|
Ijod va ilmiy tadqiqot-bilish faoliyatining mahsuli. Ijod ilmiy faoliyatni maqsadli tashkil etish omili
|
bet | 2/4 | Sana | 15.12.2023 | Hajmi | 28,21 Kb. | | #119292 |
Bog'liq Ijod va ilmiy tadqiqot-bilish faoliyatining mahsuli. Ijod ilmiy Ijodning asosiy xossalari. Ijodiy jarayon haqida fan o‘zining oxiri yo‘q cheksiz refleksiyasi bilan hukm chiqara olmaydi. Ijodiy jarayon bevosita borliqda sodir bo‘ladi. Bu borliq kuchlarining o‘z-o‘zini namoyon qilishi ijod demakdir. Ijodiy jarayon dialektik tabiatga ega, chunki u o‘z-o‘zini oqlaydi, ammo ba’zi hollarda oqlanmaydi ham, u o‘z-o‘zini asoslaydi, ammo o'zidan tashqari bo‘lgan narsaning asosini talab ham qilmaydi. Inson ijodiy mavjudod bo‘lgani uchun o‘z-o‘zini anglashi tug'madir, ya’ni undagi ijodkorlik qobiliyati o‘zlashtirma xislat emas. 0 ‘zida ijodiylikni anglash esa insondagi inqilobdir, unga na mantiqiy yo‘l bilan va na tadrijiy yo‘l bilan erishilsa bo‘ladi. Kisliining o‘zini ijodkor sifatida anglashi, biror bir inson haqidagi ta’limotning natijasi emas, u har qanday fan va har qanday falsafadan oldin keladi, u oldin, qandaydir gnoseologiyadan keyin emas. Insonning ijodiy faoliyati borliqning fan aqli eta olmagan joyida sodir bo'ladi. Shuning uchun unga fan gnoseologiyasining ham aloqasi yo‘q. Insonni ijodkor sifatida gnoseologik tasdiqlash yoki gnoseologik rad etish - iloji yo‘q va o‘rinsiz hamdir. Shuning uchun ham bizningcha, ilmiy ijodning kuchi va komponentlari geoseologik ma’noda bir xil emas. Zero, ijodning kuchi bu shaxsning subyektiv, ruhiy va amaliy qobiliyati, ilmiy izlanishlar jarayonining «mexanizmi»da namoyon bo‘ladi. Ilmiy-ijodiy faoliyatning komponenti esa olimning intellektual va ruhiy olarnining mazmunli elementlari, ya’ni ijodning «qurilish materiali» hisoblanadi5. Ilmiy ijodiy faoliyat sezgirlik, hissiyot, xohish, mehnat, ilhom, tafakkur, xotira, qobiliyat orqali ham yorqin namoyon bo‘ladi. Bu jarayonda olim yangidan yangi ma’naviy va moddiy boyliklarni yaratadi, chunonchi, ilmiy-ijodiy faoliyat mehnatning maxsus turi va oliy shakli hisoblanadi. Subyektning yangilik yaratishga qaratilgan faoliyati: bilish jarayonidagi shakllangan yangi bilim; ixtiro uchun yaratilgan sharoitlarda; kashfiyotga badiiy go‘zallik baxsh etishda ijodiy faoliyatning barcha sohalarida yangidan-yangi yutuqlarga erishish va boshqalarda namoyon bo'ladi. Demak, bilishning oliy shakli bo ‘Imish aql ijodkorni muayyan reja asosida samarali faoliyat olib borishiga katta yordam beradi. Zero, T.Mahmudov ta’kidlaganidek, «Aql inson ruhini shod, qalbini pok aylaguvchi tafakkurdir»6. Darhaqiqat, ilmiy-ijodiy faoliyatda emotsional to'lqinlanish jarayoni ham alohida ahamiyat kasb etadi, ya’ni olim o'zining hissiyotlari orqali olamdan ancha yorqin taassurot olishnigina emas, balki u o'zida bu to'Iqinlanish jarayonini ba’zan anglagan holatda, ayrim holatlarda esa anglamagan ravishda o‘tkazadi. Shunday qilib, ilmiy-ijodiy faoliyat jarayonida