tajriba ishlari, mehnat darslari va hokazolardagi mustaqil fikrlashida
namoyon bo'lishi lozim. O'quvchining ijodi - uning olgan bilimlarini
havotda ko'rgan hodisalarga bog'lay olishi, ularni to'g'ri baholab,
dastlabki ma’lumotlarni tahlil qila olishidan iborat. Har qanday ijoddan
m aqsad borliqni. rad etish emas, balki borliqqa to'laroq kirib borishdir.
O'qitishdagi individual yondashish ham ta'lim jarayonining muhim
talabidir. O'qitishdagi individual yondashish faqat mashq ishlarida
emas, balki o'quv jarayonining hamma bosqichlarida: yangi materialni
27
o lish , m ustahkam lash, takrorlash, uy vazifasini tuzish hamda darsdan
tashqari qo'shim cha m ashglilotlarini olib borilishi orqali amalga
oshiriladi. Bu ishlarda faqat o'qituvchilar emas. balki m azkur sinfdagi
kuchli o'quvchilar yoki bo'sh o'quvchilarga biriktirilgan yuqori
sinf o4quvchilari ham qatnashishi lozim. T aiim ning dem okratik va
insonparvarlik tizim iga o lis h davrida o'qitishdagi individual yonda-
shish alohida ahamiyat kasb etadi, binobarin, hozirgi kunning talabi
o’quvchi o4rta m aktab dasturini o'zlashtirishi uchun ta iim n in g har bir
bosqichida tegishlicha bilimlar olishiga erishishdan iboratdir. Shaxs
doimo shakllanishda bo'ladi. Shaxsning shakllanishi sust kechishi ham
m umkin. Shaxsni har tom onlam a kamol toptirish m uammosini faqat
m aktab emas, balki jam iyatning rivojlanishi ham hal qiladi, albatta.
Jamiyat tobora rivojlanishi bilan shaxs har tom onlam a kamol topishi
uchun qulay sharoitlar vujudga keladi. O'qitishni tabaqalashtirish va
individuallashtirish muammosi ta iim nazariyasi va amaliyotida yangi
muammo emas. Ammo u hozirgi paytda talim -tarbiya nazariyasida
alohida m uhim ahamiyat kasb etmoqda. Uning m oh iyat i, fan-texnika
taraqqiy etayotgan sharoitda malakaii kadrlar tayyorlashdan iborat.
T alim n i tabaqalashtirish muammosi ilmiy-pedagogik asosda hal
qilinsa, o'qitishni m alu m darajada individuallashtirishga imkon iyat
paydo bo4ladi. O'qitishni individuallashtirish juda murakkab muammo
boiib, m alu m metodologik va pedagogik yondashishga bog iiq holda
bevosita hal qilinadi.
Pedagoglar va psixologlar o'qitishni individuallashtirish muam-
mosiga shaxsni har tomonlam a kamol toptirish, shaxs bilan muayyan
(o'quvchilar yoki ishlab chiqaruvchilardan iborat) jam oa o lta sid a -
gi
m unosabatlarni.
m aktabning
insonni
tarbiyalashdagi
rolini
muayyan tushunish nuqtayi nazaridan vondashadilar. Bunda iste’dod
va qobiliyatlarning baravar emasligi, ularning xilma-xilligi va indi-
vidualligi haqidagi talim o tg a tayanadilar. O 'qitishning individual-
lashuvi tarbiyaning ham individuallashganini bildiradi. O'qitish va
tarbiyalash jarayonida shaxsning qobiliyatlarigina rivojlanib qolmaydi,
balki uning fazilatlari ham shakllanadi. Inson esa faqat o'zining
atrofidagi olamga munosabati orqali shaxsga aylanadi. Jamiyatdan
va ijtimoiy m unosabatlardan tashqari individuallik bo'imaydi, sinfiy
ekspluatatorlik jam iyatida bunday munosabat sinfiyligi sababli o‘qi-
28
tish va tarbivalashning har qanday individuallashuvi hukm ron maf-
kuraning tarbiyalanuvchilarga ta ’sirini kuchaytiradi va bu ta’sir yana
da noziklashadi, o'zgaruvehan va m aqsadga muvofiqroq bo'ladi.
