INTELLEKTUAL MULK VA MUALLIFLIK HUQUQI
Reja:
Intellektual mulk
Mualliglik huquqi
Intellektual mulk bilim va innovatsiyalar hal qiluvchi rol o‘ynaydigan bugungi dunyoda asosiy tushunchalardan biriga aylandi. Keng ma’noda intellektual mulk – bu insonning intellektual faoliyati natijalari bo’lib, ular moddiylashtirilishi va tijorat va boshqa maqsadlarda ishlatilishi mumkin. Bu natijalarga quyidagilar kiradi:
ADABIY ASARLAR
MUSIQIY KOMPOZITSIYALAR
IXTIROLAR
LOGOTIPLAR
SAVDO BELGILARI VA BOSHQALAR
O‘zbekistonning fuqarolik huquqi kontekstidagi o‘ziga xosligi uning noyob madaniy-tarixiy merosi va jadal rivojlanayotgan bozoridadir.
O‘zbekistonda intellektual mulk 1990-yillarning boshlarida, mamlakat bozor iqtisodiyotiga faol o‘tayotgan paytda birinchi qonun hujjatlari qabul qilinishi bilan shakllana boshladi.
Mualliflik huquqi: asoslar va ob’ektlar
Mualliflik huquqiga kelsak, shuni tushunish kerakki, bu ijodkorlarga asl asarlari uchun taqdim etiladigan huquqiy himoyadir. Asosiy shart – ish o’ziga xos bo’lishi va moddiy shaklga ega bo’lishi kerak.
Misol uchun, fikrlar yoki g’oyalar, ular kitob, musiqa yoki rasm bo’ladimi, ma’lum bir shakl berilmaguncha mualliflik huquqi bilan himoyalanmaydi.
Turdosh huquqlarning mualliflik huquqidan farqi shundaki, ular mualliflarga emas, balki ijrochilarga, prodyuserlarga va teleradiokompaniyalarga beriladi. Oddiy qilib aytganda, mualliflik huquqi asarning o’zini himoya qiladi, tegishli sohalar esa asardan qanday foydalanish yoki translyatsiya qilinishini himoya qiladi.
Shuni qo‘shimcha qilmoqchimanki, mualliflik huquqi va umuman intellektual mulk asoslarini tushunish ijodiy yoki ilmiy sohada ishlayotgan har bir kishi uchun muhim ahamiyatga ega. Bu nafaqat o’z manfaatlarini himoya qilish, balki boshqalarning mehnatini ham qadrlash imkonini beradi.
O‘zbekistonning mualliflik huquqi va turdosh huquqlarni himoya qilish to‘g‘risidagi qonun hujjatlari
So‘nggi o‘n yilliklarda O‘zbekistonda intellektual mulk masalalari bo‘yicha qonunchilik bazasini tizimlashtirish va mustahkamlash borasida muhim qadamlar qo‘yildi. Fan, adabiyot va san’at asarlarini yaratish va ulardan foydalanish bilan bog‘liq munosabatlarni tartibga soluvchi “Mualliflik huquqi va turdosh huquqlar to‘g‘risida”gi qonun asosini tashkil etadi. Ushbu qonun mualliflarning, shuningdek, ijrochilar, prodyuserlar va teleradiokompaniyalarning huquq va majburiyatlarini belgilaydi.
O‘zbekiston xalqaro miqyosda ham turli shartnoma va bitimlarda faol ishtirok etib kelmoqda.
O‘zbekiston Jahon mulk tashkiloti (BIMT) a’zosi bo‘lib, adabiy va san’at asarlarini himoya qilish bo‘yicha Bern konventsiyasi kabi qator muhim xalqaro shartnomalarda ishtirok etadi.
Huquqiy himoya mexanizmlari va usullari
Intellektual faoliyat natijalarini samarali himoya qilishni ta’minlash uchun turli mexanizmlar va vositalar qo’llaniladi. Xususan, patentlash mualliflar yoki ixtirochilarga quyidagilarga mutlaq huquqlarni olish imkonini beradi:
ixtirolaridan foydalanish
foydali modellar
sanoat namunalari
Ro’yxatdan o’tish tovar belgisi yoki xizmat ko’rsatish belgisi huquqlarini olish jarayonidagi asosiy qadamdir.
Litsenziyalash esa ma’lum bir intellektual mulk ob’ektidan foydalanish huquqini qonuniy asoslarda uchinchi shaxslarga berish imkoniyatini beradi.
