asr olg‘a ketgan.
Forobivning quyidagi pedagogik qarashlari yoshlarga muhim
manba b o iib xizm at qiladi. Forobiy birinchi b o iib ta'lim va tarbiyaga
quyidagicha ta’rif bergan olimdir:
1. Ta’lim - so‘z va o‘rganish bilangina amalga oshiriladi.
2. Tarbiya esa amaliyot, ish-tajriba bilan amalga oshiriladi.
3. Flar kim ki ilm, hikmatni desa, uni yoshligidan boshlasin, so‘zi-
ning ustidan chiqsin, yomon ishlardan saqlanadigan boTsin, xiyonat,
makr va hiylalardan uzoq bo'lsin, diyonatli b o isin , ilm va ahli ilmdan
m ol-dunyosini ayamasin.
4. Inson yaxshi tarbiya ko‘rmagan va turmushda vaxshi tajriba
orttirmagan b o isa , u ko‘p narsalarni nazarga ilmaydi, ulardan jirkanadi.
Bunday noo’rin b o iib ko‘ringan narsalar zaruriv b o iib chiqadi.
5. MaTumki. inson hech qachon tug'ilganda yaxshi yoki yomon
bo'lib tug'ilmaydi... Biroq har bir kishida biror bir fazilatga yoki
qabihlikka mayl, qobilivat boTadi va shu fazilatlarni 2 turga boladi:
1. Fikriy fazilat.
2. Xulqiy fazilat.
Fikriy fazilat aqliy quvvat hisoblanib, aqllilik, donolik, fahm-faro-
satlilik, zehnlilikdan iborat.
63
Xulqiy fazilat intiluvehi quvvatga ega bo'lib, iffat, shijoat, saxiylik
va adolatlilikni o'z ichiga oladi. Yomon fazilatlar razillikdir, degan
fikrlarni bildiradi.
B e ru n iy n in g ilmiy bilim larni egallash yoMlari, usullari haqidagi
fikrlari hozirgi davr uchun h am dolzarbdir. O 'quvc higa bilim berishda
u:
- o'quvchini zeriktirm aslik;
- bilim berishda bir xil narsani yoki bir xil fanni o'rgata vermaslik;
- u z v i y l i k , izchillik;
- yangi m avzularni qiziqarli, asosan, koT'gazmali bayon etish va
hokazolarga e ’tibor berish kerakligini uqtiradi.
A bu Ali ibn Sino o'qitish jarayoniga katta ahamiyat beradi va
o'qitishni quyidagicha tashkil qilish kerak, degan fikrni bildiradi:
- Bolani birdan kitobga jalb qilib q o'vm aslik kerak.
- O'qitish asta-sekin, osondan qiyinga o'tish yo'li bilan olib borilishi
lozim.
- 0 ‘quvchilar bilan am alga oshiriladigan tarbiya ularning yoshiga
mos bo'lishi shart.
- O'qitish ja m o a tarzida uyushtirilishi darkor.
- O'qitish bolaning mayli va qobiliyatini hisobga olgan holda olib
borilishi kerak.
- O'qitish jism oniy m ashqlar bilan qo'shib olib borilishi zarur.
O lim ning pedagogika faniga qo’shgan hissasi shundaki, u ta ’lim-
tarbiyaviv qarashlarida insonning ham aqliy, ham axloqiy, ham estetik
ham d a jism oniy tom ondan rivojlanishi, kamolga yetishining m ezonini
ishlab chiqadi.
Tarbiya tizim iga jism oniy tarbiyaning kiritilishi esa olim ning
tarbiya sohasidagi katta xizm atlaridan hisoblanadi.
Yana uning xizm atlaridan biri shundaki, u insonning mehnati,
qobiliyati, aql-zakovatini ulug'ladi. undagi qudratga ishondi. Inson
tafa k k u rin in g tantana qilishi kerakligini targ'ib qildi. Ibn Sino tarbiya
ning asosiy maqsadi m u k a m m a l xarakterni tarbiyalashda deb hisob-
lagan. U to'g'ri tarbiya natijasida ikki xil «foyda»ga erishiladi: «Bittasi
bola qalbi uchun, chunki bola yoshligidan yaxshi xulqli bo’lib o'sadi, bu
esa odatga aylanadi. Ikkinchisi - bola jism i uchun, chunki yom on xulq
64
yaram as tabiatdan kelib chiqadi. A gar badxulqlik odatga avlansa, u
yaram as tabiatni keltirib chiqaradi. Masalan, g'azab jism n in g nihoyatda
qizib ketishiga. qayg'u esa jism n in g qurib ketishiga, befarqlik qalb
kuchini zaiflashtiradi», deb yozadi.
