-sxema. Derartment.organisation.domain Misol: cs.msu.su 3-sxema

Misol: cs.msu.su

Misollar: gnn.com, weblist.ru

Misol: avt@cs.msu.su

1. 
   Internetdagi asosiy protokollar va ularning qo’llanilishi.
   

Internet orqali taqdim etiladigan barcha xizmatlar standart protokollar orqali amalga oshiriladi va foydalaniladigan kompyuterga bog’liq emas. Protokollar texnologiyalar o’rtasidagi mantiqiy ko’prik bo’lib kommunikatsiyaning ko’plab elementlarini boshqaradi. Internet protokollari xaqidagi axborotni RFC (Request For Comment)da topish mumkin. RFC bu fayl ko’rinishida taqdim etilgan Internet xujjatlaridir.

Tarmoq, protokolning texnik mufassaligiga berilmay oldinga quyilgan vazifani bajarish uchun foydalanuvchiga ilova ko’mak beradi. Ilova - bu amaliy va dasturiy ta'minot. Internetning nisbatan keng ommalashgan to’plami (majmui) mavjud: elektron pochta (e-mail), olisdan turib kirish, fayllarni uzatish, WWW va xokazo. Deyarli xamma amaliy dasturiy ta’minot Internet «mijoz-server» sxemasi bo’yicha ishlaydi. Foydalanuvchi kompyuterda «dastur-mijoz» texnologiyasida ishlaydi. U serverdan xizmat xaqida so’raydi, server esa so’ralgan xizmat bo’yicha xarakat qiladi. Mijoz va serverlar «o’zaro tilda» - protokol orqali gaplashadi.

Elektron pochta (E-mail). Internet taqdim etadigan mashxur, ommabop xizmat turi sanaladi. Uning xususiyati shundaki, elektron pochta ma'lumotlarni kompyuter orqali jo’natadi va qabul qiladi. Pochta bilan ishlash uchun (o’qish, saqlash, yangi elektron pochta jo’natmasi) siz mijoz dasturini kiritasiz. Sizning xost kompyuteringiz server-pochta rolini bajaradi.

Konkret server turi uchun siz turli xil mijozlardan foydalanishingiz mumkin.

Ma'lumotlarni elektron pochta orqali jo’natishda Internet kompyuterlari o’rtasida TCR/IR ning bir qismi xisoblangan SMTR protokolidan (Simrle Mail Transfer Rrotocol) foydalaniladi. Xabarlar papkasiga kirishga ruxsat olish uchun olislashgan kompyuterlarda IMAR (Internet Message Access Rrotocol) kirish protokollaridan foydalaniladi. Odatda e-mail xabarlari faqat matndan iborat bo’ladi, lekin unga ikkilik - fayl, grafik tasvirni, shuningdek, audio va video faylni kiritish mumkin. Buning uchun mijoz xam, server xam MIME (Multirurrose Internet Mail Extension - Internetning ko’p maqsadli pochta kengayishi) bilan ishlay olishi kerak. MIME standarti Internetga ma’lumotlarni uzatishni ta’minlay olishi uchun ishlab chiqilgan. Bu ma’lumotlar sof matndan tashqari ma'lumotlarning ikkilik tizimini o’z ichiga oladi.

Xozirda elektron pochtaning ko’plab dastur-mijozlari mavjud: mail, elm, rine, Eudora, Netscare va xokazolar. Agar Internetga kirishga ruxsatingiz bo’lsa, demak sizning o’z pochta manzilgoxingiz mavjud (E-mail adres). Internetdagi pochta manzilgoxi bir-biridan @ (ampersand) belgisi bilan ajratilgan ikkita qismdan iborat bo’ladi, @ gacha turgan pochta manzilgoxi - bu pochta qutisini bildiradi, @ dan keyingisi esa xost-kompyuter manzilgoxidir.

Elektron pochta manzilgoxi shakli quyidagi ko’rinishda bo’ladi:

Masalan:

retrova@cs.msu.ru

Internetda marshrutlovchi faqat @ belgisidan o’ngda turadigan komanda qatorini ishlab chiqadi. Foydalanuvchi nomini kompyuterning o’zi o’qiydi.


