I BOB. WEB TEXNOLOGIYALARINING PAYDO BO’LISHI
Bugungi kunda Internetning ommaviyligi haqida gapirish orinsiz . Internet hayotimizning bir bolagiga aylandi,biz uning xizmatlaridan har kuni foydalanishga odatlandik. Hozirda ixtiyoriy inson web-texnalogiyalarning inson hayotining talim, siyosat,kongil ochar, …bolaklariga kirib borganligini tasavvur eta oladi (https://fayllar.org/i-nazariy-qism.html),uning guvohi va foydalanuvchisiga aylanmoqda.Internet turli xil insonlarni yagona maqsad bilan birlashishiga sabab bolmoqda. Hamma internet tarmogidan biror turdagi informatsiya olishga harakat qiladi.Dastlabki web-sahifalar juda sodda tuzilishga ega bolib,ular matnni formatlash va giperkorsatgichlardan tashkil topgan edi.Web-texnalogiyalar rivojlanishi natijasida web- sahifalar tarkibida Plug-in dasturlari joylashtirila boshlandi,natijada web-sahifalarga interaktiv xususiyati berildi.Web-texnologiyalarning rivojlanishining oxirgi natijalaridan biri bu script tillaridir(Script Languages).Ularni ishlatishdan maqsad web serverining ishini yengillashtirish,xar-xil mayda ishlar uchun web serverini bezovta qilmasdan bunday masalalarni foydalanuvchi kompyuterining ozida hal etishdi
Bu Internet texnologiyalaridan biri bo’lib, WEB-serverdagi axborotni qayta ishlash va sirkulyatsiya qilish bilan bog’liqdir.WEB-texnologiya va axborot nashriyoti. Web-texnologiya istemolchilarga axborot xizmati ko’rsatishning aniq kontseptsiyasini taklif qiladi. Bir so’z bilan uni axborot nashriyoti kontseptsiyasi deb aytish mumkin.
Web-texnalogiyaning oxirgi erishgan yutuqlaridan biri dinamik web-sahifalardir.Dinamik web-sahifalar CGI dasturlar bilan bevosita bogliq bolib,CGI dasturlar serverda joylashgan va server imkoniyatlarini ishlatuvchi dasturlardir.Ular serverga kelgan sorovlarni qayta ishlaydi va qayta ishlash natijasida yangi web-sahifa hosil boladi. Web-sahifa internet tarmoqlarida joylashgan fayllar toplami bolib ularni soni soat sayin kopayib bormoqda.WWW-, yoki Web (ingl. World Wide Web –Butun jaxon o’rgimchaklar to’ri) – tarmoqda gipermatn bilan ishlash texnologiyasi (https://fayllar.org/sonli-axborotlar-bilan-ishlash-texnologiyasi.html); FTP (ingl. File Transfer Protocol – fayllarni uzatish qaydnomasi) – ixtiyoriy formatdagi fayllarni tarmoqda uzatish texnologiyasi; IRC (ingl. Internet Relay Chat – tarmoqda navbatma - navbat so’zlashuv) – real vaqt oralig’ida so’zlashuvlarni olib borish texnologiyasi bo’lib , tarmoq orqali to’g’ridan – to’g’ri muloqot muhitida boshqa insonlar bilan so’zlashish imkoniyatini beradi.