Ibn Sino bolalik va o'sm irlik yoshida tarbiya ta ’sirida ruhiyatning
rivojlanish jarayonini tadqiq qilishga katta ahamiyat bergan va o'z
kuchini uning sam aradorligini oshirish vositalarini qidirishga qarat-
gan. Bola x arakterining yaxshilanishiga, bola qiziqqan va intilgan
narsasining boMishiga, bola yom on ko'radigan narsalarning b o i m a s -
ligiga doim e'tibor qaratish lozim. Bu bilan ham ikki xil foydaga
erishiladi: birinchidan, bolada yoshligidanoq qat’iy xarakter shaklla-
nadi, ikkinchidan, bunday x arakterning shakllanishi bolaning jism oniy
rivojlanishiga ta ’sir qiladi.
Ibn Sinoning fikriga ko'ra, o'quvchilar birgalikda ta ’lim olishsagina
bir-birlarini harm at qilishadi va ilm olishda bir-birlariga yordam beri-
shadi. Bola y o lg iz lik d a ta’lim olsa, bu uni badxulq qiladi. M aktab-
ning afzalligi shundaki, deydi Ibn Sino, o'quvchilar bir-birlaridan ortda
qolm aslikka harakat qilib ilm o'rganishadi. U larning turli m avzular
bo'y icha olib boradigan o'zaro suhbatlari ularning do'st bo'lishlariga
yordam beradi.
Y u su f Xos Hojib asarlarida inson kamoloti masalasi m arkaziy
masala bo'lib hisoblanadi. U bilim ni buyuk, o'quvni ulug' deb
ta’riflaydi. Chunki zakovatli inson ulug' bo'ladi, bilimli kishi buyuk
b o ia d i, degan fikrni bildiradi. Olim ezgu ishlarning barchasi ilm
tufayli amalga oshirilishi m um kinligini ta'kidlaydi. U dunyoda odam
paydo b o iib d ik i, faqat bilimli kishilargina ezgu ish qilib, adolatli
siyosat yurgizib kelinganligini, inson yaratilgandayoq unga bilim,
uquv, zakovat berilganligi, ana shu bilim va zakovati tufayli kishilar
razolatdan poklanganligini uqtiradi. Hatto hukm dorlar ham yurtni,
davlatni aql, ilm, zakovat bilan idora etsa, e 1-yurt farovon b o ia d i, to'q
va tinch hayot kechiradi, deydi.
Qomusiy olim Kavkovus «Qobusnom a» asarida o*z mulohazalari
va m aslahatlarining asosini insoniy fazilatlar barcha insonlarga ham
nasib b o iav erm ay d ig an aql, rostgo'ylik va insonparvarlik ekanligiga
b o i g a n ishonch tashkil etadi. Har bir inson hayotining asosiy yetakchi
65
ibtidosini esa quyidagi uchta axloqiy qoidaga riova qilish tashkil
etishi lozim: nim ani gapirsang o'shani qil. haqiqatga qarshi borma,
sabrli b o i . «Q obusnom a» muallifining m ulohazalarida inson hayotida
bilim larning roliga pra gm a tik yondashuv seziladi. Bu esa m a z k u r
asarning amaliv y o iialish in i izohlab beradi: «A gar m ol-m ulk jihatidan
kam bag'allashsang, aql bilan boyishga harakat qil. chunki mol bilan
boyishdan ko’ra aql bilan boyish afzairoqdir. A xir aql bilan bovlik
topsa b o la d i, lekin boylik bilan aql y i g i b b o im av d i. Aqlsiz tezda
k a m b a g ’allashadi, lekin aqlni o'g'ri ham o 'g i r l a y olmaydi. suv ham,
olov ham yo'qota olmaydi. Shunday qilib, aqling b o l s a , nim anidir
o'rgan. chunki ko‘n ikm asiz aql - kiyim siz badan, yuzsiz odamdir.
aytishadiki, t a i i m - aqlning vuzidir».
A lisher Navoiy tasavvuridagi komi! insonga xos b o i g a n eng v u k sak
fazilatlarga ijodkorlik, qo b iliy a t ilm-fanga m uhabbat ham kiradi.
C hunki baxtli hayotga intilgan ijodkor. oqil. qobiliyatli. dono inson
o'zining kuch-quvvatiga, aql-u zakovatiga ishonadi.