O'qitishning individuallashuvi ta iim n in g tashkiliy shakllari va
metodlari, sinflarning tolalig i, m aktab binolarining rejalashtirilishi,
guruhlarning nisbati va har bir o'quvchi bilan olib boriladigan ayrim
ishlar ham jiddiy o'zgarishga sabab bo'ladi. O'quvchilar o'zicha hayot
kechiradi, ularning tashqi olaniga munosabatini ifodalovchi m a’naviv
dunyosi boy va takrorlanm as b oiadi. Ana shu dunyoni, ichki hayotni
individual yondashish bilangina tushunish m umkin. Individual xusu-
siyatlar, qiziqish va iste’dodlar hisobga olinmasa, sinf-dars tizim i
orqali m untazam o'rganiladigan kurslar quruq yodlashga aylanib
qolishi ehtimoldan xoli emas. Har bir kishining iste’dodi ko'p qirrali
bo'lib, faqat tashqi sabablar bilan emas, balki uning o'z tabiatiga
bo g iiq holda ham tarkib topadi. Inson tashqi ta’sirni o'z-o'zidan qabul
qilmaydi, balki unda bolaga ta’lim orqali beriladigan ijtimoiy tajribani
o'zlashtirish imkonini yaratadigan biologik qobiliyat mavjuddir. M asa
lan, musiqachilarga xos nozik eshitish analizatori zarur. Shunday
analizatorga ega b o lg an holda musiqachi bo'lm aslik m umkin, ammo
m azkur analizatorsiz musiqachilikni o'rganishning iloji yo'q. O'qitish-
ni individuallashtirish «biologik» va «ijtimoiy» xususiyatlarni, ya’ni
insonda iste'dod bolishi m um kinligini, lekin u faol ishlar bilan shug'ul-
lanmasa, iste’dod tashqi ta'sirlar. tashqi sharoitlar natijasida o'z-o'zidan
qobilivatga aylanmasligini yaqqol tushunishni talab qiladi. Ta’lim
o'zining m azm uni va metodikasiga ko'ra tashqi ta’sirdir. Lekin u o'quv
chi iste’dodi hisobga olinsagina kutilgan natijani berishi m umkin.
0 ‘qitishning individuallashuvi jam oa bilan yanada chuqur bogianishiga
olib boradi, jam oadagi o'zining «men»ini namoyish qilishning, shaxsga
aylanishning vorqin istiqbollarini vujudga keltiradi. Shaxsni ta ’sir
ko'rsatishning jam oaviy vositasida tarbiyalash - unda jam iyatga to'g'ri
m unosabatni tegishli faoliyat bilan qo'shilishning axloqiy-estetik
normalar haqidagi, ularga ongli yondashish to'g'risidagi tushunchalarni
tarkib toptirishini bildiradi; m ustaqillik va faollikni. o'ziga xoslikni
rivojlantirish esa ijtimoiy-konstruktiv - ijodiy ishlarda o'zini yaqqol
namoyon etishdir.
29
«Individuallik» tushunchasi insonning ijtimoiy m ohiyatini ifoda-
lovchi shaxs, avvalo, ijtimoiy mavjudot sifatidagi insonni tavsiflaydigan
um um iy xususiyatlarni o'z ichiga olishini ko'rsatadi. Umumiy ijobiy
xususiyatlar qanchalik ko‘p b o isa , shaxs shunchalik ahamiyatli b o iad i,
chunki u ijtimoiy m unosabatlarni eng chuqur aks ettiradi.
«Individuallik» tushunchasi shaxsning boshqa kishilardan farqla-
nadigan alohida va yagona xususiyatini o‘z ichiga oladiki, bu xususiyat
shaxsga jam iyatda o4ziga xoslik va takrorlanm aslik baxsh etadi, unda
ijtimoiy m unosabatlar sharoitida, y aiii kishi kishini ekspluatatsiya
qilmaydigan tuzum da jam iyat va shaxs o'zaro qaram a-qarshi b oim ay-
di. Har qanday individuallikning betakrorligi jam iyatdan ajralib qol-
maydi, balki jam iyatning uzviy bogiiqligi uning m anfaatlarini va
harakat qonuniyatlarini tushunishdadir. Jamiyatsiz shaxs bo'lmaydi,
individuallik boim aydi, chunki kamolotning manbavi jam iyatdadir.
Shaxsning kamol topishida o'zining kuch-gw
ayrati, bevosita faoliyati
ju d a katta rol o'ynaydi. Bizning tarbiya va ta iim tizim im iz har
bir bolada iste’dod, faollik, onglilik va ijodkorlikni rivojlantirishga
qaratilgan. Avval xususiyatlarni hisobga olib, um um ivlikni, keyin umu-
miyni hisobga olib. alohidalikni rivojiantirish kerak.
| 