WEBdan foydalanuvchilar tarkibidagi o’zgarishlar dinamikasi oxirgi yillarda juda yuqori. Uzbekiston Respublikasi Vazirlar maxkamasining 2000 yil 6 iyundagi « Kompyuterlashtirish to’g’risida»gi qarori chiqqanidan so`ng, WWW ga Oliy O’quv Yurtlari va ish joylaridan kiruvchi kishilar soni (26%dan 50%gacha) ko’paydi. Axolining o’rtacha daromadi oshdi va kompyuter bilan bog’liq bo’lgan kishilar soni oshdi. AQShda WWWdan ommaviy foydalanuvchilar soni ko’payib ketdi, deyarli har bir kompaniya Internetda o’zining Web-sahifasiga ega bo’lishi kerak deb hisoblaydi.Bugungi kunda axborot texnologiyalari rivojlanishini web texnologiyalarisiz tasavvur qilib bo’lmaydi. Web texnologiyalari deganda - web ilovalar hosil
qilish, web saytlar tashkil qilish, tarmoq va texnologiyalar jamlanmasi tushuniladi. Web texnologiyalarida quyidagi 3 ta asosiy tushuncha mavjud:
Web sahifa Web sayt Web server
Web sahifa o’zining unikal adresiga ega bo’lgan va maxsus brauzer dasturlar orqali ochiladigan va ko’riladigan elektron hujjatdir. Web sayt bir nechta web sahifalarning mantiqiy va funksional jihatdan birlashtirilgan sahifalar to’plami. Web server tarmoqqa ulangan kompyuter hisoblanib umumiy resurs va
Internet texnologiyalari Internetning paydo bo’lishi tarixi 60-yillarning oxirida Amerika hukumati tomonidan asos solingan ARPANet (Advanced Research Projecj Agenci tashkiloti) hisoblash tarmog’iga borib taqaladi. Tarmoq harbiy tashkilotlarga xizmat qilgan. 1980 yillar boshlarida ma'lumotlarni uzatishni boshqarish protokoli TCP/IP (Transmissyon Control Protocol / Internet Protocol) ga asos solindi. Taxminan shu vaqtda ma'lum bo’ldiki, TCP/IP dan turli milliy va xalqaro darajadagi kompyuter tarmoqlarini bog’lashda foydalanish mumkin ekan. 1989 yilning oxirida ARPANet mukammal holga yetib keldi, lekin bu vaqtga kelib ko’pgina universitetlar va ilmiy muassasalar Internetga ulangan edilar. 1990 yillar boshlarida korporatsiyalar ham Internetdan elektron pochta orqali ma'lumotlar almashishda aktiv ishtirok etardilar. U vaqtlarda Milliy Ilmiy fond tijorat maqsadida Internetdan foydalanishni ta'qiqlagan edi. 1991 yilda bu cheklash bekor qilinadi va Internetdan tashkilot, muassasa (https://azkurs.org/muassasa-rahbari.html), nodavlat tashkilotlarining foydalanish darajasi ortdi, shuningdek, tijorat maqsadida Internetdan keng foydalanila boshlandi (Internet magazinlar (https://azkurs.org/4-mavzu-masofali-talim.html), Internet reklamalar va h.k.). WWW (World Wide Web) – butun jahon tarmog’i. Ayni mana shu xizmat Internet bilan foydalanishni soddalashtirdi va ommaviylashtirdi. WWW asosida tortta poydevor mavjud: 1. Barcha hujjatlarning yagona formati (shakli) 2. Gipermatn 3. Hujjatlarni korish uchun maxsus dasturlar 4. Yagona manzilni korsatish tizimi Hujjatlarning yagona formati (shakli) Internetda barcha hujjatlar HTML (Hyper Text Markup Language – Gipermatnni belgilash tili) formatida tuziladi. HTML yordamida yozilgan hujjatlarni web-hujjat yoki web- sahifa deb atashadi. Birorta foydalanuvchi yoki tashkilotga qarashli bolgan, bir-biriga boglangan web-sahifalar toplami SAYT deb aytiladi. Aslida web-sahifa oddiy matndan iborat va uning fayl kengaytmasi ―*.htm‖ yoki ―*.html‖ boladi. Matnning olchamini, rangini, shaklini ozgartirish uchun HTML teg (belgi)lari qo’llaniladi. HTML teglari yordamida sahifaga rasm, video ornatish, orqa fon (korinish), musiqaviy ijro va yana kop narsalar qoshish mumkin. Natijada, oddiy matn chiroyli va qulay ravishda taqdim etiladi. Gipermatn WWW xizmatining eng inqilobiy qismi gipermatn orqali umuman klaviaturaga tegmasdan, faqat sichqonchaning chap tugmasini chertish yordamida Internetda sayohat qilish mumkin. Gipermatnning asosiy elementi giperkorsatkich – tarmoqdagi boshqa hujjatga korsatkich bo’lib, ular ikki xil: matn va grafik. Ko’rsatkichni aniqlash uchun web-sahifa ko’rilyatganda sichqoncha belgisi ―qol‖ korinishiga ozgarsa, demak sichqonchaning tagidagi element giperkorsatkichdir. Matn korsatkichlar, odatda, oddiy matnlardan ajralib turishi uchun, tagida chiziqchali va boshqa rangda boyaladi. Grafik ko’rsatkich Giperkorsatkichga chertsangiz, huddi sehrli ravishda boshqa sahifaga otasiz. Hech qanday sahifaning manzilini, hech qayerga kiritish shart emas, chunki giperkorsatkich barcha kerakli ma`lumotga ega.Brauzer web-
sahifalarni ko’rish dasturi Brauzer web-sahifada HTML teglarini topib, ular talabi boyicha malumotni ekranga chiqaradi. Teglar, o`zlari, ekranda aks ettirilmaydi. 1993 yilda birinchi web-brauzer Mosaic paydo bo’ldi. Bugungi kunda yuz xil brauzerlar mavjud. Eng mashhurlari: Internet Explorer (Windows tarkibidagi dastur), Opera, FireFox.