O’zbekiston Patent idorasi kabi davlat organlari intellektual mulk sohasida hal qiluvchi rol o’ynaydi. Ular quyidagilarni ta’minlaydi:
patentni ro’yxatdan o’tkazish
patentlar berish
qonun hujjatlariga rioya etilishini nazorat qilish, ular buzilgan taqdirda chora ko‘rish
O’zbekistonda intellektual mulk masalalari bo’yicha eng dolzarb holatlar va qarorlar
So‘nggi yillarda O‘zbekistonda intellektual mulk bilan bog‘liq sud ishlari ko‘payganini kuzatish mumkin. Bu jamiyat va biznes intellektual mulk huquqlarini himoya qilishning qadri va ahamiyatini tobora ortib borayotganidan dalolat beradi.
Masalan, yaqinda o‘zbekistonlik taniqli dizayner yirik to‘qimachilik kompaniyasini kiyim-kechak ishlab chiqarishda uning noyob dizaynlaridan noqonuniy foydalanganlikda ayblagan holat bo‘lgan. Sud da’vogarning huquqlarini tan oldi va kompaniyadan tovon undirdi. Ushbu pretsedent ko’plab korxonalarga mualliflik huquqini hurmat qilish zarurligi haqida muhim xabar yubordi.
Xulosa
Globallashuv va jadal rivojlanayotgan texnologiyalar davrida intellektual mulkni himoya qilish juda muhim. Mualliflar va mualliflik huquqi egalari o’z huquqlari va ularni himoya qilish imkoniyatlaridan xabardor bo’lishlari kerak. Muntazam ravishda huquqshunos mutaxassislar bilan maslahatlashish va intellektual mulk masalalari bo‘yicha o‘quv seminarlarida qatnashish tavsiya etiladi.
O‘zbekistonda qonunchilikni rivojlantirish istiqbollariga kelsak, amaldagi qonun hujjatlariga qator o‘zgartirish va qo‘shimchalar qabul qilinishi kutilmoqda. Bundan tashqari, intellektual mulk sohasida huquqbuzarliklar aniqlangan taqdirda nazorat qilish va sanktsiyalar uchun qo’shimcha vositalarni joriy etish mumkin.
Kelajakda O‘zbekiston:
xalqaro hamkorlar bilan faol hamkorlik qiladi
turli xalqaro dastur va tashabbuslarda ishtirok etish
Bu mamlakatda va undan tashqarida intellektual mulk huquqlarini yuqori darajada himoya qilishga yordam beradi.
Dilara Ibragimova sport huquqi bo‘yicha mutaxassis.
FAQ
Intellektual mulk nima?
Intellektual mulk ijodiy ishlar va ixtirolarga qonuniy ravishda tan olingan mutlaq huquqdir. U mualliflik huquqlari, patentlar, savdo belgilari, dizaynlar va boshqalarni o’z ichiga olishi mumkin.
O‘zbekistonda qanday asarlar mualliflik huquqi himoyasi ostida?
Oʻzbekistonda adabiy, ilmiy, sanʼat asarlari, musiqiy kompozitsiyalar, badiiy va meʼmoriy loyihalar, kompyuter dasturlari va boshqa koʻplab obʼyektlar mualliflik huquqi bilan himoyalangan.
Mualliflik huquqi qancha davom etadi?
Aksariyat hollarda mualliflik huquqi muallifning umri davomida va uning vafotidan keyin yana 70 yil davom etadi, garchi uning muddati asar turiga va amaldagi qonunlarga qarab farq qilishi mumkin.
Patent nima va u nima uchun kerak?
Patent – bu ixtirochiga yoki egasiga ixtironi ishlab chiqarish, sotish yoki ma’lum muddatga foydalanishga mutlaq huquq beruvchi hujjatdir. Bu huquq egasiga o’z ixtirosidan ruxsatsiz foydalanishdan huquqiy himoyani ta’minlaydi.