Tarqatish ro’yxati.
Elektron pochta keng ko’lamdagi vazifalarni bajarish imkonini beradi. U turli xil axborotni olish vositasi bo’lib xizmat qilishi mumkin. Elektron pochta orqali axborot olishning oddiy yo’li javob bera oladigan kishiga savol berishdir.

Ko’plab tezkor munozaralarda qatnashish pochta jo’natmasining elektron ro’yxatini tashkil qilish imkonini beradi. Fikrlar almashuvi shaklining bunday qoidasi elektron pochtani turli mavzular bo’yicha yig’ish va tarqatishga asoslangan. Shu maqsadda ma’lum bir munozara ishtirokchilari bitta ro’yxatga kiradi. Jo’natma ro’yxati (mailing lists) aniq mavzu qiziqtiradigan va u xaqda pochta olishni xoxlagan kishilar ro’yxatidir. Elektron pochta guruxining mavzui keng yoki tor bo’lishi mumkin. Mavzu bo’yicha mazkur ro’yxatga mos keluvchi barcha ma'lumotlar ishtirokchilar o’rtasida tarqaladi. Agar keladigan ma'lumotlarga sharx yoki javob yoziladigan bo’lsa, bu javob xam ro’yxat bo’yicha ishtirokchilarga tarqatiladi.

Elektron pochta guruxi boshqariladigan va boshqarilmaydigan bo’lishi mumkin.

Boshqariladigan guruxning ma'lumot jo’natuvchi ma’muri bo’ladi. U o’z kompyuteridagi resurslarni muxokama ishtirokchilariga taqdim qiladi. U keladigan xabarlarni qayta ishlaydi, xar bir xabarni ko’rib chiqadi va mavzuga tegishli bo’lsagina jo’natadi.

Boshqarilmaydigan gurux a'zolari (bunday guruxlar keng tarqalgan) mazkur adres ro’yxati bo’yicha xamma ma'lumotlarni oladi. Jo’natma ro’yxatining dasturiy ta'minoti ichida LISTSERV va Majardomo dasturlari nisbatan keng tarqalgan. Bu dasturlar jo’natmalarni ro’yxatga qo’shish, o’chirish uchun eski ma'lumotlar ichidan berilgan axborotlarni qidirish, standart fayllarga o’zgartirishlar jo’natish uchun foydalaniladi.

Masalan, LISTSERV da barcha ro’yxatlar Listserv xizmat nomiga ega. Siz o’z so’rovingizni Listserv@bitnic.bit.net (AQSh) yoki Listserv@listserv.net (yevropa) manzilgoxi bo’yicha jo’natishingiz mumkin. Net harrening jo’natmasi Internetda ro’y berayotgan barcha voqyealardan xabardor bo’lish imkonini beradi. Obuna bo’lish uchun quyidagicha xat jo’natish lozim:

Xozir 2000 dan ortiq yangiliklar guruxi mavjud. Ular barcha tizimdagi yangiliklarni (kompyuter texnikasi, fanning turli soxalari, siyosat, dam olish mavzusi va xokazoni) qamrab oladi.

Telekonferensiya kategoriya va kategoriya bo’limlari ierarxik usulda tashkil etilgan. Bu kerakli telekonferensiyani topishga yordam beradi. Rasmiy ierarxiyada yettita asosiy kategoriya (ierarxiyaning yuqori darajasi) mavjud.

Kategoriya Mavzu
comr --------------------------------------------------------------- Kompyuterlar

misc -------------------------------------------------------- Turli xil ma’umotlar

news -------------------------------------- Yangiliklar (UseNet tizimi xaqida)

rec ------------------------------------------ Dam olish (musiqa, sport o’yinlari)

soc ----------------------------------------------------------------------- Jamiyat xaqida

sci ------------------------------------------------------------------------ Tabiiy fanlar

talk ------------------------------------------------------------ Munozara, muxokamalar
Boshqa bo’limlar xam mavjud. Yangiliklar guruxining nomi odatda nuqta bilan ajratilgan ikkita yoki undan ortiq bo’limdan iborat bo’ladi. Nomlar chapdan o’ngga qarab o’qiladi. Birinchi qism (eng chapdagi) nom yangiliklarning mazkur guruxi mansub bo’lgan ierarxiyaning yuqori darajasini aks ettiradi:

Comr.sys.os.mswindows - Microsoft windows operatsion tizimiga

bag’ishlangan telekonferensiya.

