4.6. Qalqim alar yordamida tezlikni aniqlash Suvning oqish tezligini o ic h a sh yoki aniqlashda qoilaniladi-
gan usullardan yana biri qalqimalar usulidir. Suv betida suzuvchi
har qanday qattiq jism qalqima b o ia oladi. Qalqimalar ishlash
prinsipi, tuzilishi, ko‘rinishiga qarab quyidagi bir qancha turlarga
b o iin ad i (4.12-rasm):
1) suv yuzasi qalqimalari;
2) chuqurlik qalqimalari;
3) integrator qalqimalar;
4) gidrometrik tayoqcha.
Suv yuzasi qalqimalari, yoki qisqacha, yuza qalqimalar suv
betida oqib boradi. Ular hozirgi kunda standart holda yog‘ochdan
aylana yoki krest shakllarida yasaladi (4.12-rasm).
Daryo kengligi 100 m gacha b o is a , aylana shakldagi (d =15-
30 sm; qalinligi 2-4 sm), daryo kengligi 100 m dan katta b o isa,
qalqimalaming krest shaklidagisi ishlatiladi (uzunligi 60 sm;
kengligi - 20 sm; qalinligi - 4 sm ).
4 .12-rasm. Tezlikni qalqimalar yordamida aniqlash:
a), b) - yuza qalqimalar, c) - chuqurlik qalqimasi. 96
Chuqurlik qalqimalari m a’lum chuqurlikdagi tezliklarni
o'lchash imkonini beradi. Bu qalqimalar 2 qismdan iborat bo‘ladi:
I qismi yengilroq bo‘lib, suv yuzasida harakatlanadi, 2-qismi esa
asosiy bo‘lib, og‘ir moddadan yasaladi va m a’lum chuqurlikda
harakatlanadi (4 .12-rasm, c; 4.13-rasm). U lar o ‘zaro ip bilan
lulashtiriladi. Ipni uzaytirib yoki qisqartirib turish mumkin.
( hiiqurlik qalqimalari yordamida vertikaldagi o ‘rtacha tezlikni
imiqlash imkoniyati mavjud.
4.13-rasm. Chuqurlik qalqimalarining turlari.
Integrator qalqimalar chuqurlik b o ‘yicha o ‘rtacha tezlikni
amqlashga imkon beradi. Bunda tezlik tennis sharining o ‘zan
lilhidan suv betiga qalqib chiqishda bosib o ‘tgan masofasi asosida
Hiuqlanadi (4.14-rasm).
Ko'rinib turibdiki, integrator qalqima yordamida suvning oqish
livligini aniqlashda ikkita kattalik muhim ko'rsatkich hisoblanadi.
I 'laming birinchisi chuqurlik h bo‘lsa, ikkinchisi integrator
ijiilqimaning suv yuzasiga qalqib chiqish masofasi / dir.
97
4.14-rasm. Integrator qalqimaning suv yuzasiga qalqib chiqish sxemasi.
M asofa / va uni bosib o ‘tish uchun ketgan vaqt t m a iu m
b o is a , tezlik quyidagi ifoda bilan hisoblanadi:
