II-QISM. FIZIKAVIY-KIMYOVIY O’LCHASHLAR
1-BOB. FIZIKAVIY- KIMYOVIY O’LCHAS USULLARI VA
VOSITALARI.
2.1. “FIZIKAVIY- KIMYOVIY O’LCHASHLAR”NING
MAQSADI VA VAZIFALARI
Atrofimizdagi ihtiyoriy olingan biror bir ob’ekt (predmet, jarayon
yoki hodisa) to’g’risida gap borganda albatta ularni tavsiflovchi muayyan
xossa (xossalar)ni ko’z oldimizga keltiramiz. Bu xossalar ko’p yoki kam
darajada namoyon bo’lishi, boshqacharoq aytganda, miqdoriy baholanishi
mumkin. Odatda miqdoriy baholashni o’lchash amali orqali bajarish
mumkin.
O’lchashlar inson faoliyatining ajralmas bir bo’lagi bo’lib, uning
hayotini o’lchashlarsiz tasavvur etib bo’lmaydi.
Kishi erta bilan
uyg’ongan zahoti, birinchi navbatda vaqtni baholaydi, choy ichganda esa
haroratni, ishga yoki o’qishga ketayotganda masofani baholaydi.
O’lchashlar uzluksiz, takroriy yoki davriy ravishda, ba’zan bilgan holda,
ba’zan esa bilmagan holda sodir bo’lib turadi. Ona tabiat insonni shunday
bir, ajoyib, faqat o’zigagina xos bo’lgan xususiyat, ya’ni hissiyot bilan
ta’minlaganki, bu nafaqat insonlar uchun,
balki barcha tirik mavjudot
uchun ham xos bo’lgan bebaho in’omdir. Hissiyotni o’ta murakkab bir
o’lchash asbobi sifatida tushunishimiz mumkin. Ammo shuni ta’kidlash
joizki, atrofimizdagi muhitni, borliqni faqat hissiyot vositasidagina bilish
bugungi kunga kelib, yetarli bo’lmay qoldi.
Faraz
qilaylik, elektr tarmog’idagi kuchlanishning qiymatini
bilmoqchisiz deb. Tabiiyki, faqatgina his etish organlari orqali buni
amalga oshirib bo’lmaydi. Buning uchun bizga "volьtmetr" deb
ataladigan vosita lozim bo’ladi.
Bundan tashqari, ushbu o’lchash
asbobidan foydalanish uchun mavjud tartib-qoidalarni ham bilish lozim
bo’ladi.
Aksariyatingiz portfelda lineyka olib yurasiz. Odatda hammamiz bir
narsaga odatlanib qolganmiz-ki, ushbu lineykada shkala bo’lishi, turli
lineykalalardagi shkalalar bir xildagi bo’laklarga bo’linganligi biz uchun
tabiiy hisoblanadi. Modomiki, ushbu
lineykalarni ishlab chiqarish,
ulardagi shkala belgilarini bir xil qilib tayyorlash tagida katta mehnat
yotadi. SHu mehnat mobaynida ham bir qancha o’lchashlarni amalga
oshirish kerak bo’ladi.
Hozirgi vaqtlarda xech bir mutaxassis yo’q-ki, o’z ish faoliyati
mobaynida o’lchashlarni qo’llamasa.
Uning oldida turgan muammo
qanchalik murakkab bo’lsa, o’lchashlarning ahamiyati shunchalik
salmoqli bo’ladi. YuNESKO ma’lumotiga ko’ra, hozirda inson
faoliyatining 3000 dan ortiq sohasi aynan o’lchashlar bilan chambarchas
bog’liq sanalar ekan.
Har bir ishda muayyan tartib-qoidalar mavjudligi kabi
o’lchashlarning ham o’ziga xos bo’lgan qoidalari, usullari va bu usullarni
amalga oshirish uchun ko’rsatma bo’lib xizmat qiluvchi uslublari mavjud
bo’lib, bularning bari muayyan me’yoriy xujjatlar
asosida bir tizimga
keltirilgan.
Mana shu yuqorida aytilgan o’lchashlar, hoh oddiy, hoh murakkab
bo’lsin, hoh bir martada o’lchanadigan, hoh ko’p martada o’lchanadigan
bo’lsin, hoh oddiygina lineyka vositasida, hoh juda katta o’lchamli
maxsus qurilmalarda o’lchanadigan bo’lsin, barchasi uchun taalluqli
bo’lgan va aynan shu masalalar bilan shug’ullanadigan alohida fan
mavjud bo’lib, unga
metrologiya nomi berilgan. Metrologiya fani ham
o’z navbatida bir nechta tarmoqlarga bo’linadi. Bu tarmoqlar o’zining
mohiyati, mazmuni, faoliyat doirasi va ob’ektlari bilan o’zaro farqlanadi.
Ushbu, "Fizikaviy-kimyoviy o’lchashlar" fani
ham metrologiyaning bir
tarmoq fanlaridan hisoblanadi.
