2 NaBr + F2 → 2 NaF + Br2
2 NaCl + F2 → Cl2 + 2 NaF
Ishqorlar va ftor o’rtasida nomutanosiblik reaktsiyasi xarakterlidir:
2 NaOH + 2 F2 → H2O + 2 NaF + OF2
Oqim sharoitiga qarab, ftorning suv bilan reaktsiyasi mahsulotlari farq qilishi mumkin:
2 H2O + 2 F2 → O2 + 4 HF
2F2 + 11H2O → 19HF↑ + H2O2 + HOF ↑ + O2↑ + O3↑ + OF2 ↑ + O2F2↑
Ftor eng reaktiv element hisoblanadi. Barcha organik va noorganik moddalar bilan reaksiyaga kirishadi. U kislorod va inert gazlarni o’z ichiga olgan barcha elementlar bilan reaksiyaga kirishishi mumkin. Organik birikmalar ftor ta’sirida yonib, gidroflorik kislota va uglerod tetraflorid birikmalarini beradi. Quruq ftorli gaz shishaga ta’sir qilmaydi; ammo, stakan qizdirilganda, u ftor gazining ta’siri bilan qattiq yonadi. Hatto uning haroratiga mutanosib ravishda oltin va platina ta’sir qilishi mumkin. Bog’langan elektronlari tufayli ba’zi metallar bilan ko’prikli birikmalar hosil qilishi mumkin. Oddiy sharoitda kislorod, natriy, kaliy va kaltsiy oksidlari va galogenlari bilan reaksiyaga kirishmaydi. U xlor bilan 225 daraja reaksiyaga kirishib, interalogen deb ataladigan boshqa birikmani hosil qiladi. U suv bilan reaksiyaga kirishganda kislorod yoki ozon hosil bo’ladi. U kislorod bilan ftorli birikmalarni hosil qiladi; ya’ni bu birikmalar oksid emas.Ftorli birikmalarda kislorod ijobiy ahamiyatga ega. Ftor – ftorning elektronlar hosil qilib, ionga aylanadigan shakli. Bu ftor va ftor o’rtasidagi eng aniq farq . Ftor ionlari yaxshi komplekslashtiruvchidir. Ftor «F» belgisi bilan belgilanadi. U faqat «-1» oksidlanish soniga ega. Ushbu xususiyat tufayli u bitta bog’lanishni amalga oshirishi mumkin.
Ftor tabiatda erkin holatda topilmaydi. U yer qobig’idagi eng keng tarqalgan elementlar orasida 13-o’rinni egallaydi. Bu koinotdagi eng keng tarqalgan 24-element. Tabiatda uchraydigan eng muhim mineral ftoritdir. Ushbu mineral «Florspati» deb ham ataladi, bu ftor kaltsiyining birikmasidir. Ftorit tarkibida 51,3 foiz kaltsiy va 48,7 foiz ftor mavjud. Kriyolit va boshqa ko’plab minerallar tarkibida ftor ham bo’lishi mumkin.
Ftorning ishlatilishi
Ftor ko’plab kimyoviy moddalar tarkibida ishlatiladigan elementdir. Uning birikmalari ko’plab sohalarda ko’plab maqsadlarda qo’llaniladi. Tish pastasi ishlab chiqarishda ftor ionlari ishlatiladi. Gidroflorik kislota – lampochkalarni yozish va maydalash uchun ishlatiladigan kislota turi. Xloroflorokarbon gazlari tarkibida ftor ham bor va bu gazlar shamollatish, sovutish moslamalari va havoni tozalash tizimlarida ishlatiladi. Biroq, ushbu gazlarning ba’zilari ozonga zarar etkazishi sababli foydalanish taqiqlangan. Oltingugurtli geksaflorid yuqori quvvatli elektr transformatorlarida ishlatiladi. Yadro qurolini ishlab chiqarishda elementar ftor uranni boyitish uchun ishlatiladi. U atom energetikasida geksaflorid uranini ishlab chiqarishda qo’llaniladi.
Ftor ishlatiladigan ba’zi mahsulotlar; tozalovchi kimyoviy moddalar, kosmetika mahsulotlari, tish pastalari, dezodorantlar, teflon kabi yopishqoq bo’lmagan idishlar, bolalar ovqatlari, gazlangan ichimliklar, po’lat ishlab chiqarishda.