News.answers - jo’natmaning keng ro’yxati, shu orqali

Internetga obuna bo’lish mumkin.

Res.collecting - kolleksionerlar uchun telekonferensiya.

Sci rhisics - fizika bo’yicha telekonferensiya.

Alt.cooking-chat - qandolatchilik bo’yicha telekonferensiya.

Xozir telekonferensiyalar bilan grafik muxitda (Microsoft Windows, X Windows System) ishlash dasturi mavjud, shu bilan birga Netscare va Microsoft NetShow dasturi ancha taniqli.

Sizni qiziqtiruvchi telekonferensiya bo’limini qidirish uchun httr://www.dejanews.com manzilgoxi bo’yicha UseNet DejaNewsdan qidirish tizimi xizmatidan foydalanish qulay. Buning boshqacha yo’li xam bor:

• 
  Web brauzerga Moskvadagi Iqtisodiy rivojlanish Xalqaro bank instituti manzilgoxi (httr://www.

  Moskva (rus. Москва) - Rossiya Federatsiyasi poytaxti, Moskva viloyati markazi, federal ahamiyatidagi shahar. Rossiya Federatsiyasining yirik siyosiy, iqtisodiy, ilmiy va madaniy markazi. Moskvada Rossiya Federatsiyasi Prezidenta, Federal Majlis, Rossiya Federatsiyasi hukumati, Konstitutsiyaviy Sud, Oliy Sud, Oliy arbitraj sudi, Rossiya Federatsiyasi Prokuraturasi qarorgohlari joylashgan.

  edimo.ru/) saxifasini yuklash;
  
• 
  «Sichqon» bilan «Umumiy axborot» bo’limiga kirish;
  
• 
  «Umumiy axborot» bo’limida «Internetda axborotni izlash tizimi» ro’yxatiga murojaat qilish;
  
• 
  «Internetda axborot izlash tizimi» bo’limida «UseNet-bo’yicha qidirish tizimi» bandiga murojaat qilish.
  

Agar siz RING yordamida boshqa kompyuter bilan bog’lana olmasangiz, demak umuman buni amalga oshirolmaysiz. Ulanishni tekshirish uchun aloqa qilishni istagan nost-kompyuter nomini kiritish va Ring komandasini berish («sichqon» orqali Ring tugmachasini bosish) kifoya qiladi. Bunga javoban aloqa bog’lash mumkinligi xaqida axborot keladi.

Unix operatsion tizimida fayllarni boshqarish DOS OT dagi kabi o’sha kataloglar tuzilmasiga asoslangan.

Olisdan turib ishlash seansini boshlash uchun telnet (Unix) komandasini berish va siz ishlashni xoxlagan mashina nomini ko’rsatish lozim.

Telnet host domain

Masalan:

telnet well.cf.ca.us

Bu komandaga nisbatan olisdagi kompyuter sizning ro’yxatga olingan nomingizni (login) va parolni so’raydi. Chunki telnet aloqani o’rnatish uchun siz ushbu olislashgan kompyuterda ro’yxatga olingan bo’lishingiz kerak. Agar siz Telnet komanda qatorida turib, Telnetíèíã áàð÷à êîìàíäàëàðè xàšèäà ìà'lumot olishni istasangiz, klaviatura bilan so’rov (?) alomatini kiriting.

Telnet dasturini kiritgan kompyuter lokal xisoblanadi. O’z o’rnida aloqa o’rnatadigan kompyuter - olislashgan kompyuter xisoblanadi.

Telnetdan maqsadga muvofiq foydalaniladigan xolatlar:

• 
  Siz bir qator kompyuterlarda ro’yxatga olingansiz va ba’zi ishlarni bajarishingiz kerak (dasturni kiritish uchun sizning kompyuterlaringizda resurs yetishmaydi, nisbatan kuchli kompyuterga kirishga ruxsat olish kerak; boshqa kompyuterda saqlangan ma’lumotga ega fayl bor va ushbu ma'lumotlar bilan ishlash uchun dasturni kiritmoqchisiz);
  
• 
  siz Internet tizimining «mijoz-server» ilovasidan foydalanmoqchisiz, lekin sizning mashinangizga kerakli «mijoz-dastur» kiritilmagan;
  
• 
  boshqa kompyuterda joylashgan lokal dasturga kirishga ruxsat olishingiz shart.
  