A lisher N avoh' ilmni quyosh va o\ h am d a k u nduzga o'xshatib, u
insonni baxt-saodatga eltadi. demoqchi b o ia d i: }a'ni bu maqolat «ilm
osm onining yulduzlardek baland martabaliligi haqidakim , bilim sizlik
tu n n i yoritish uchun «ауп» ~ quyosh, «lom » - oy, « m im » ~ kunduz
belgilarini
koi*satadi;
bilimsizlik
shom ning
qorong'u
ko'rinishi
haqidakim , g'aflat chaqini pastlik kechasida zohir qilib, bu kechada
baxtsizlikdan hikoya aytadi; olim ning butun baxtsiz vujudining
quvoshdek yuksakligi johiln in g esa butun b o r l i g l boylik. mol b o i s a
ham tuproqdek xorligi» haqida fikr bayon etadi.
D em ak, Alisher N avoi\ ilmni inson kamoloti uchun eng z a ru r
fazilatlardan biri deb biladi. U ilmni insonni. xalqni nodonlikdan,
jaholatdan qutqaruvchi omil sifatida t a ’riflayda. Alisher Navoiy orzu
qilgan komil inson faqat ilmli b o i is h bilan qanoatlanib qolmaydi. Uni
haqiqiy inson sifatida ta iifla sh g a . yana sabr-qanoat, saxiylik, him m at,
to ’g'rilik, rostgo'ylik, tavoze, adab, ishq-vafo va hokazolar ham asos
b o la d i. Navoiy insonning axloqi}’ xislatlari - yaxshi fe i-atvorlari xusu-
sida to ‘xtalib o 'tar ekan, avvalo har bir insoniy fazilatning ta'rifmi
beradi.
A b d u ra h m o n Jomiy o’z yashagan davridagi insonni, y u k sa k axloqiy
xislatlarni. go;zal fazilatlarni bayon etgan allomalardan sanaladi.
66
A bdura hm on Jomiv ham o'z asarlarida insoniy yuksak lik n i
ta ’r if etadi. Uning uchta lirik devon, yetti dostondon iborat «Haft
rang» («Yetti taxt»), ta ’lim-tarbiyaga oid «B ahoriston» asarlari jahon
madaniyati taraqqiyotida munosib o'ringa ega bo'lgan. A bdurahm on
Jomiy ta’limiy-axloqiy qarashlarini m ashhur «Siisilat uz-zahab» («Oltin
tizmalar») dostonining «Sevimli aziz farzandga nasihat» bobida,
avvalo, har bir yosh bilim olishi zarurligi, chunki inson um ri j u d a qisqa
bo'lib, bu u m rn i behuda o'tkazmasligi, am m o bilim olgandan so'ng
unga amal qilish lozimligini ta'kidlaydi va amaliyotsiz ilm ham behuda
ekanligini alohida uqtiradi.
Husayn Voiz Koshifiy ham o'z davrining y irik olimi sanaladi. U
o'z asarlarida inson aqliga, aqliy tarbiyaga katta e ’tibor beradi. Aqlni
haqiqat sifatida ta ’riflab, inson o'z ining faoliyatini aql yordam ida
am alga oshiradi, deydi. U ilm boylik va dunyo orttirish uchun emas,
balki hayot kechirish uchun zarurdir, chunki ilm - doimiy, mol-dunvo
o'tkinchi, deb tushuntiradi. Haqiqiy dono, bilimdon kishilar o'tkinchi
narsalarga e’tibor bermaydilar, deydi. Dem ak, Koshifiy ilm ni amaliyot
bilan bog'lab tushuntiradi. Koshifiy har bir ishning muvaffaqiyatini
bilimlarni am alda qo'llanish bilan belgilagan. B unda u ilmni inson aqliy
faoliyati sifatida talqin etib, o'z navbatida bu faoliyat yangi bilimlarning
paydo bo'lishiga asos bo'ladi, degan fikrni bildiradi.
M a hm udxo'ja B ehbudiy ta’lim-tarbiya ishini ijtimoiy hayot, jahon
miqyosida sodir bo'layotgan voqealar bilan bog'liq holda olib borishni
tavsiya etadi, yoshlar tarbiyasida oila, ota-onalar alohida mavqega ega
ekanini ta ’kidlaydi. U «Padarkush» asarida: «Bizlarni xo n av a y ro n ...
bevatan va bandi qilg'on tarbiyasizlik va jaholatdir, bevatanlik,
darbadarlik, a s o r a t faqirlik, zarurat va xorliqlar... ham m asi ilmsizlik
va betarbiyalikning mevasi va natijasidir...», - deb vozadi.
