan joyi shundaki, metall simlarning umumiy va muhim holatida
elektr toki yoʻnalishi haqiqiy zaryad tashuvchilarning (yaʼni elektronlar) siljish
tezligiga qarama-qarshidir. Bu esa fizikani yangi oʻrganuvchilar uchun chalkashlik
boʻlishi mumkin. Elektr zaryadining saqlanishi[tahrir | manbasini tahrirlash]
Izolyatsiyalangan sistemaning umumiy elektr zaryadi sistema ichidagi
oʻzgarishlardan qatʼi nazar, oʻzgarmas boʻlib qoladi. Ushbu qonun fizikaga
maʼlum boʻlgan barcha jarayonlarga xosdir va toʻlqin funksiyasining gauge
invariantligidan lokal shaklda olinishi mumkin. Zaryadning saqlanishi zaryad
oqimining uzluksizlik tenglamasiga olib keladi.
Aeroionoterapiya (aero... va yun. ion –
keluvchi
, terapiya) – havo ionlari bilan
davolash usuli. Bunda maxsus asboblar – aeroionizatorlar ishlatiladi; ular
yordamida havoda koʻplab aeroionlar hosil qilinadi. Aeroionlar nafas yoʻllari va
oʻpka alveolalaridagi oʻz konsentratsiyasi va zaryadiga qarab, oʻpka
interoreseptorlari – sezuv nervi uchlarining qoʻzgʻaluvchanligini oʻzgartiradi. Bu
yerda hosil boʻlgan impulslar
bosh miya markazlariga boradi
, soʻngra a’zolarga
tegishli signallar yetib keladi. Aeroionlar oʻpka alveolalari devoridan qonga oʻtib,
oʻz zaryadini qon oqsillari va hujayra elementlariga beradi. Natijada qon va boshqa
suyuqliklarda (mas, orqa miya suyuqligʻida) elektr zaryadlarining miqdori
oʻzgaradi, bu hol markaziy va vegetativ nerv sistemasining faoliyatiga,
pirovardida, organizm faoliyatiga foydali ta’sir etadi. Aeroionoterapiya ta’sirida
toʻqimalarda moddalar almashinuvi va oksidlanish qaytarilish
jarayonlari
tezlashadi
, kislorod bilan ta’minlash kuchayadi. Aeroionoterapiya odatda boshqa
davo tadbirlari bilan birga qoʻllaniladi. Aeroionoterapiyadan bronxiol astma,
gipertoniya, uzoq vaqtgacha bitmaydigan yarachaqalarni va boshqa kasalliklarni
davolashda foydalaniladi. Aeroionoterapiya umumiy tarzda qoʻllanilishi
yoki havo
oqimi faqat jarohat
, yaraga yoʻnaltirilishi mumkin. Aeroionoterapiyaning bir qadar
mukammal usuli–gidroaeroionoterapiya Toshkentdagi Salomatlikni tiklash va
fizioterapiya ilmiy tadqiqot institutida keng qoʻllaniladi.[1]
Jahon Sog`liqni saqlash tashkilotining epidemiologik ma`lumotlariga ko`ra, dunyo
aholisining 50 foizi allergik kasalliklar bilan og`riydi. Ammo raqamlar bundan
ham katta bo`lishi mumkin...Hammaga ma`lumki, immun tizimi bizni yot
ta`sirlardan himoya qiladi. Aslida organizmda himoya oqsillari —
immunoglobulinlar ishlab chiqiladi. Allergik kasalliklarda bevosita ishtirok
etadigan immunoglobulin E odatda me`yorida ishlab chiqiladi.
Insonlarda tashqi ta`sirlar (daraxt gullari changi, uy changi,
maishiy kimyo
,
hayvonlar juni, o`simliklar changi, o`simlik oqsillari, zamburug`lar)ga nisbatan
qonda immunoglobulin E oshib ketadi. Bu
himoyaviy xarakterga ega
, ya`ni
immunoglobulin E qonimizga tushgan “begona”ni yo`q qiladi. Ko`pchilik
kishilarda bu holat hech qanday belgilarsiz o`tib ketadi.
Ba`zi kishilarda immunoglobulin E miqdorining oshib ketishi qonimizdagi
gistamin va gistaminsimon moddalar me`yoridan ziyod bo`lishiga va allergik
reaksiyaning yuzaga chiqishiga sababchi bo`ladi.Kuzatishlarga ko`ra, allergiyaning
ko`payib ketishiga asosan ekologiyaning buzilishi, atmosferamizga ko`p miqdorda
zaharli gazlarning chiqarilishi, organizmimiz unchalik moslashmagan har xil
biologik qo`shimchalarning ko`p
miqdorda ishlatilishi
, sintetik preparatlarning
doimiy qo`llanilishi singari holatlar sababchi bo`lmoqda
Allergiya rivojlanish ehtimollari sirasida irsiy moyillik asosiy rol o‘ynaydi. Ota-
onadan biri allergiya bilan og‘risa bolada allergiya rivojlanishi 30-40, ham ota,
ham onada allergiya bo‘lsa, bolada kasallik rivojlanishi ehtimoli 70-75% ga qadar
ortadi.
Bolalarda allergiya rivojlanish ehtimollari
Allergiyaning kelib chiqish sabablaridan yana biri chaqaloq va yosh bolalarga
antibiotik dorilarni pala-partish qo`llashdir. Hatto bunday vaqtda bolada bronxial
astma kelib chiqishi kuzatiladi.
Eyiladigan ovqatimiz ham allergiyaning kelib chiqishiga sababchi
bo`layotganligini ko`rsatib o`tishimiz lozim. Yuz yil oldingiga qaraganda
eyiladigan ovqat tarkibi o`zgardi. Kerakli moddalar miqdori ikki marta qisqargan
bo`lsa, kaloriya miqdori oshdi. Harakatchanlik esa kamaydi. Bu narsa semirishga
olib kelmoqda. Natijada har xil kasalliklar soni ham oshib bormoqda.
Immun tizimi allergen (yot begona narsa) bilan uzviy aloqada bo`lganda uning
xususiyatlarini xotirasida saqlab qoladi. Keyin o`sha allergen bilan qayta
uchrashganda esa uni “tanib” qarshi hujumga o`tadi. Ushbu jarayon sensibilizasiya
jarayoni deyiladi. Bu turli kishilarda turlicha kechadi va bir necha kundan bir
necha yilgacha davom etishi mumkin. Har bir kishi allergiyaning turlari haqida
qisqacha ma`lumotga ega bo`lishi kerak.
| 