hissiyot reproduktiv kuch hamda olamni obyektiv aks ettiruvchi, ayni bir vaqtda fanda yangilik yaratishga yordam beruvchi kuch sifatida ham aks etadi. Iroda ijodiy izlanishning kuchi va samarasini belgilovchi muhim m a’naviy-ruhiy omil. Shu jihatdan olib qaraganda, ilmiy-ijodiy faoliyatning samarasi irodaviy xususiyatlarning namoyon bo‘lishiga bog'liq. Irodasizlik ma’naviyatning kuchsizlanishiga, so'ngra jismoniy dangasalikka olib kelishi mumkin. Bu holda inson qobiliyatli bo‘lsa-da, hlror ahamiyatli narsa yaratishni ham o‘z oldiga maqsad qilib qo'ymaydi. Iroda ilmiy-ijodiy faoliyat jarayonida ezgu maqsadga erishish yoMidagi qiyinchiliklarni bartaraf etish ko‘nikmasini egallashdagi urinishlarida ham yorqin namoyon bo‘ladi. Shu bois iroda maqsadga etish uchun aqliy va jismoniy kuch-quvvatni ongli ravishda boshqara olish yoki aksincha qandaydir voqeani amalga oshirish sifatida namoyon bo'ladi. U faqat insonga xosdir. Bunday irodani Abu Nasr Forobiy ezgu iroda, deb ataydi. Shuning uchun ham alloma «Ezgu irodaning mohiyati amaliy aqlga mansub bo‘lgan hur irodadir»,7 deb yozadi. Ilmiy-ijodiy faoliyat murakkab irodaviy harakatlar, avvalo, anglash va masalani qo‘yish, rejalashtirish va uni amalga oshirishni nazarda tutadi. Irodani ruhning bir elementi sifatida ta’riflar ekan, Platon uni bilishning zaruriy sharti deb hisoblagan8. Foma Akvinskiy esa irodaga axloqiy-diniy ma’no bergan va uni ruhning buyuk ezgulikka etishishdagi barcha to‘sqinliklarni engishga imkon beruvchi qobiliyat deb atagan. Faylasuf fikriga ko'ra, iroda tajribasi jasorat va mo‘tadillikda (o‘zo‘ziga bo‘lgan munosabatda), adolatda (boshqalarga bo‘lgan munosabatda), agar uning bilish qadriyati ustida gap ketayotgan bo‘lsa - donoligida namoyon bo‘ladi9. Kant irodani amaliy aqlning boshqaruvchi (aozlab turuvchi) asosi deb hisoblaydi10. Fixte iroda tushunchasiga elyoiiy ma’no berdi va iroda, ijtimoiy hayotdagi siyosiy o‘zgarishlarning harakatlantiruvchi kuchidir11, deb ta’kidlaydi. Klassik falsafada iroda mavzusi falsafiy irratsionalizm falsafiy ratsionallik bilan raqobatlasha oladigan darjaga kelgunga qadar e’tibordan chetroqda qolgan. Xususan, Shopengaueming iroda mavzuini tushunish va tushuntirishda qilgan barcha urinishiari irodaning sifatiarining garmoniyasi g'oyasi bilan sug'orilgan edi: bu sifatiar - tanaga va ruhga xosligi, irratsionalligi va ratsionalligi, bilib bo'lmasligi va bilish mumkinligi kabilarda namoyon bo'ladi. U irodani «narsa o‘zida» deb e’lon qiladi va uning tabiatini tushuntirib berishga harakat qildi: «irodaning hayotga bo‘Igan teologik (maqsad) ma’nosini ochib berishga intildi va «olamni irodaning ifodalanishi»12, deb tushuntirdi. Iroda ma’lum amaliy xususiyatlari bilan xarakterlanadi. Bularga harakatchanlik, mustaqillik, keskirlik, qat’iyatlilik, sabr-toqatlilik va o‘zo‘zini boshqara olish kabilar kiradi. Ijodni sabr deb biluvchilar va uni ruhlanish deb biladiganlar o‘rtasidagi munozara juda qiziq. Misol