Intellektual mulk huquqi – intellektual (aqliy) faoliyat natijasiga tegishli huquq. Mulk egasi ana shu intellektual mulk obʼyektlaridan oʻz xohishiga koʻra, har qanday shaklda va har qanday usulda mutlaq qonuniy foydalanish huquqiga egadir. Huquq egasiga mutlaq huquq asosida tegishli boʻlgan intellektual mulk obyektlaridan boshqa shaxslarning foydalanishiga faqat huquq egasining roziligi b-ngina yoʻl qoʻyiladi (Oʻzbekiston Respublikasi FK, 1034-modda). Baʼzi obyektlarga nisbatan (ixtiro, sanoat namunasi, foydali model, tovar (xizmat) belgisi, firma nomi va sh. k.) mutlaq huquq davlatning vakolatli organi tomonidan beriladigan maxsus hujjat – patent, guvohnoma asosida vujudga keladi va huquqiy muhofaza qilinadi.
Intellektual mulk obyektlari fuqarolik huquqining boshqa obyektlari – ashyolar, qimmatbaho qogʻozlardan quyidagi xususiyatlari boʻyicha farq qiladi: a) koʻp hollarda ular moddiy koʻrinishda emas, balki gʻoya, bilim, axborot shaklida namoyon boʻladi; b) gʻoya, bilim shaklidagi intellektual mulk obyektiga odatdagi moddiy ashyoga egalik qilganday egalik qilish mumkin emas; v) shaxslar bunday obyektlardan ayni bir vaqtning oʻzida cheksiz doirada foydalana olishi mumkin; g) mulk huquqining muddatsiz ekanligi haqidagi qoida (FK, 164-modda) intellektual mulk huquqi obyektlariga nisbatan qoʻllanilmaydi, binobarin aksariyat hollarda (nou-xauga nisbatan istisnoni nazarga olmaganda) intellektual mulk huquqining amal qilishi qonunlarda belgilangan muddatlar bilan chegaralangan boʻladi; d) qonunlarda belgilangan muddatlar utishi bilan intellektual mulk huquqi egasining maʼlum intellektual mulk obyektiga nisbatan huquqlari bekor boʻladi va u umuminsoniy boylikka aylanib, har kim undan maʼlum shartlar asosida (muallifining shaxsiy huquqlariga rioya qilgan holda) tekin va ruxsatsiz foydalanishga haqli boʻladi; ye) intellektual mulk huquqi obyektlariga nisbatan mulk huquqini himoya qilishda vindikatsiya daʼvosini qoʻllab (FK, 228-modda) boʻlmaydi; yo) intellektual mulk huquqi obyektlariga nisbatan odatdagi mulk huquqiy emas, balki mutlaq huquqlar haqidagi qoidalar qoʻllaniladi; j) intellektual mulk huquqining amal qilishi ayni vaqtda maʼlum hudud bilan chegaralangan boʻladi. Mas, ixtiroga nisbatan Oʻzbekiston Respublikasi Patent idorasi tomonidan berilgan patent Oʻzbekiston Respublikasi hududida, shuningdek, Oʻzbekiston Respublikasi qoʻshilgan xalqaro konvensiyalar, u bilan xorijiy davlatlar oʻrtasida tuzilgan ikki tomonlama shartnomalar asosida belgilangan hududlardagina amal qilag di; z) koʻpgina intellektual mulk obyektlarining mualliflariga taalluqli shaxsiy huquqlar ham mavjud boʻlib, bu obyektlardan foydalanuvchilar mazkur huquqlarga rioya qilishi shart.
Intellektual mulk obyektlari qanday faoliyat mahsuli ekanligi, huquqiy rejimi va sh.k. xususiyatlariga qarab, quyidagi turlarga boʻlinadi: a) intellektual faoliyat natijalari: fan, adabiyot, sanʼat asarlari; eshittirish tashkilotlarining ijrolari, fonogramma va eshittirishlari; elektron hisoblash mashinalari uchun dasturlar va maʼlumot bazalari; ixtirolar, foydali modellar, sanoat namunalari; seleksiya yutuqlari; oshkor etilmagan axborot, shu jumladan, ishlab chiqarish sirlari (nou-xau) dan iborat; b) fuqarolik muomalasi ishtirokchilarining, tovarlar, ishlar va xizmatlarning xususiy alomatlarini aks ettiruvchi vositalar (firma nomlari; tovar (xizmat) belgilari; tovar chiqarilgan joy nomi; v) FK da va b. qonunlarda nazarda tutilgan hollarda intellektual faoliyatning boshqa natijalari hamda fuqarolik muomalasi ishtirokchilarining, tovarlar va xizmatlarning xususiy alomatlarini aks ettiruvchi boshqa vositalar (FK 1031-modda). Mazkur faoliyatning yangi mahsullariga, firmalar, tovarlar, ishlar, xizmatlarning yangi nomlari va alomatlariga nisbatan ham FK (4-boʻlim) da va b. qonunlarda intellektual mulkka oid belgilangan qoidalar qoʻllanadi.OʻzME. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil
Mamlakatimizda intellektual mulk sohasini rivojlantirish, muallif va boshqa huquq egalarining qonuniy manfaatlarini ishonchli himoya qilishga alohida e’tibor berilmoqda.