Flor va sog’liq
Ftor inson tanasida mavjud bo’lgan elementlar qatoriga kiradi. Garchi u hayotiy element bo’lmasa-da, ayniqsa suyak va tish tuzilishi uchun muhim moddadir. Ftorning eng muhim manbai suvdir. Dengiz mahsulotlari va choy ham ftorning muhim manbaidir. O’simliklar orasida eng ko’p flor tarkibidagi o’simlik choy hisoblanadi. U organizmga oziq-ovqatdan kaltsiy va natriy bilan birikma sifatida singib ketadi. Tish va suyaklarning tuzilishida ftor bor. Odamlarda ftor etishmasligi tishlarning sog’lig’ini buzadi va suyaklarni zaiflashtiradi. Boshqacha qilib aytganda, bu tishlarning chirimasligi uchun muhim mineral hisoblanadi. Bu tishlarni kislotalarning salbiy ta’siridan himoya qiladi. Ftorid shuningdek ko’plab antidepressantlarda, xolesterolni pasaytirishda va antibakterial preparatlarda qo’llaniladi.
Ftorni ko’p iste’mol qilish ham ba’zi noqulayliklarni keltirib chiqaradi. Ftoridning katta dozalarini uzoq vaqt qabul qilish xavfli oqibatlarga olib kelishi mumkin. Miyaning faoliyati buzilishi, gormonlar buzilishi, reproduktiv faoliyat bilan bog’liq muammolar va osteoporoz kabi holatlar ortiqcha ftor ta’siridan kelib chiqqan buzilishlardir. Haddan tashqari ftor ta’sirida o’sish to’xtaydi, jigar, buyrak, buyrak usti bezi va reproduktiv organlar kabi metabolik faol to’qimalarda hujayraning shikastlanishi sodir bo’ladi. Bolalardagi ftorning ko’pligi aqliy zaiflikni keltirib chiqarishi mumkin. «Ftoroz» deb nomlangan ftor bilan zaharlanish natijasida gijjalar, oshqozon va ichak muammolarini ko’rish mumkin. Tish florozi tishlarda oq chiziqlar va dog’larni keltirib chiqarishi mumkin. Ilg’or fluoroz tishlarda chuqur, kulrang va qora dog’lar, emal shakllanishining buzilishi kabi muammolarni keltirib chiqarishi mumkin.
Odamlarning ftorga bo’lgan ehtiyoji kuniga 1-4 milligramm atrofida. Ko’rinib turibdiki, chaqaloqlarda va bolalarda 1-2 milligramm ftor, kattalarda 2-4 milligramm ftorid etarli. Ftorli odamlarning bir qismi siydik bilan ajralib chiqadi. Ularning bir qismi suyaklar va organlarda to’planadi.
Ftor nima
Agar inson tanasida ftor etarli bo’lsa, tishlar oq rangga ega. Ammo tanadagi ftor miqdori oshgani sayin tishlar sarg’ayadi.
Ichimlik suvida ftor miqdori yuqori (2 ppm va undan yuqori) tishlarda sariq plakatlar hosil qilishi mumkin.
Ftor tabiiy ravishda tarmoq suvida mavjud. Biroq, ayrim mintaqalarda ftor miqdori suvda etarli emas. Bunday hollarda ftor tarmoq suviga qo’shiladi.
Mineral suvlar issiq ichimliklar va ovqatlarda ishlatilganda, inson salomatligi uchun zarur bo’lgan miqdorda ftor qo’shimchasi ta’minlanadi.
Organizmdagi ftor 50 ppm va undan yuqori tezlikda o’limga olib keladi.
Tanadagi ftorning 95 foizi suyaklar va tishlarda uchraydi.
Atrofdagi ftorni yo’q qilish mumkin emas, faqat uning shakli o’zgarishi mumkin.
Ftorning eng katta zaxiralari Janubiy Afrika, Meksika va Xitoyda joylashgan. Kaliforniya, Alyaska va Argentina ham ftorga boy boshqa mamlakatlardir.
Hisob-kitoblarga ko’ra, dunyoda 120 million tonna ftor zaxirasi mavjud. Uning dunyodagi yillik ishlab chiqarish hajmi 4 million tonnani tashkil etadi.
|