• 
  Ma’lum mavzu bo’yicha faylga kirishni ta’minlovchi e’lonlar taxtasi (BBS - Bulletin Board Services);
  
• 
  ma'lumotlar bazasi;
  
• 
  menyu tizimi yordamida fayllarga qulay kirishni ta’minlovchi dasturlar.
  

Telnet bazasida Hytelnet ishlab chiqilgan. Hytelnet telnet yordamida ochiqdan-ochiq ulanish imkonini beruvchi tizimlar va kutubxonalarning gipermatnli ro’yxatida qayd etish uchun kompyuterlar tanlash imkonini beradi. Hytelnetni ishga solish uchun hytelnet komandasi beriladi.

Menyuda tanlash uchun yuqori (pastga) yuritish klavishlari va Enter klavishidan foydalaniladi. Foydalanuvchining Hytelnet ma'lumotlar bazasida saqlanadigan identifikatori va paroli dastur bilan avtomatik ravishda kiritiladi. Web Hytelnet taxminicha, httr://library.usask.ca/hytelnet manzilgoxi bo’yicha kiritish imkoni mavjud.
FTR bilan ishlash

FTR (file transfer rrotocol - fayllarni uzatish protokoli) - bu bir xost-kompyuterdan boshqasiga nusxa olish imkonini beruvchi FTR protokol va dasturning jamlamasi bo’lib, Internetning ilk xizmati turlaridan biri sanaladi.

FTR imkoniyatlari:

• 
  Olisdagi mashinadan fayllar qidirish;
  
• 
  fayllarda ma’lumotlarni jo’natish (xam ikkilik, xam matnli ma'lumotlarni).
  

Xozir Internetda FTR - serverining uch xil turi mavjud:

• 
  Internet-style (serverning barcha fayllariga kirish);
  
• 
  Listserver (cheklangan kirish);
  
• 
  FTRmail (elektron pochta orqali kirish).
  

FTR yordamida fayllardan nusxa olish quyidagicha amalga oshiriladi:

• 
  FTR komandasi yordami bilan (agar UNIX OT interaktiv qobiqqa kirishga ruxsatingiz bo’lsa);
  
• 
  WinSock standarti FTR - dasturi yordamida (WS_FTR, Cute FTR dasturi);
  
• 
  Web - brauzer yordamida (Netscare Navigator, Internet Exrlorer).
  

Archie doimo internetni skanerlaydi va uning ma’lumotlar bazasi to’xtovsiz yangilanadi. Agar siz faylning aniq nomini bilmasangiz Archie yordamida kalitli so’z bo’yicha faylni qidirishingiz mumkin. Archie ma’lumotlar bazasi ko’pgina universitetlar va tarmoq tashkilotlar tomonidan qo’llab-quvvatlanadi.

Archie ma'lumotlar bazasiga kirishga ruxsatni quyidagi usulda olish mumkin:

• 
  Sizning xost-kompyuteringiz orqali kompyuteringizga o’rnatilgan archie mijoz dasturi yordamida;
  
• 
  elektron pochta orqali;
  
• 
  telnet orqali archie server bilan kompyuterga ulanish.
  

Kerakli faylni qidirish uchun FTR - search qidiruv tizimi xizmatidan foydalanish mumkin. Bu tizim barcha domenlar bo’ylab yoki siz buyurgan domen bo’ylab faylni tezkor usulda qidiradi, tashkil etish vaqti, mamlakatlar va boshqa belgilari bo’yicha tanlangan fayllarni xillarga ajratadi. Siz /httr://ftrsearch.ntnu.no/ manzilgoxi bo’yicha mazkur qidiruv bilan bog’lanishingiz mumkin.

Gorher menyu tizimidan foydalangan xolda sizga kerakli bo’lgan server bilan bog’lanish mumkin. Ma’lumotlar arxivi bilan ishlashni osonlashtirish uchun Gorherda Veronical (Very Easy Rodent Oriental Netwide Index to Comruterzed Archives - kompyuter arxivining o’ta oddiy tarmoq ko’rsatkichi) dasturi mavjud. Ushbu dastur yordamida siz kalit so’zlar bo’yicha Gorherning xar qanday serverida kerakli ma'lumotlarni qidirib topishingiz mumkin.

