O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI AXBOROT TEXNOLOGIYALARI VA KOMMUNIKATSIYALARINI RIVOJLANTIRISH VAZIRLIGI
MUHAMMAD AL-XORAZMIY NOMIDAGI TOSHKENT AXBOROT TEXNOLOGIYALARI UNIVERSITETI
Pedagogika va psixologiya
415-20-guruh talabasi
Bajardi: Xasanova Shohsanamxon
Topshiriq 4
1.Nutqni o‘rganish metodlari. (Faol so‘zlashuvni aniqlash metodikasi)
2.Intellektni psixometrik tekshirish. (Aqlni o‘lchashning Veksler shkalasi, Ayzenk testi)
3.Shaxs xususiyatlarini o‘rganish metodikalari. (R.Kettel, Ayzenk testlari)
Nutq o’stirish metodikasi pedagogik fan sifatida maktabgacha ta'limda bolalar nutqini o’stirishni puxta egallagan mutaxassis tayyorlashda buyurtmachi sifatida, ilmiy izlanishlar asosida yaratilgan “Ilk qadam” tayanch dasturini o’quv jarayoniga joriy etish, nutq o’stirish metodikasi bo'yicha bilim va malakalarni shakllantirishning nazariy va amaliy jihatdan mutanosibligini ta'minlaydi, nutq o’stirish usullarini ishlab beradi. Uni takomillashtirish, eng qulay usulni qo'llash orqali bolalarga ona tilini amaliy o’rgatish, nutqda til birliklaridan foydalanish, o’zaro nutqiy muloqot munosabatida ona tilida fikrni to’g’ri, ifodalay olish, tengdoshlari nutqini tinglab tushunish nutqda til birliklarini ajrata bilish (tovush, so’z) nutq meyyorlarini ishiga mos holda o'rganib borish, unga amal qilish kabi faoliyatini shakllantiradi. Demak, nutq o’stirish metodikasi fani maktabgacha ta'limda nutq o’stirish vazifasini amalga oshiradi, bolalarda ifodali, aniq, lo nda va obrazli so’zlashishni shakllantirish orqali ona tilini amaliy o’rgatadi, bolalarga ta'lim beradi. Nutq o’stirish metodikasi fani maktabgacha ta'limda bolalarni og’zaki nutqini o’stirish, tengdoshlari va kattalar bilan nutqiy muomala malakalarini shakllantirish orqali nutqda so’zdan to’g’ri va o'rinli foydalanish, ya'ni nutq va xulq egasi bo’lish kabi ma'naviy axloqiy sifatlarni, so’zlash odobini egallashni shakllantiradi. Nutq o’stirish metodikasi pedagogik fan sifatida rivojlantiruvchi vazifani bajaradi. Ya'ni usulika bolalar nutqini o’stirish orqali ularning nutq a'zolarini anatomik-gimnastik mashq qildirish orqali nutqning ravon tushunarli bo’lishini ta'minlaydi: bolalar tafakkuri, aqliy faoliyatini rivojlantiradi, ularda nutq odobi, ma'naviy barkamollikni shakllantiradi. Chunki yaxshi rivojlangan nutq tushunarli ta'sirchan bo'ladi, bola o’z nutqini to’zatib boradi.
Nutq o’stirish metodikasi pedagogik fan sifatida bolalar nutqini o’stirishning pedagogik qonuniyatlari, pedagogik faoliyatning shakllanishi va talablarini o'rganadi, nutq o’stirishning eng samarali omillari, vositalarini, usul va usullarini hozirgi zamon pedagogikasining yutuqlari, ilmiy pedagogik talablari asosida ishlab chiqadi, ta'limga, fanga tavsiya etadi. Nutq o’stirish metodikasi ana shu pedagogik vazifadan kelib chiqqan holda pedagogikaning quyidagi asosiy savollariga javob beradi. Nimani o’rgatish kerak? Bunda maktabgacha ta'lim ishidagi bolalarda qanday nutqiy malaka va ko’nikmalarni shakllantirish lozimligini nazarda tutiladi. Bu vazifa O’zbekiston Respublikasining ta'lim mazmunini zaruriy o’zagi hisoblangan ta'lim standarti asosida amalga oshiriladi, bunda ta'limning barqaror darajasini ta'minlash sharti bajariladi. O’quv yuklamalari meyyorga keltiriladi, tarbiyachi bolalarning o’quv faoliyati darajasi, shaxs sifatlari rivojlanishi, uning nutqiy faoliyatini nazarda tutgan holda ta'lim jarayonini tashkil etadi. Qanday o'qitish kerak degan pedagogik savolga javob beradi. Buning uchun maktabgacha ta'lim yoshidagi bolalarning nutqini o’stirish usul va usullarini qo'llash imkoniyati, o’rni, qo'llangan usullar samarasi nazarda tutiladi, usul va usullarni takomillashtirishga zamonaviy texnologiyani joriy etishga alohida diqqat qilinadi.
