|
II-BOB. O’ZBEKISTONNING IQTISODIY RAYONLASHTIRISH VA KOMPLEKS RIVOJLANTIRISH XUSUSIYATLARI TAHLILI
|
| bet | 4/14 | | Sana | 08.01.2024 | | Hajmi | 0,95 Mb. | | #132226 |
Bog'liq O\'ZBEKISTONDA IQTISODIY RAYONLARIGA TA’RIF referat ustlari knijniy 2., O\'simliklarning inson va biosferada tutgan o\'rni va muhofazasi 1, Xavfsizlikni ta’minlash tamoyillari va uslublarini tahlil qilish-fayllar.org, MATEMATIK FIZIKA MASALALARINI SONLI YECHISHDA VARIATSION USULLAR, КUN TARTIBI, 7-22 avazjon, ON blanka, ekspert xulosasi, 1-MaruzaII-BOB. O’ZBEKISTONNING IQTISODIY RAYONLASHTIRISH VA KOMPLEKS RIVOJLANTIRISH XUSUSIYATLARI TAHLILI.
2.1. O`zbekistonning hozirgi iqtisodiy rayonlarning xalq xo`jaligi majmualarini yanada takomillashtirish tahlili
Iqtisodiy rayon mamlakatning xalq xo`jaligi tarmoqlari o`rtasida har tomonlama aloqa bog`laydigan, umumdavlat miqyosida o`ziga xos ixtisoslashgan hududiy ishlab chiqarish majmuasini o`z ichiga oluvchi bir qismidir. Iqtisodiy rayon malum ijtimoiy tuzumning iqtisodiy qonunlari ta`sirida tashkil topadi.
Iqtisodiy rayonlarning shakllanishi obektiv jarayon bo`lib, ularni ajratishda quyidagi 3 ta tamoyilga rioya qiladi:
1. Iqtisodiy tamoyil.
2. Milliy tamoy
3. Ma`muriy tamoyil.
Iqtisodiy tamoyil - shu iqtisodiy rayoninig ixtisoslashgan tarmoqqa ega ekanligi, uning xo`jaligi kompleks holda rivojlanishi, ixtisoslashgan tarmoqlarni uzoq vaqt xom ashyolar bilan ta`minlaganligida aks etadi. Xududda ishlab chiqarilayotgan mahsulotni mamlakatning boshqa qismlarida ishlab chiqariladigan hududi shuningdek mahsulotdan arzonroqqa tushishi, ko`proq ishlab chiqarish imkoniyatlari muhim ahamiyat kasb etadi.
Iqtisodiy rayonlashtirishda milliy tamoyil ham O`zbekiston singari ko`p millatli mamlakat uchun katta ahamiyat kasb etadi.
Ma`lumki O`zbekistonda 120 dan ortiq millat va elat vakillari yashaydi. Shulardan 76 foizini o`zbeklar tashkil etadi. Bir qator millat vakillari (qoraqalpoqlar, qozoqlar, tojiklar, qirg`izlar, turkmanlar va b.) ayrim hududlarda tup-tup bo`lib yashaydilar.
Iqtisodiy rayonlarga ajratilayotgan paytda shu millat va elatlar manfaatiga zid ish qilmaslik kerak. Ularning an`anaviy xo`jalik tarmoqlari, milliy madaniyatlari rivojlantirishga e`tibor berish kerak. Milliy chegaralar, boshqa millat vakillari yashaydigan hududlarning chegaralari iqtisodiy rayonlar chegarasiga mos kelishi kerak. Iqtisodiy rayonlashtirishda ma`muriy chegaralarni ham hisobga olish lozim. Tumanlar, viloyatlar to`la bir iqtisodiy rayon ichida bo`lishi kerak. Iqtisodiy rayonlarning chegaralari ma`muriy chegaralarga mos bo`lishi shart. Bular ma`muriy tamoyil deb yuritiladi.
Iqtisodiy rayon xalq xo`jaligining rejali va mutanosib rivojlanishi iqtisodiy qonuniyatlar ta`sirida taraqqiy etmoqda. Ammo har bir iqtisodiy rayon o`zining yetakchi asosiy xo`jalik tarmoqlarigi ega. Bu xo`jalik tarmoqlari iqtisodiy rayonning asosiy qiyofasini, ravnaqi va mamlakat iqtisodiyotidagi ro`lini aks ettiradi.
Iqtisodiy rayonlashtirish - mamlakat hududining xalq xo`jaligi rivoji nuqtai nazaridan iqtisodiy qismlariga - rayonlarga ajratish deb tushunilishi mumkin. Iqtisodiy rayonlashtirish mamlakatning hududiy - iqtisodiy tarkibini aks ettiradi. Undagi asosiy omil hududiy ijtimoiy mehnat taqsimotidir. Bu taqsimot tufayli ayrim rayonlar ishlab chiqarishning ma`lum tarmoqlar bo`yicha ixtisoslashgan rayon doirasidagi va rayonlararo iqtisodiy aloqalar amalga oshadi. Rayonlashtirishning asosiy omillaridan biri transportdir.
