YER KO‘CHISHLARI, TOG‘ O‘PIRILISHLARI VA BOSHQA XAVFLI
GEOLOGIK HODISALAR, ULARDAN MUHOFAZALANISH CHORA-
TADBIRLARI
4-§. Ko‘chki, uning sabablari va talofatlari, oldini olish chora-tadbirlari
Ko‘chki – bu behosdan qo‘zg‘aluvchi, namligi yuqori bo‘lgan katta
hajmdagi tuproq yoki tog‘ jinsi bo‘lib, o‘zining og‘irlik kuchi ta’sirida tog‘, qir va
adir yonbag‘irliklaridan pastga qarab harakatlanadi. Ko‘chki sodir bo‘lishida
yonbag‘rliklarda joylashgan tuproqlar ostida yotgan suv o‘tkazmaydigan tog‘
jinslarining yotish qiyaligi muhim ro‘l o‘ynaydi. Suv o‘tkazmaydigan tog‘
jinslarining yotish qiyaligi relyefga mos bo‘lsa, uning ustida yotgan massaning
ko‘chki hosil qilishi shuncha yuqori bo‘ladi. Ko‘chki sodir bo‘lishi uchun ko‘chki
xavfi bor joylarda yoqqan yog‘ingarchilik natijasida yonbag‘irlikdagi
tuproq
massasi namlikka to‘yinib, oquvchan holatga o‘tadi va tuproq tagida yotgan suv
o‘tkazmaydigan tog‘ jinslari yuzasi bo‘ylab pastlikka shitob bilan harakat qiladi.
Ko‘chki hajmi bir necha o‘n ming m
3
dan bir necha yuz ming m
3
va undan
ortiq bo‘lishi mumkin. Katta hajmdagi surilmalar o‘z yo‘nalishi bo‘yicha yuqori
tezlikda harakatlanib, barcha tirik
mavjudodlarni halok qiladi, ekinlarni payhon
qiladi, aholi punktlari, fuqaro va sanoat muassasalari va avtomobil yo‘llarini
ishdan chiqaradi. Shuning uchun ko‘chkilar ham huddi zilzila kabi tabiatning
xavfli ofatlaridan biri hisoblanadi. Markaziy Osiyo
Respublikalari hududlarida
hozirgi kunga qadar juda ko‘plab yer surilishlari - ko‘chkilar kuzatilgan.
3.12-rasm. Ko‘chki hosil bo‘lish sxemasi.
Chaulisoy ko‘chkisi - 1960 yil 30 aprel, 30 kishi halok bo‘lgan, umumiy
massa 200 ming m
3
, Xojikent ko‘chkisi -1961 yil, 12 kishi halok bo‘lgan, umumiy
massa 1000 m
3
, Jigariston ko‘chkisi -1991 yil 4 may, 56 kishi halok bo‘lgan,
umumiy massa 176
ming m
3
, Oqtosh ko‘chkisi -1993 yil 11 mart, 5
kishi halok
bo‘lgan, umumiy massa 80 ming m
3
, Qoraqishloq ko‘chkisi - 1994 yil 29 mart,
3 kishi halok bo‘lgan, umumiy massa 400 ming m
3
ni tashkil qilgan.
Jumladan, 1911 yil 11 fevral kuni Pomirning Muzko‘l tog‘ tizmasida
9 ballik zilzila bo‘lib, uning natijasida Ugoy ko‘chkisi sodir bo‘lgan. Ko‘chki o‘zi
bilan 2,5 km
3
tog‘ jinsini 2,5 km masofaga surib borib, Murg‘ob daryosini to‘sib
qo‘ygan. Talofat natijasida Ugoy qishlog‘i ko‘chki ostida qolib, 54 kishi halok
bo‘lgan. Hozirgi kunda bu yerda chuqurligi 703-788 m, eni 4,3-5,3 km bo‘lgan
tabiiy to‘g‘on oldida dunyoga mashhur Sorez ko‘li paydo bo‘lgan.
1973 yili Respublikamizning Ohangaron vodiysida sodir bo‘lgan tog‘
jinslarining surilishi XX-asrning eng kuchli yer surilishi hisoblanadi. U yerda
surilgan tuproq hajmi 700 mln. m
3
ni tashkil qilgan. Bu fojianing yuz berishiga
asosiy sabab, 100-130 metr chuqurlikda yotgan ko‘mir qatlamlarini yer qa’rida
yondirilishidir.
1987 yil 7 dekabrda Tojikistonning Sharora qishlog‘ida ro‘y bergan yer
surilishi natijasida, kengligi 900 metr, qalinligi 70 metrga yaqin bo‘lgan tog‘ jinsi
bo‘lagi harakatga kelib, 450 dan ortiq odamni bosib qolgan. Bu surilmaning sodir
bo‘lishiga yer qa’rida tarqalgan g‘ovak tog‘ jinslarining suvga to‘yinishi, yer osti
suvlari sathining ko‘tarilishi, hamda 7 ballik yer qimirlashi sabab bo‘lgan.
1991 yil Ohangaron vodiysida yana bir kuchli «Jigariston» yer surilishi sodir
bo‘lgan. Bu yerda hajmi 30 mln. m
3
bo‘lgan g‘ovak tuproqlarning 7
soniya
davomida surilib pastga tushishi natijasida bu yerda yashovchi 50 dan ortiq odam
ko‘chki tagida qolib qurbon bo‘lgan. Surilmaning sodir bo‘lishiga sabab, qishloq
joylashgan hududning yonbag‘irlik pastida joylashganligi, yonbag‘irlikda joy
olgan tog‘ jinslari katta qalinlikdagi serg‘ovak tog‘ jinslaridan tashkil topganligi,
bu tog‘ jinslari ustida uzoq yillar davomida portlatish
ishlari olib borilganligi
hamda o‘sha yili yog‘ingarchilikning ko‘p bo‘lganligi deb izohlanadi. Bunday
misollarni yana ko‘plab keltirish mumkin.
Ko‘chki sodir bo‘lishi ehtimoli bo‘lgan hududlarda yashaydigan aholi
ko‘chkining belgilari, tavsifi va xavfi haqida ma’lumotlarga ega bo‘lishi va bunday
vaziyat yuzaga kelgan taqdirda qanday harakat qilish lozimligini bilishi kerak.