U m aktab tarbiyasi bilan oila tarbiyasi uzviy birlikda olib borilishi
kerakligini ta ’kidlaydi. M unavvar qori bolalar tarbiyasida faqat
ota-onalar emas, balki m uallim va keng jam o a javobgar ekanligini
aytib, ulardan bolalarni axloqli qilib tarbiyalashni talab etdi. U yosh-
larni bilim larni puxta egallashga, m ehnat qilishga, um um insoniv
qadriyatlarga sadoqatli b o iis h g a chorladi, ota-onalarni farzandlarida
m a ’naviyat, nafosat, go'zallik tuyg'usini rivojlantirishga da’vat qildi.
67
M unavvar qorining fikricha, yosh avlodni tarbiyalash bilangina
m illatni uyg'otish. Vatanni ozod qilish, xalq m a ’naviyatini yuksaltirish,
tu rm u sh n i farovonlashtirish m um kin. Adib yoshligidan bolalarda m eh-
natga qiziqish, g'avrat, jasorat fazilatlarini tarbiyalashni tavsiya etadi.
Abdulla Avioniy 1904-yilda M irobodda usuli jadid m aktabini
ochishga muvaffaq bo'ldi. 1907-yil 4-dekabrda uning m uharrirligida
«Shuhrat» gazetasining birinchi soni b osm adan chiqdi. Avloniy
1909-vilda «Jamiyati xayriya» tashkilotini ochdi va m ahalliy xalq
bolalarining o'qib, bilim olishi uchun pul yig'ib, m aktablarga tarqatadi.
M aktab ishi, xalq orasiga ma'rifat tarqatish Avloniy faoliyatining bosh
yo‘nalishini tashkil qildi. A m m o, Chor m ustam lakachilik siyosatini
am alga oshirib borayotgan o i k a m a ’murivati 1908-yilda m aktabni
vopdi.
Avloniy 1909-yilda D egrez m ahallasida yangi m ak tab ochdi,
1909— 1917-yillar davom ida uning «Birinchi muallim ». «Ikkinchi
m uallim », «Turkiy Guliston yoxud axloq», «M aktab gulistoni», 6
qism dan iborat «Adabiyot yoxud milliv she'rlar» to'plam i nashr etildi.
Abdulla Avlonivning fikricha, axloq ~ bu xulqlar majmuyidir. Xulq
esa, kishida o'z -o'zidan paydo b o lm a y d i. U larning shakllanishi uchun
m a i u m bir sharoit, tarbiya kerak. K ishilar yom on bo'lib tug'ilmaydilar.
ularni m u a v y a n sharoit yom on qiladi. Avlonivning ta’kidlashicha, axloq
tarbiyasi xususiy ish emas. Bu tarbiya ijtimoiy ishdir. Har bir xalqning
taraqqiy qilishi. davlatlarning qudratli bo'lishi avlodlar tarbiyasiga ko'p
jihatdan bog'liq. A bdulla Avloniy kishining ilm olishini eng y u k sak
fazilat hisoblaydi. Uning aytishicha. ilm agar jam iyat m anfaatiga
xizm at qilmasa, xalq farovonligi y o l i d a q o ila n ilm a s a , u oiikdir.