uchun Lev Tolstoy Byuffonning «Daho bu - sabr» degan fikrini yaxshi ko'rgan. V.G.Belinskiy esa yozadi: «Daho Byuffon aytganidek, yuqori darajadagi sabr emas, chunki sabr (chidash) vositalikni ta’minlovchi ezgulikdir»13, deb ta’kidlaydi. Bu mutafakkirlarning har biri o‘zicha haq. Ijod bu chidam, ham ruhlanish, ham mehnat, ham rohatlanish, ham «ijod azoblari», ham «ijod quvonchi» hamdir. J.Fure bu haqida shunday yozadi: «Xudo bizga mehnatni sevishni buyuradi, lekin u birinchi navbatda mehnatni yoqimli qilib qo‘ysin» . Furening bu fikrida, insonning azaldan shunchaki mehnatga emas, balki foydali va yoqimli, mehnat, hordiq va lazzatlanishni birlashtiruvchi ijodiy faoliyatga intilishi namoyon bo‘ladi. Axir aynan ijod mehnatni yoqimli qiladi. Va aynan ijod inson faoliyati mohiyatini tashkil qiladi. Shunday qilib, iroda katta kuch sifatida ijodni faollashtiradi, olimning yuqori natijalarga erishishi va yana ijodiy shaxsiyatining yuksalishiga ham olib keladi. Ilmiy-tadqiqot faoliyatining muhim mexanizmi tafakkur asosida inson borliqni chuqur va har tomonlama bilish imkoniyatiga ega bo‘ladi. Chunki tafakkurda predmet va voqealarning belgilari va ularning o‘zaro bir-biriga qonuniy bog‘lanish holatlari, umumiy va xususiy jihatlari yorqin namoyon bo‘ ladi. Ilmiy izlanish jarayonida olim ixtiyoriy yoki beixtiyor yaratuvchanlikka yo’naltirilgan hayol suradi. Bu esa uning yaratuvchilik qobiliyati va qiziqishining oshishiga olib keladi. Konstruktiv asosga ega bo‘lgan xayol olim ijodiy faoliyatining yuqori cho‘qqilaridan biri bo‘lgan ilhomlanish jarayoniga olib boradi. Bu holat undagi eng ko‘tarinki ruhiy holatni ifoda etadi. Ilhomlanish jarayoni g o ‘yo ijodiy, ma’naviy, jismoniy jihatdan qattiq bosim berganday tuyulsa-da, lekin amaliy jihatdan ancha ahamiyatli hodisadir. Aytish mumkinki, ijod bu buyuk topishmoq va shu bilan birga buyuk baxt hamdir. Biroq bu holatdagi odamlar uchun (yoki bu holatda ko‘proq tura oladigan odamlar) baxtiyorlikni his qilish ham o'ziga xosdir. Shu vaqtgacha ehtimol har bir odam ijod holatini boshidan o‘tkazgandir. Ijod sirli va orombaxsh hodisadir. Ijodning yuqori cho‘qqisiga chiqqanida inson vaqt to'xtab qolganligini his qiladi. Uning yuragi (qalbi) bezovtalanadi, bir nima o‘zining taxmin qilganidek amalga oshsa, u bundan boshqa baxt bo‘lmasligini his qiladi. Bu jarayonda inson ko‘pincha (o‘zi bilmagan holda) o‘zining olarnini qurishni davom ettirayotgan buyuk yaratuvchidek his etadi. Ijodiy ilhom tajribasi asosida, odamdan oliy ijodiy ibtido bevosita insoniy ijodiy harakatga o'tadi va u bilan o'zaro uyg‘unlashgan holda inson o’zini yaratuvchi deb anglaydi; bu degani u o‘zining kelib chiqishini hayotning ijodiy ibtidosi bilan bog‘laydi va ijodning sirli metafizik jarayonidagi ishtirokini qabul qiladi. Bundan ko‘rinadiki, inson ko‘proq aynan yaratuvchanlik bobida o'zini «Xudoning o‘xshash timsoli» sifatida ko‘radi. Darhaqiqat, haqiqiy ijodkor insongina Xudo borgan