“Ta'lim to’g’risi”dagi Qonun, Kadrlar tayyorlash milliy dasturini amalga oshirishda an'anaviy usullar bilan bir qatorda noan'anaviy, o'yin usulining qo'llanishi, mujassam mashg’ulotlarni tashkil etilishi, ayniqsa, hozirgi zamon yaxshi pedagogik texnologiyani ta'limda qo'llash kabilar bunga misol bola oladi. Nima uchun aynan shunday o'qitish kerak? savoliga usulika fani nutq o’stirishning nazariy va amaliy asoslangan omillari, vositalarini qo'llash zarurligini ifoda etadi.
Nutq o’stirish metodikasining asosiy vazifasi tarbiyachilarni maktabgacha ta'limda nutq o’stirishning ilmiy pedagogik asoslangan, eng samarali natija beradigan omillari, vositalari va usullarini ishlab chiqish, tarbiyachi, pedagog, ota-onalarni nutq o’stirish usullari haqidagi bilimlar bilan qurollantirish, eng qulay usullardan foydalanish, nutq o’stirish mashg’ulotlarini tashkil etish samaradorligini oshirishga doir bilimlar bilan qurollantirishdan iboratdir. Nutq o’stirish metodikasining mazmuni maktabgacha ta'limda bolalar og’zaki nutqini o’stirish, bolalarda kattalar, tengdoshlari bilan nutqiy muloqot, muomalaqilishni bilishga o’rgatishdir. Maktabgacha ta'lim davrida bolalar 2-3 ming so’z boyligiga ega bo’lish va undan foydalanish, eshitganlarini aytib berish, ko'rganini gapirib berish, suratlarga qarab mazmun bo'yicha hikoya tuzish va uni aytib berish, asosiy tayanch so’zlar yordamida hikoya tuzishga o’rgatiladi. Shuningdek, nutqning ifodaliligi, nutq tovushlarini to’g’ri, aniq talaffuz etish, tilning grammatik shakllaridan nutqda to’g’ri foydalanish, badiiy asarni tinglash, tushunish, mazmunni eslab qolish va so’zlab berish, asar qahramonlari nutqi xususiyatlarini ajrata bilish, obrazli bayon etish kabi amaliy intellektga ega bo’lishni rivojlantiradi, maktabga nutqiy jihatdan tayyorlaydi.
Bu vazifalarni bajarishda nutq o’stirish metodikasi o’zining usulolohik asosi bolgan pedagogika fani yutuqlariga, g’oyaviy-nazariy asosi bo'lgan milliy g’oya va milliy mafko'ramiz tamoyillariga, Kadrlar tayyorlash milliy dasturiga asoslanadi.
Intellekt darajasini aniqlash vazifasi ushbu fan shakllanganidan beri psixologiyada eng muhim vazifalardan biri bo'lib kelgan. Bu insonning aqliy va axloqiy fazilatlarini tavsiflash imkonini bergan intellektual ko'rsatkichdir. Ushbu ko'rsatkichlarning aqliy rivojlanish darajasiga miqdoriy va sifat jihatdan bog'liqligini aniqlash aql va unga bog'liq fazilatlar uchun turli xil tadqiqot usullarini ishlab chiqishga imkon berdi. Aql-idrokni insonning o'ziga xos faoliyati sifatida baholash Eyzenk testiga o'xshash usullarni keltirib chiqardi. Uning tuzilmasini yaratish turli jihatlar bo'yicha o'rganilgan juda ko'p sonli sinovlarni keltirib chiqardi. Mantiqiy, xayoliy, ijodiy va texnik fikrlash testlari shunday paydo bo'ldi. Qobiliyat testlari ham aql darajasi bilan chambarchas bog'liq bo'lib chiqdi. Bundan tashqari, AQSh davlat xizmatchisi lavozimini egallash uchun ariza beruvchi kamida 100 IQ darajasini ko'rsatishi kerak va kasbiy malaka toifasini olish uchun sertifikat ishlab chiqarish ko'nikmalarini namoyish etishdan tashqari, shunga o'xshash testlardan o'tishni o'z ichiga oladi.