Shuning uchun ham adib xalqqa ko'proq nafi tegadigan ilm -hunar bilan
shug'u llanishni ta k lif etadi. Adib ilm ning amaliy aham iyatini chuqur
tahlil etadi. Uning fikricha. har bir kishi biror ilm, hunarni egallar
ekan, uni hayotda qo’llay bilishi darkor. ana shundagina ilm -hunarning
jam iyatga nafi tegishi m um kin. Avloniy o ’z ilmini am alda qo’llay
oladigan kishilarni dono insonlar. deb hisoblaydi. Mahalliy mualliflik
m aktablari, jam iyat hayotidagi o'z garishlar ta'lim va tarbiya tizim iga
o'z ta'sirini ko'rsatm ay qolmagan. X X asrning ikkinchi y arm ida
m usu lm o n lar m uhitidan m utaxassislarni tayxorlash m aqsadida yangi
68
tipdagi m aktablar ochila boshlangan. B unday yangi tipdagi maktablar
ochilishining tashabbuskori Ismoyilbek Gasprinskiv edi. Aslini olgan-
da, G a sprinskiyning g'oyalari burjua-mil latch ilik xarakteriga ega
bo'lgan, lekin ularning kowp jihatdan om m abop bo'lishi bilan o'z
e ’tiborini tortgan. 1884-yilda Gasprinskiy tom onidan B oqchasaroyda
bunday tipdagi birinchi m aktab ochiladi. Unda haqiqatan ham ko'p
yangi narsalar bo'lgan: bolalar polda emas, balki partalarda o ‘tirishgan,
tijorat va savdo-sotiqqa oid fanlar o’rgatilgan. 1900-yilda Buxoroda
bir necha oylar davom ida mavjud bo'lgan yangi tipdagi m aktab ishga
tushgan. Natijada G a sprinskiyning g'oyalari bilan tanishib chiqqan
B uxoroning tatar ziyolilari Buxoro va Q o'qonda tatar bolalari uchun
m aktablar ochishgan. Bir necha vaqtdan so'ng bunday m aktablarga
o'z bek ham da tojiklarning bolalari qabul qilina boshlangan. Yangi
tipdagi m aktablarning tarafdorlari tobora oshib borgan. B oqchasaroy va
Istambul o ’rtasida do'stlik aloqalari o'rnatilgan, «Tarjimon» gazetasiga
obuna bo'lingan. «Usui Savtiya» m aktabining faoliyati bilan yaqindan
tanishish m aqsadida ba'zi bir m utaxassislar B oqchasaroy va Istambulga
safarga otlanishgan. Bu voqeadan bezovtalangan ruhoniylar bunday
yangi tipdagi m aktablarni yopishga q a t’iy talab qo'va boshlashgan.
B unga javoban turk ham da mahalliy ziyolilar tom onidan Buxoroda
jadidlar maktabi tashkil etilgan edi. U larning m aqsad va vazifalari
boshqa m aktablardan farq qilar edi. O 'r ta Osiyo, buning qatorida
Turkistondagi bunday m aktablar M unavvar qori g u ruhi tom onidan
tashkil etilgan edi. Toshkentning Beshvog'och dahasida ko'p pog'onali
m aktab-internatning tajribasi o'rganilgan. Bu yerdagi m ashg'u lotlar
yaxshi jihozlangan fizika, kimyo, matematika, tarix xonalarida o'tilgan:
m ashg'u lotlarda berilgan bilimlarni o'zlashtirish darajasini oshirish
m aqsadida har xil tajribalar o'tkazilgan. M aktab o'qituvchilari fizika,
kimyo, matem atika, tarixga oid kitoblar va o'quv qo'llanm alarni rus
tilidan o'z bek tiliga tarjim a qilishar edi; m aktabdagi ustaxonalarda
o'quvchilar m ehnat ko'nikm alarini egallash imkoniyatiga ega edilar.
M aktabda musiqa, drama, radiohavaskorlik va boshqa turli hit to'ga-
rakiar tashkil etiladi. To'garak ishtirokchilari ishchilar, m ahallada
yashovchi odam lar uchun konsertlar tashkil qilardilar, tashviqot va
targ'ibot ishlari bilan shuq’ullanar edilar. 1921-yilda m aktab-internat
69
K .L ibxent nom idagi tajriba-nam unaviy m ehnat m aktabi nom i bilan
o'zgartirilgan b o iib . biologiya vcfnalishida b o ig a n , key in esa m aktab
shaharchasiga aylantirilgan. Uning rahbari V.F. Lubnikov b o ig a n .
To'qqiz yillik m aktabdan tashqari shaharchaning tarkibida pedagogika
va qishloq xo'jaligiga doir ikki y illik kurslar ochilgan. B u n d an tashqari,
botanika, zoologiya, kimyo. fizika, m atem atikaga doir dasturlar batafsil
tuzilgan. Yuqori kurs talabalarning tadqiqot ishlari ilmiy xarakterga
ega b o lg a n . Misol uchun: talabalar tom onidan olib borilgan bir y illik
m eteologik kuzatuvlar Toshkent observatoriyasida qoilan ilg a n . O'quv-
chilar tabiatni, aholi nim a m a s h g ’ulot bilan shug'ullanishi, sanoat,
qishloq xo'jaligi, aholining tu rm u sh tarzi va m adaniyatini o'rganishgan.
Sh.A. A m onashvilining
«Hayot
m aktabi»
pedagogika
g 4oyas.iga
asoslangan.
|