ne’matlardan o’rniga qo‘yib foydalana olishi zararligi, uning o'ylagan narsasi o’rniga kelajakda butunlay boshqacha holat ro‘y bermasligiga erishishi, ilmu salohiyatni odam bolasi o‘ziga o‘xshaganlarni ezish uchun emas, balki ezgulikka yo‘naltirishi iozimligini chuqur anglab etadi. M.Abdullayeva va G.Pokachalovlar ilhomlanish jarayonining quyldagicha konseptual tahlilini qayd etib о 'tadilar: «Ilhomlanish - bu ongll faoliyatning anglash murakkab bo’lgan holati, bilim shaydosiga aylantirish, his-tuyg'ular, hayajon, intellektual ishdagi ijodiy faollikning Intinsiv namoyon bo'lishidir»14. Biroq ilhomlanish ongli va ratsional hodisalarga hecham qarama-qarshi turmaydi. Ushbu insonning mohiyatan ma'naviy bo‘lgan kuchlari birlikda amal qiladi, faqatgina ijodiy jarayonning konkret holatida ulardan biri ustunlik qilishi mumkin. Chinakam olim - u haqiqatan ham shoir, ham yaratuvchi. Olim bo‘lish - hayot tarzi, vaqtga ega bo'lmagan ish. Ilhomlanishni nima qo'llab-quvvatlashi - jumboq. Kimdadir u mavjud, kimdadir esa yo’q va bo'lmaydi ham. Bunday inson, hatto muayyan qobiliyatlarga ega bo'lsa-da, butun borlig‘ini mehnatga bag'lshlashga Intilmay yashaydi. Ilhomlanish g‘oyalarni vujudga keltiradi, uning yo'qligi esa fanga nisbatan ishonchsizlik, ijodga nisbatan pessimistik munosabatga olib boradi. Adolatli ta’kidlanganidek, «yosh pessimistdan yomoni bo‘lmaydi». Agarda yosh mutaxassis tadqiqot faoliyatiga skeptik yondashsa, u holda, u darhol o‘z kuchiga qo‘shimcha omillarni qidirishi zarur. Dogmalarga bog‘lanib qolishga intilish fikr erkinligini qo‘Hab-quwatlamaydi, balki aksincha, ijodga to‘sqinlik qiladi. F.Kyuri ta’kidlashicha, esld laboratoriyalarda yashirin boyliklar mavjud bo‘Iadi: bular an’analar, suhbat va ta’lim jarayonida to‘plangan ma’naviy va axloqiy resurs, hatto oddiygina shaxsiy ishtirok. Muayyan vaqtda ushbu zaminlarning majmui amalga oshirilgan kashfiyotni daf atan to‘g‘ri talqin etishga imkon beradigan zarur sharoitlarni yaratadi. Uzoq an’analarga ega bo‘lgan laboratoriyalarda mehnat qiladigan olimlar ko'pincha, o‘zlari anglamagan holda u erdagi yashirin boylikdan foydalanadilar. Ilhomlanish fikming doimiy ishlashi bilan birga «ilmiy dastgoh» yonidagi ish mobaynida keladi. Fanda samarali mehnat - har kunlik, har soatlikdir. Ijod uchun zarur bo‘lgan ilhomlanish boshqa hodisalar kabi atrofdagilar qo‘llab-quwatlamasa, so‘nadi. Ilhomlanish dangasalar huzuriga kelishni yoqtirmaydi15. Avvalo, shuni aytish kerakki, ijodkor o‘ziga xos, alohida o‘z ijodiy yangiligi kabi ham noyobdir. Uni o'rganish - fanning, ayniqsa falsafaning ham yirik muammolaridan biri. Chunki u ijod qilayotgan paytida qandaydir irratsional yoki noratsional, aql vositasida tushunib bo’lmaydigan holatga, o‘zini o‘zi emas, balki, boshqa nimadir boshqaradigan jarayonga kiradi, o‘zini vaqt va makonning hukmdoridek his etadi. Aksariyat faylasuflar uni ilhom deb ataydilar. Ilhom esa Platon aytganidek, ilohiylik bilan