Informatika va axborot texnologiyalari yo’nalishida virtual tushunchasi keng ma’noda qo’llanilmoqda. Masalan: virtual mashina (https://azkurs.org/kerakli-xizmatlarni-qanday- ishga-tushirish-va-virtual-mashina.html), virtual xotira, virtual disk, virtual aloqa, virtual sayohat, virtual sinf va x.k. Birgina ushbu sohasida ham virtual tushunchasi turli shakl va ma’nolarda qo’llanilib kelinmoqda va bir-biridan farqli ma’nolarni anglatadi. Masalan, multimedia tizimlarida virtual tushinchasi virtual borliq ma’nosini beradi. Virtual (lotincha Virtualis — mumkin bo’lgan, ya’ni muayyan bir sharoitlarda sodir bo’ladigan yoki ro’y berishi mumkin bo’lgan) tushunchasi narsalar va hodisalarning vaqt va makonda mavjud bo’lmagan, lekin obyektiv narsalar yoki subyektiv obrazlarning amalga oshish ehtimoli mavjud bo’lgan jarayonni anglatadi.«Virtual borliq» atamasi 1970 yillarning oxirida Massachuset texnologiya institutida Jaron Lanier tomonidan o’ylab topilgan. U 1984 yilda dunyoda birinchi virtual borliq firmasini tashkil etdi. Bu atama kompyuterda yaratiladigan muhitda insonning mavjudligi g’oyasini ifoda etadi. «Virtual borliq» atamasi muomalaga amerikalik kinematografchilar tomonidan kiritilgan. Ular muayyan sabablarga ko’ra tabiiy yo’l bilan amalga oshirib bo’lmaydigan xayoliy imkoniyatlarni belgili-grafik shaklda sun’iy amalga oshirish mumkinligi haqidagi kinolentani shu nom bilan chiqarganlar.
Virtual borliq — inson real borliqda harakat qilayotgani illyuziyasini kompyuterda yaratish imkonini beruvchi interfaol texnologiya. Bunda obyektiv borliqni tabiiy sezgi organlari yordamida idrok etish o’rnini maxsus interfeys (https://azkurs.org/8-amaliy-mashgulot- interfeys-turlari-foydalanuvchi-interfeysin.html), kompyuter grafikasi va ovoz vositasida sun’iy yaratilgan kompyuter axboroti egallaydi. Virtual borliq amalda yo’q narsa, uni qo’l bilan tutish, uning ta’mi va hidini his qilish mumkin emas. Shunga qaramay, u mavjud va inson bu xayoliy olamga kirib, uni nafaqat kuzatadi va boshdan kechiradi, balki unga ta’sir ko’rsatish imkoniyatiga ham ega bo’ladi, ushbu olamda mustaqil harakat qiladi (https://azkurs.org/tafakkur-jarayonini-organish-va-axborot-nazariyasi.html), uni o’zgartira oladi. Virtual olam — inson borlig’ining o’ziga xos shakli va odamlar ma’naviy aloqasining alohida madaniy ifodasidir. Ammo virtual borliq real fizik borliqdek lazzat baxsh eta olmaydi, chunki bu borliq ta’sirida vujudga keluvchi his-tuyg’ular ko’p jihatdan uning o’zi bilan emas, balki uni biz qanday idrok etishimiz bilan belgilanadi. Biz virtual dengizda cho’milishimiz mumkin, ammo bunda paydo bo’luvchi histuyg’ularimiz bu dengizni biz qanday idrok etishimizga bog’liq yaratadi. Shu bois virtual borliqda mavjud barcha narsalarning manbai inson ongidir. Binobarin, virtual borliq ong, ong osti sohasi va fantaziya chig’irig’idan o’tuvchi fizik borliqdan shakllanadi. Virtual borliq obyektiv tarzda (https://azkurs.org/1--topshiriq- borliq-falsafasi.html), ya’ni inson miyasida emas, balki kompyuterda mavjud bo’ladi. Ayni vaqtda, u inson ongining mahsulidir. Inson tomonidan yaratilganidan keyin u inson ongidan qat’iy nazar yashashda davom etadi, bu ongga har xil ta’sir ko’rsatadi, mazkur ongning mazmuniga - bilimlar, emotsiyalar (https://azkurs.org/umumiy-psixologiya-v5.html), kayfiyat hamda ongning boshqa unsurlariga qarab, har xil idrok etiladi.