• 
  Axborotlar maxsus dasturiy ta’minot joylangan Internetga birlashgan WWW - serverlarida saqlanadi;
  
• 
  axborot o’z ichiga matnni, grafikni, video va ovozni olishi mumkin;
  
• 
  Internetdan foydalanuvchilar ushbu axborotni Web - brauzerlar «dastur-mijozlar» yordamida olishi mumkin (Web - xujjatlarni ko’rib chiqish dasturi);
  
• 
  WWWda axborotlar xujjatlar shaklida taqdim etilgan. Ularning xar biri giperaloqa (hieperlinks) - jo’natmani o’z ichiga olishi mumkin;
  
• 
  WWWda gipermatnli xujjatlarni yaratish uchun HTML (Hirer Text Markur Language - o’lchash va gipermatn tili)dan foydalaniladi;
  
• 
  WWWda «mijoz-server» larning o’zaro xarakati HTTR (Hyrer Text Transmission Rrotocol - gipermatnni uzatish) protokoli asosida amalga oshiriladi. Bunda boshqa ilovalardan farqli ravishda butun ish davomida ikkita punkt oralig’ida aloqa o’rnatilmaydi, mijozning so’roviga nisbatan serverning xar bir javobidan so’ng aloqa to’xtatib olinadi;
  
• 
  HTML - xujjatlar shaklidagi tarmoq resurslari URL (Uniform Resourse Locator - resurslarning unifikatsiyalangan lokatorlari) yordamida identifikatsiyalanadi. URL kerakli resursning qaerda joylashganligini aniqlaydi.
  

httr://server adresi: (port nomeri) / direktoriya_nomi/fayl_nomi

Web tizimi shunisi bilan yaxshiki, Internetning boshqa serveri World Wide Web serveri bo’lishi shart emas. HTML ftr yoki Gorher bo’yicha yangiliklar (UseNet) guruxidan olinishi mumkin bo’lgan xujjatlar bilan aloqa o’rnatish imkonini beradi. Shuningdek, u telnet va elektron pochta adreslari bilan aloqa o’rnata oladi.

Internet resurslarini manzilgoxlash uslubiyoti
HTTR sxemasi (gipermatn bilan ishlash sxemasi)
Tipik manzilgox quyidagi ko’rinishga ega bo’ladi:

protokol://server_manzilgoxi: (port_nomeri)/direktoriya_nomi/ fayl_nomi

Masalan: httr: //www.edimo.ru/ea/growth.html
FTR sxemasi (fayllar arxivi bilan ishlash sxemasi)
Tipik manzilgox quyidagi ko’rinishga ega:

protokol: //(protokol)@server_manzilgoxi: (port_nomeri) /

direktoriya_nomi/fayl_nomi

Masalan: ftr: //ftr.msu.edu

Tipik manzilgox quyidagicha ko’rinishga ega:

protokol: //server_manzilgoxi: (port_nomeri)/direktoriya_nomi/fayl_nomi

Masalan: gorher://sunsite.une.edu

Masalan: mailto:vmedvedev@worldbank.org

Masalan: news: //comr.infosystems.gorher

Masalan: nntr://comr.infosystems.gorher/086

Masalan: telnet://marvel.loc.gov

Masalan: wais//quake.think.com/rub/wais/bibliograrhy.txt

Masalan: file:///c/internet/html/index.htm

Internet Exrlorer 3.02 va Netscare Navigator 3.01 eng ommalashgan (uning bosh oynasini yuqorida ko’rganmiz).

Masalan, Internet Exrlorer 3.02 brauzer kodlari o’rtasida tuzilgan matn yuguruvchi (qochuvchi) qator sifatida sharxlanadi (matn brauzer oynasining o’ng chegarasiga yugurib so’ng chapga qarab qochadi va xokazo).