Intellektual mulkni rag‘batlantirishga doir normalar Asosiy qonunimizdan ham o‘rin olgan. Xususan, O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 53-moddasida har kimga ilmiy, texnikaviy va badiiy ijod erkinligi, madaniyat yutuqlaridan foydalanish huquqi kafolatlanib, intellektual mulk qonun bilan muhofaza qilinishi va davlat jamiyatning madaniy, ilmiy va texnikaviy rivojlanishi haqida g‘amxo‘rlik qilishi qat’iy belgilab qo‘yilgan.
Intellektual mulk obyektlari muhofazasini ta’minlash bilan birga ularni samarali himoya qilish mexanizmlarini yo‘lga qo‘yish va amalga oshirish hamda bu yo‘nalishdagi amaliyotni takomillashtirish davr talabidir.
Shunga ko‘ra, intellektual mulkka oid ishlarni ko‘rishda sudlar tomonidan qonunchilikni to‘g‘ri va bir xilda qo‘llanilishini ta’minlash maqsadida “Sudlar to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasi Qonunining 22-moddasiga asoslanib, O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumi qaror qiladi:
1. Sudlarga tushuntirilsinki, intellektual mulk sohasida kelib chiqadigan nizolar O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi (bundan buyon matnda Konstitutsiya deb yuritiladi), Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasi (BMT Bosh Assambleyasining Rezolyutsiya 217 A (III) bilan 1948-yil 10-dekabrda qabul qilingan va e’lon qilingan), boshqa O‘zbekiston Respublikasining xalqaro shartnomalari, Fuqarolik kodeksi (bundan buyon matnda FK deb yuritiladi), “Ixtirolar, foydali modellar va sanoat namunalari to‘g‘risida”, “Seleksiya yutuqlari to‘g‘risida”, “Integral mikrosxemalar topologiyalarini huquqiy muhofaza qilish to‘g‘risida”, “Tovar belgilari, xizmat ko‘rsatish belgilari va tovar kelib chiqqan joy nomlari to‘g‘risida”, “Geografik ko‘rsatkichlar to‘g‘risida”, “Firma nomlari to‘g‘risida”, “Mualliflik huquqi va turdosh huquqlar to‘g‘risida”, “Raqobat to‘g‘risida”, “Ilm-fan va ilmiy faoliyat to‘g‘risida”, “Telekommunikatsiyalar to‘g‘risida”gi qonunlari va intellektual mulk sohasidagi munosabatlarni tartibga soluvchi boshqa normativ-huquqiy hujjatlar asosida hal qilinadi.
Sudlarning e’tibori qaratilsinki, intellektual mulk sohasiga oid O‘zbekiston Respublikasi xalqaro shartnomalariga quyidagilar kiradi, xususan:
“Butunjahon intellektual mulk tashkilotini ta’sis etish to‘g‘risida”gi konvensiyasi (1967-yil 14-iyul, Stokgolm va 1979-yil 2-oktabrda o‘zgartirilgan; O‘zbekiston Respublikasi uchun 1991-yil 25-dekabrdan kuchga kirgan);
“Sanoat mulki muhofazasi bo‘yicha” Parij konvensiyasi (Parij, 1883 yil 20-mart, Bryussel, 1900 yil 14-dekabr, Vashington, 1911 yil 2-iyun, London, 1934-yil 2-iyun, Lissabon, 1958-yil 31-oktabr, Stokgolm, 1967-yil 14-iyulda qayta ko‘rilgan va 1979-yil 2-oktabrda o‘zgartirilgan. O‘zbekiston Respublikasi mazkur konvensiyada huquqiy voris sifatida 1991-yil 25-dekabrdan ishtirok etadi);
“Adabiy va badiiy asarlarni muhofaza qilish to‘g‘risida”gi Bern konvensiyasi (Parij, 1971-yil 24-iyul, 1979-yil 28-sentabrda o‘zgartish kiritilgan. Mazkur konvensiya O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining 2004-yil 27-avgustdagi 681-P-sonli “Adabiy va badiiy asarlarni muhofaza qilish to‘g‘risida”gi Bern konvensiyasiga qo‘shilish haqida”gi qaroriga asosan qo‘shilgan);