Dunyodagi barcha davlatlarda milliy, siyosiy va ma`muriy-hududiy bo`linish rayonlashtirishni amalga oshirishda asosiy omillardan hisoblanadi. Iqtisodiy rayonlashtirish mamlakat hududiy mehnat taqsimoti, ayrim joylarning o`zlashtirish darajasi, aholi zichligi transport vositalarinig qay darajada rivojlanganligi, yirik shaharlar yoki iqtisodiy markazlarning bor yo`qligini hisobga olgan holda amalga oshiriladi.
O`zbekistonning hozirgi iqtisodiy rayonlari setkasi va iqtisodiy rayonlarning xalq xo`jaligi majmualarini yanada takomillashtirish vazifalari. O`zbekistonning xalq xo`jaligi tarkibiga, shuningdek odamlarning moddiy - manaviy turmush tarziga, Respublika tabiiy sharoiti va boyliklari qatorini uning iqtisodiy geografik o`rni ham jiddiy ta`sir ko`rsatadi.
Respublikaning ma`muriy-hududiy tuzilishi viloyatlar, tumanlar, shaharlar, qishloqlar, ovullar hamda Qoraqalpog`iston Respublikasidan tarkib topgan. Respublika tarkibiga quyidagi viloyatlar kiradi: Andijon, Buxoro, Jizzax, Navoiy, Namangan, Samarqand, Sirdaryo, Surxondaryo, Toshkent, Farg`ona, Xorazm, Qashqadaryo.
Markazlashgan rejalashtirish sharoitlarda Mintaqaviy rivoj mehnatning hududiy taqsimoti va ishlab chiqarish kuchlarining rivoji deb atalgan tushunchaga asoslangan edi. Sarmoyalar oqimining yo`nalishi, iqtisoslashuv va mehnatining hududiy taqsimoti Moskvadan turib belgilangan edi. O`zbekiston uchun bunday taqsimot tabiiy va xom ashyo resurslarining zaxiralariga binoan mehnatning mintaqalar bo`yicha bo`linishini to`la ifodalamas edi. Birinchi navbatda qazib oluvchi sanoat va qishloq xo`jaligi xom ashyosini yetishtirishga asosiy e`tibor qaratilgan.
Iqtisodiy tamoyillariga asosan Respublika 6 ta mintaqaga bo`linadi.
Har bir mintaqa katta tabiiy-iqtisodiy salohiyatga ega, lekin ulardagi iqtisodiy - ijtimoiy taraqqiyot va inson taraqqiyoti darajasi bir xil emas. Barcha ko`rsatkichlar bo`yicha birinchilik shubxasiz Toshkent iqtisodiy mintaqasi mansub. Uning aholisini ko`p chiligini shaharlarda istiqomat qilishi, sanoat rivoji, ishlab chiqarish va ijtimoiy infratuzulmaning yuksak rivoji belgilaydi. Mazkur mintaqada bandlik darajasi va aholining moddiy farovonligi o`zga mintaqalarga nisbatan sezilarli darajada yuqoridir.
Respublika bo`yicha sanoat rivojining o`rtacha darajasiga nisbatan pasportiga Qoroqalpogiston Respublikasi (43.8), viloyatlardan Sirdaryo (40.5 foiz), Xorazm (34.5 foiz)da shakllangan. Respublikadagi mehnatga yaroqli aholining 1/4 qismidan ortig`i istiqomat qiluvchi mazkur mintaqalarga sanoat mahsulotlarining atiga 13.4 foizi, sanoat ishchi xodimlarining 14.8 foizi va asosiy fondlarning 17.6 foizi to`g`ri kelgan bir paytda, Toshkent va Farg`ona viloyatilarida mazkur ko`rsatkichlar mutanosib ravishda 22.3 foiz, 30.3 foizi, 29.3 foizi va 34.7 foizi darajasida bo`lgan. Toshkent shahar, Toshkent va Farg`ona viloyatlarga transport yalpi mahsulotining 30,4 foizi, aloqaning 48,4 foizi, savdo-sotiqning 41.7 foizi, ta`minotning 48,8 foizi, kapital mablag` kiritishlarning 37,5 foizi to`g`ri keladi. Shuningdek ularning ulushiga Respublika barcha asosiy fondlarinng 35 foizi to`g`ri keladi. Shu jumladan 54,5 foizi sanoat asosiy fondlari, 35.1 foizi qurilish, 26.5 foizi transport, 48.3 foizi aloqa, 48.8 foizi moddiy texnika, ta`minoti, 38.9 foizi savdo va umumiy ovqatlanishga to`g`ri keladi.
Ishlab chiqariladigan soxada ham shunga o`xshash vaziyat shakllandi. Uning asosiy fondlarini 35.7 foizi mazkur viloyatga to`g`ri kelib, shu jumladan: kommunal xo`jaligining ulushi 42.3 foizni maishiy xizmat turlari bilan ta`minlnish indeksi Toshkent shahri bo`yicha 1.56 foizni va Toshkent viloyatida 1.8 foizni tashkil etgan bir paytda, Qoraqalpog`istonda u 0.7 foizni va Surxondaryoda 0.4 foizni tashkil etadi.