bog‘lanish, ilohiy vaqt doirasiga tushish demakdir16. llmiy-tadqiqot faoliyatida xotira xuddi hissiyot kabi ilmiy-ijodiy faoliyatning reproduktiv kuchi hisoblanadi. U o‘zida aqliy va ruhiy nazariy va empirik bilimlarini saqlaydi. Zero; xotirada, yodda saqlashsiz obyektiv voqelikni idrok etib bo‘lmaydi. Darhaqiqat, xotira obyektiv voqelikni to‘g‘ri aks ettirishga xizmat qiladi. Xotira asosida olim o‘tgan voqelikni ko‘rganlarini, anglaganlarini va taassurot materiallarini tizimlashtirish imkoniyatiga ega bo‘ladi. Insonga yoddan chiqarish xosdir. Chunki uning xotira mexanizmlariga voqealar, dalillarni bir umr yodda saqlash, ba’zilarini umuman yo‘qolish, ba’zilarining qisman yo‘qolishi xos. N.Jo‘rayevning fikricha, «Xotiraning ma’naviy qudrati, insonni yaxshilikka da’vat etuvchi va ezgulikka chorlovchi mo‘jizasi shundaki, u tafakkur, aql-idrok va tushunchalar orqali o‘tmishni anglashga, o‘rganishga va undan ijobiy xulosalar chiqarishga, o‘z taqdirini, kelajagini ana shu xulosalar asosida yo‘lga qo‘yishga imkon beradi»17. Xotira ong omili sifatida insonga o‘zining hayotiy faoliyati tajribasini tasvirga olish, saqlash, qayta tiklash va boshqalarga uzatish imkonini beradi. Shu ma’noda, E.G‘.G‘oziyev xotiraning ko‘plab psixik jarayonlarga zamin tayyorlovchi ruhiy holat sifatidagi murakkab, keng qamrovli xarakteri, shuningdek, unga unutish hamda ma’lumotlarni ijodiy qayta ishlashdek xususiyatlar xosligini18 alohida ta’kidlab o‘tadi. Insonning ijodiy faoliyatida o‘tmish tajribasini hozirgi zamonda qayta tiklash va kelajakni prognoz qilishda xotira muhim o’rnini bildiradi. Xotiraning prospektiv strukturalari odamlarni kelajak istiqbollariga yo‘naltiradi, uning muhim belgilarini prognozlaydi. Awaldan e’tirof etish kerakki, kelgusini prognozlashning va hayot istiqbolining haqiqatga yaqinligi ko‘p jihatdan o‘tmish tajribasi resurslariga bog‘liq bo‘ladi.
Aytish mumkinki, insonning prognozlash qobiliyatlariga o‘tmish tajribasini egallash, o‘zlashtirish va orttirish xosdir. Ular o‘z-o‘zicha hayotning izlanayotgan maqsadlariga erishish uchun ishonchli kafolat berolmaydi, ularning prognozi hali natija degani emas. Prognozlash - ancha murakkab muolaja. Tanlanayotgan istiqbolning yangiligi o‘tmish tajribasi ma’lumotlarini taqqoslash asosida aniqlanadi. Eski yoki ishlayotgan yo‘llar, qoliplar, stereotiplar, shuningdek, ideallar, me’yorlar va qadriyatlar hayotiy ehtimollarni bilish, muloqot va boshqalar shular jumlasidandir. Lekin bular prognozlashning mazmunini ayniylashtirish uchun asos bo'lolmaydi. Shuning uchun ham ehtiyojlari qanoatlantirilmayotganiga ishongan holda inson o'zining hayotiy istiqboliga doir turli yangi imkoniyatlarini belgilaydi. Ularni ishlab chiqish va muhokama qilish natijasida eng yaxshisini tanlashga imkon yaratadi. Kelajak loyihasining ko‘zlangan maqsadga erishish uchun odamlarning mavjud vaziyatlarga (vositalar)ga mosligining ta’minlanishi eng yaxshi istiqbol hisoblanadi.
|
| |