“Patent huquqi to‘g‘risida”gi shartnoma (2000-yil 1-iyunda Jenevada Diplomatik konferensiya tomonidan qabul qilingan. O‘zbekiston Respublikasi ushbu shartnomaga O‘zbekiston Respublikasining 2006-yil 15-martdagi O‘RQ-25-sonli “O‘zbekiston Respublikasining 2000-yil 1-iyunda Jenevada Diplomatik konferensiya tomonidan qabul qilingan Patent huquqi to‘g‘risidagi Shartnomaga qo‘shilishi haqida”gi qonuniga asosan qo‘shilgan. 2006-yil 19-iyuldan kuchga kirgan);
“Tovar belgilariga doir qonunlar to‘g‘risida”gi shartnoma (Jeneva, 1994-yil 27-oktabr. O‘zbekiston Respublikasi mazkur Shartnomaga O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining 1998-yil 1-maydagi 630-1-sonli “Tovar belgilariga doir qonunlar to‘g‘risidagi Shartnomaga qo‘shilish haqida”gi qaroriga asosan qo‘shilgan. O‘zbekiston Respublikasi uchun 1998-yil 4-sentabrdan kuchga kirgan);
“O‘simliklarning yangi navlarini muhofaza qilish to‘g‘risida”gi xalqaro konvensiya (1961-yil 2-dekabr, 1972-yil 10-noyabr, 1978-yil 23-oktabr va 1991-yil 19-martda Jenevada qayta ko‘rib chiqilgan. Mazkur konvensiya O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining 2004-yil 27-avgustdagi 680-P-sonli “O‘simliklarning yangi navlarini muhofaza qilish to‘g‘risidagi Xalqaro konvensiyaga qo‘shilish haqida”gi qarori bilan ratifikatsiya qilingan);
“Belgilarni xalqaro ro‘yxatdan o‘tkazish to‘g‘risida”gi Madrid bitimiga doir bayonnoma (Madrid, 1989-yil 27-iyun. O‘zbekiston Respublikasi mazkur Bayonnomaga O‘zbekiston Respublikasining 2006-yil 18-iyuldagi O‘RQ-40-sonli “O‘zbekiston Respublikasining belgilarni xalqaro ro‘yxatdan o‘tkazish to‘g‘risida”gi Madrid bitimiga doir bayonnomaga (Madrid, 1989-yil 27-iyun) qo‘shilishi haqida”gi Qonuniga asosan qo‘shilgan);
“Patent kooperatsiyasi to‘g‘risida”gi shartnoma (Vashington, 1970-yil 19-iyun. O‘zbekiston Respublikasi uchun 1991-yil 25-dekabrdan kuchga kirgan);
“Patent protsedurasi maqsadlari uchun mikroorganizmlarni deponentlashning xalqaro e’tirof etilishi to‘g‘risida”gi Budapesht shartnomasi (Budapesht, 1977-yil 28-aprel. O‘zbekiston Respublikasi mazkur Shartnomaga O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining 2001-yil 30-avgustdagi 277-II-sonli “Patent tartiboti maqsadlari uchun mikroorganizmlarni to‘plashni xalqaro e’tirof etish to‘g‘risida”gi Budapesht shartnomasiga qo‘shilish haqida”gi Qaroriga asosan qo‘shilgan. 2002-yil 12-yanvardan kuchga kirgan);
“Belgilarni ro‘yxatdan o‘tkazish uchun tovar va xizmatlarning xalqaro tasnifi to‘g‘risida”gi Nitstsa bitimi (Nitstsa, 1957-yil 15-iyun. O‘zbekiston Respublikasi mazkur Bitimga O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining 2001-yil 30-avgustdagi 275-II-sonli “Belgilar ro‘yxatga olinadigan Xalqaro tovarlar va xizmatlar tasnifi to‘g‘risidagi Nitstsa shartnomasiga qo‘shilish haqida”gi qaroriga asosan qo‘shilgan. 2002-yil 12-yanvardan kuchga kirgan);