Iqtisodiy rivojlantirishda yuqoridagi ko`rsatkichlar e`tiborga olinadi. Lekin ayrim xollarda turli ko`rsatkichlarga, masalan: tarixiy rivojlanish xususiyatlarga, ishlab chiqarish aloqalari, rivojlanish istiqbollariga qarab Respublika ichida iqtisodiy rayonlar bitta emas, bir necha viloyatlarni ichiga olishi ham mumkin. Masalan, Farg`ona iqtisodiy rayoni. Shuningdek bundan boshqa sabablar ham bo`lishi mumkin. Jumladan, bazi viloyatlar sanoat jihatida yuqori darajada rivojlanmagan bo`lsa, uni alohida rayon sifatida ajratmay, xo`jalik ixtisosi o`xshash bo`lgan qo`shni viloyatlar bilan birlashtirish mumkin. Masalan: Mirzacho`l, Quyi Amudaryo iqtisodiy rayonlari. Umuman rejalashtirish xususan, ishlab chiqaruvchi kuchlarni rejalashtirish ishlab chiqaruvchi kuchlarni joylashtirish va rivojlantirishning samaradorligini oshirish uchun ma`muriy birliklar bilan hududiy ishlab chiqarish majmualari chegarasining mos kelishi eng maqbul holat hisoblanidi.
O`zbekistoning iqtisodiy rayonlashtirish masalalari bilan jumxuryatimiz olimlaridan Z. A. Akramov, K.N.Bedrinsev, A. Soliyev, N.G. Sapenko va boshqalar samarali shug`ullanganlar. Ular tuzgan setkaga asosan O`zbekiston 6 ta iqtisodiy rayonlarga bo`linadi. Ular quydagilardir:
1. Toshkent iqtisodiy rayoni (Toshkent viloyati).
2. Mirzacho`l iqtisodiy rayoni (Sirdaryo va Jizzax viloyatlari)
3. Farg`ona iqtisodiy rayoni (Andijon, Farg`ona Namangan viloyatlari)
4. Zarafshon iqtisodiy rayoni (Samarqand viloyati, Buxoro va Navoiy
viloyatlari).
5. Janubiy iqtisodiy rayoni (Qashqadaryo va Surxondaryo viloyatlari.
6. Quyi Amudaryo iqtisodiy rayoni (Qoraqalpog`iston Respublikasi va
Xorazm viloyati)
Iqtisodiy rayonlar hududiga ko`ra, yoki aholisining soniga ko`ra, bir-biridan keskin farq qiladi. Aholi soni yoki hududining katta-kichikligi emas, balki xalq xo`jaligining kompleks rivojlanishi va ma`lum iqtisoslashgan tarmoqlarga ega ekanligi asosiy mezon bo`ladi.
Iqtisodiy rayonlar tarkibida 3 ta viloyat (Farg`ona iqtisodiy rayoni), 2 ta viloyat (Mirzacho`l, Buxoro-Navoiy, Quyi Amudaryo iqtisodiy rayonlari) yoki bitta viloyat (Samarqand, Qashqadaryo, Surxondaryo iqtisodiy rayonlari) bo`lishi mumkin. Iqtisodiy rayonlar setkasi vaqt o`tishi bilan o`zgarib qolishi ham mumkin. Masalan, yangi konlarning ochilishi bilan, yangi korxonalarning ishga solinishi bilan yangi ixtisosliklar shakllanishiga sabab bo`ladi va bu yangi iqtisodiy rayonlarning shakllanishiga olib keladi.
Chunki yangi-yangi xo`jalik tarmoqdarining shakllanishi iqtisodi tez yuksalib borayotgan O`zbekiston uchun amalga oshishi mumkin bo`lgan oddiy xolga aylandi. Iqtisodiy rayonlar xalq xo`jalik majmualari mustaqillik yillarida takomillashtirilmoqda. Chunki sobiq sho`rolar davrida O`zbekiston xom ashyo bazasi sanaldi. Endi esa Respublika iqtisodiyoti uchun faqat paxta, pilla, qorako`l terisi, tabiiy gaz yoki rangli metall kerak bo`lib qolmasdan, balki zamonaviy mashinalar, don, meva, sut va go`sht singari mahsulotlar ham kerak. Shuning uchun har bir hududning tabiiy iqtisodiy ijtimoiy va tarixiy xususiyatlarini hisobga olib iqtisodiy rayonlarning xalq xo`jalik majmualarini yanada takomillashtirish zarur. Bunda ko`p mehnat talab tarmoqlarni, dunyoning eng yirik mamlakatlari bilan zamonaviy tehnologiyani jalb etib, qo`shma korxonalar barpo etish ishlariga alohida e`tibor berish kerak.
|
| |