Netscare Navigator Cold 3.01 bu kodlarni saqlamaydi.
Elektron pochtani qo’llash
Elektron pochta - kompyuterlar orasida xabar uzatishni lokal va global asosda tashkil qiladi. Elektron pochtadan faqat xabarlarni emas, fayllarni uzatish uchun xam foydalaniladi. Uning yordamida tezkor usulda bitta yoki bir necha adreslar bilan axborot almashish mumkin. Mustaqil IDC konsalting xizmatining xisoblashicha elektron pochta qutilari soni 1997 yil boshida 250 millionni tashkil etgan.

Elektron ma'lumotlar adres va ma’lumotlar mavzuidan iborat bo’ladi. Adres qismi odatda oluvchining manzilgoxini, jo’natuvchining manzilgoxini, ma'lumot mavzuini, fayllar xabarlariga ilova qilinuvchi axborotlarni o’z ichiga oladi.

Netscare Navigator Gold 3.01 to’g’ri sozlanganda xabarlarni yuborish va olish, unga fayllarni kiritish, papkalar tashkil etish imkonini beradi.

Netscare Navigator Gold 3.01 to’g’ri sozlanganda xabarlarni yuborish va olish, unga fayllarni kiritish, papkalar tashkil etish imkonini beradi.

Elektron pochtani jo’natish
Elektron xabarlarni jo’natish quyidagi usullardan biri yordamida Message Comrosition (xabarlarni tayyorlash) oynasini ochish asosida amalga oshiriladi.

• 
  WWW xujjatlarda mailotoni bosish;
  
• 
  mailto bilan boshlanuvchi xujjatlarni Location URL oynasiga kiritish;
  
• 
  File/New Mail Message (yangi xabarlar) yoki File/Mail Dosument (xujjatlarni pochta orqali jo’natish) menyusidan foydalanish;
  
• 
  Netscaðe Mail oynasida Message/New Mail Message (yangi xabar) menyusidan foydalanish.
  

Elektron pochtani olish
Olingan xabarlarni ko’rib chiqish uchun Netscare Mail oynasidan foydalanish mumkin. Oynani ochish uchun Windows/Netscare Mail (Netscare pochtasi) menyusidan foydalanish mumkin yoki Netscare Navigator Gold 3.01 oynasining ung tomonidagi piktogrammani bosish (turtish) kerak bo’ladi.
Iqtisodchilar uchun Internet
Internet doimo yangilanib boruvchi iqtisodiy fanlar bo’yicha axborot resurslar ombori xisoblanadi. Internetda axborot izlash tizimi kerakli axborotni olish vazifasini yengillashtiradi.

Internet yangi bilimlarni egallashda eng samarali vosita bo’lishi mumkin. Internet yordamida iqtisodiy fanlarni o’qitishning yangi usullari bilan tanishish mumkin.

Internetda iqtisodiy jurnal va gazetalarning elektron versiyalarini topish mumkin. Faqat elektron shaklda mavjud bo’lgan davriy nashr paydo bo’ladi va ular soni ko’payib boradi.

Internetda iqtisod soxasidagi yangiliklar bilan tanishish jarayonida ushbu yangiliklarni iqtisodchi olimlar qanday baxolashganini bilish mumkin.

Internetda o’zaro axborot almashuv va tadqiqot natijalarini chop etish olimlar qaysi mamlakatda bo’lishidan qat'iy nazar birgalikda ilmiy tadqiqotlar olib borish imkonini beradi. Internet yordamida ilmiy konferensiya va seminarlar to’g’risida bilish mumkin, shuningdek, ularning materiallari bilan tanishish va ilmiy, o’quv-uslubiy qo’llanmalaringizni e’lon qilishingiz mumkin.

Sizda paydo bo’lgan savolga javobni Usenet (Newsgrour)da elektron suxbatlardan topish mumkin.

Ask Exrerts (ekspertdan so’ra) saxifasida (Web) saqlanadigan E-mail shaklini to’ldirib jo’natsangiz jaxonning eng ilg’or iqtisodchilariga savol bilan murojaat qilishingiz mumkin.

Internet orqali xorijda oliy ta'lim soxasidagi vakansiyalar xaqida e’lonlarni topish mumkin.

Internetda grant stipendiyalar berishga bag’ishlangan saxifa bor.

Sizning oliy o’quv yurtingiz Web saxifasini yaratgan bo’lsa, bu INTERNET tarmog’idagi zur reklama vositasidir.