Bugungi kunda virtual borliq inson madaniy faoliyatining turli sohalarida qo’llanilmoqda. Virtual borliqdan eng avvalo u vujudga kelgan sohada, fanda, jumladan fizikada suyuqlik va gazlar dinamikasini modellashtirishda, kimyoda kimyoviy reaksiyalar modelini tuzishda, geologiya va geografiya fanlarida foydalanilmoqda.
Muhandislik sohasida (https://azkurs.org/axborot-tizimlarining-tushunchasi-reja-axborot- tizimi-haqida-u.html), ayniqsa, xavfli sharoitlarda: ochiq kosmosda, dengiz va okeanlarning chuqur joylarida, yadro muhandisligida robotlarni masofadan turib boshqarishda virtual borliq keng qo’llanilmoqda. Kompyuter dizayni va uning ajralmas hamrohi - kompyuter ishlab chiqarishi raketalar va samolyotlar, avtomobillar katta binolar konstruksiyalarini sinovdan o’tkazishda yagona jarayonga birlashtirildi. Virtual borliq texnologiyasidan harbiylar ham keng foydalanmoqdalar.Masalan, AQSH armiyasida harbiy xizmatchilarda merganlik ko’nikmalarini shakllantirishda imitatorlardan, jang sharoitida tez va to’g’ri qarorlar qabul qilish ko’nikmasini shakllantirish uchun esa harbiy doktorlardan foydalaniladi. Juda qimmatga tushadigan va atrof muhitga katta zarar yetkazadigan harbiy mashqlar imitatsiya qilinmoqda. Tank qismlarida tankdan o’q uzishni hamda tank jangida askarlar va ofitserlarning shaxsiy ishtirokini imitatsiya qiluvchi harbiy o’yinlardan foydalanilmoqda. Loyihalashtirilgan (https://azkurs.org/aerodromlarni-loyihalashtirishning- qonun-qoidalari-va-asosiy-l.html), lekin hali yasalmagan qurol-aslaha turlari sinovdan o’tkazilmoqda. Harbiylar olingan ma’lumotlarni tahlil qilish va ularga baho berish uchun ham kompyuter imitatsiyasidan foydalanmoqdalar. Ta’lim sohasida mashq trenajyorlarini yaratishda virtual borliq texnologiyasidan foydalanilmoqda. Yaqinda virtual kutubxonalar va muzeylar tashkil etish konsepsiyasi taklif qilindi. Masalan, virtual kutubxonalarda foydalanuvchi kompyuter yordamida kitob javonlarining vizual tasviri bo’ylab harakatlanishi, kerakli adabiyotlarni topishi va olib ko’zdan kechirishi, zarur holda esa ulardan nusxa ko’chirishi mumkin. Virtual muzey konsepsiyasi bir qadar boshqacha. Virtual muzey foydalanuvchilarga kolleksiyadagi istalgan eksponatni uning tabiiy, uch o’lchovli ko’rinishida ko’rish imkonini beradi.
|