XX asrning birinchi yarmidagi psixologlar aql-zakovatni IQ bilan aniqladilar. shu bilan birga, ular rivojlanish shartlaridan mustaqil ravishda tug'ma va irsiy jihatdan oldindan belgilab qo'yilgan sifat sifatida qarashni davom ettirdilar. Bu uzoq vaqt davomida odamlarning IQ barqarorligi va o'zgarmasligini kutishga olib keldi. Psixologlar IQ (imtihon ballining standart baholarida ifodalangan) yosh bilan ortib ketmasligi kerak, deb hisoblashgan.
IQ barqarorligining kamida ikkita asosiy sababi bor.Birinchi sabab - barqarorlik, atrof-muhitning nisbiy o'zgarmasligi. Aksariyat hollarda bolalar ko'p yillar davomida bir xil muhitda, bir xil ijtimoiy-iqtisodiy darajada, bir xil madaniy muhitda qoladilar. Shuning uchun, sub'ektlarda bo'lgan intellektual rivojlanish uchun har qanday kamchiliklar yoki afzalliklar erta bosqich rivojlanish, takroriy testlar orasidagi intervallarda davom eting.IQ nisbiy barqarorligining ikkinchi sababi shundaki, rivojlanishning dastlabki bosqichlarida olingan ko'nikma va qobiliyatlar saqlanib qoladi va keyingi o'rganish uchun zarur shartlar bo'lib xizmat qiladi. Biroq, IQning nisbiy barqarorligi tabiatda statistikdir. Boshqacha qilib aytganda, faqat guruh tadqiqotlarida takroriy tadqiqotlar o'rtasida etarlicha yuqori korrelyatsiyaga erishish mumkin. Alohida shaxslarni o'rganish vaqti-vaqti bilan olingan IQ ballarida katta siljishlarni ko'rsatadi. Hozirgi vaqtda testologiyada IQ koeffitsienti bilan o'lchanadigan narsaning o'zgaruvchanligidan shubhasiz dalolat beruvchi ko'plab faktlar to'plangan. Ushbu faktlarni to'playdigan tadqiqotlar ikki yo'nalishda birlashtirilgan. Bir yo'nalish test ballarining atrof-muhitga bog'liqligini isbotlaydi, bu juda ko'p turli ko'rsatkichlarni (moddiy ta'minot va ota-onalarning ta'lim darajasi, otaning mehnatining tabiati, onaning ish joyi, oilaning kattaligi, uy kutubxonasining mavjudligi va boshqalar) o'z ichiga oladi. IQning ijtimoiy-iqtisodiy sinfga mansubligiga bog'liqligi juda uzoq vaqt oldin, aslida birinchi razvedka testlari paydo bo'lishi bilan aniqlangan.
Biroq, turli omillarni biologik yoki ijtimoiy muhitga bog'lash ko'pincha shartli. Biologik parametrlar nafaqat ijtimoiy ko'rsatkichlardan mustaqil emas, balki ikkinchisi tomonidan to'liq aniqlanishi mumkin. Masalan, onaning kasalligi, bolaning tug'ilish paytidagi og'irligi oilaning past ijtimoiy-iqtisodiy ahvolining oqibati bo'lishi mumkin, chunki kam daromadlar tibbiy yordamga va to'g'ri ovqatlanishga imkon bermaydi. Buning teskarisi ham mavjud: jiddiy yoki surunkali kasallikning oqibati yaxshi ta'lim, yuqori maoshli ish bilan ta'minlana olmaslik bo'lishi mumkin va shuning uchun inson va uning oilasining ijtimoiy-iqtisodiy darajasi past bo'ladi. Psixodiagnostikada "IQning biosotsial korrelyatsiyasi" atamasi paydo bo'ldi, ya'ni IQ nafaqat biologik va ijtimoiy muhitning individual o'zgaruvchilari, balki ularning o'zaro ta'siri bilan ham ta'sir qiladi.
|