“Xalqaro patent tasnifi to‘g‘risida”gi Strasburg bitimi (Strasburg, 1971-yil 24-mart. O‘zbekiston Respublikasi mazkur Bitimga O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining 2001-yil 30-avgustdagi 276-P-sonli “Xalqaro patent tasnifi to‘g‘risidagi Strasburg bitimiga qo‘shilish haqida”gi qarori bilan qo‘shilgan. 2002-yil 12-oktabrdan kuchga kirgan);
“Sanoat namunalarining xalqaro tasnifini ta’sis etish to‘g‘risida”gi Lokarno bitimi (1968-yil 8-oktabrda Lokarnoda imzolangan. O‘zbekiston Respublikasi ushbu Bitimga O‘zbekiston Respublikasining 2006-yil 14-martdagi O‘RQ-24-sonli “O‘zbekiston Respublikasining 1968-yil 8-oktabrda Lokarnoda imzolangan sanoat namunalarining xalqaro tasnifini ta’sis etish to‘g‘risida”gi Lokarno bitimiga qo‘shilishi haqida”gi qonuni bilan qo‘shilgan);
“Butunjahon intellektual mulk tashkilotining Mualliflik huquqi bo‘yicha shartnomasi” (Jeneva, 1996-yil 20-dekabr. O‘zbekiston Respublikasi ushbu shartnomaga O‘zbekiston Respublikasining 2019-yil 16-fevraldagi O‘RQ-520-sonli “Butunjahon intellektual mulk tashkilotining Mualliflik huquqi bo‘yicha shartnomasi”ga (Jeneva, 1996-yil 20-dekabr) O‘zbekiston Respublikasining qo‘shilishi to‘g‘risida”gi qonuniga asosan qo‘shilgan. O‘zbekiston Respublikasi uchun 2019-yil 17-iyuldan kuchga kirgan);
“Butunjahon intellektual mulk tashkilotining Ijrolar va fonogrammalar bo‘yicha shartnomasi” (Jeneva, 1996-yil 20-dekabr. O‘zbekiston Respublikasi ushbu shartnomaga O‘zbekiston Respublikasining 2019-yil 16-fevraldagi O‘RQ-519-sonli “Butunjahon intellektual mulk tashkilotining ijrolar va fonogrammalar bo‘yicha shartnomasi”ga (Jeneva, 1996-yil 20-dekabr) O‘zbekiston Respublikasining qo‘shilishi to‘g‘risida”gi qonuniga asosan qo‘shilgan. O‘zbekiston Respublikasi uchun 2019-yil 17-iyuldan kuchga kirgan);
“Fonogrammalarni tayyorlovchilarning manfaatlarini ularning fonogrammalarini noqonuniy takrorlashdan muhofaza qilish to‘g‘risida”gi konvensiya (Jeneva, 1971-yil 29-oktabr. Mazkur Konvensiya O‘zbekiston Respublikasining 2018-yil 26-dekabrdagi O‘RQ-511-sonli “Fonogramma tayyorlovchilarning manfaatlarini ularning fonogrammalari noqonuniy takrorlanishidan muhofaza qilish to‘g‘risidagi Konvensiyaga (Jeneva, 1971-yil 29-oktabr) O‘zbekiston Respublikasining qo‘shilishi haqida”gi Qonuni bilan ratifikatsiya qilingan. O‘zbekiston Respublikasi uchun 2019-yil 25-apreldan kuchga kirgan);
“Ko‘zi ojiz, ko‘rishda nuqsoni bo‘lgan va bosma axborotni idrok etishda boshqa jihatdan qobiliyati cheklangan shaxslarning nashr etilgan asarlardan foydalanishini yengillashtirish to‘g‘risida”gi Marokash shartnomasi (Marokash, 2013-yil 27-iyun. O‘zbekiston Respublikasi mazkur shartnomaga O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022-yil 12-yanvardagi PQ-80-sonli “Xalqaro shartnomaga qo‘shilish to‘g‘risida”gi qarori bilan qo‘shilgan);
boshqa xalqaro shartnomalar.
2. Sudlarning e’tibori FK 1031-moddasiga muvofiq intellektual mulk obyektlari muayyan belgilariga qarab uch guruhga bo‘linishi va ushbu guruhdagi obyektlar ro‘yxati tugal emasligiga qaratilsin (masalan, geografik ko‘rsatkichlar fuqarolik muomalasi ishtirokchilarining, tovarlar, ishlar va xizmatlarning xususiy alomatlarini aks ettiruvchi vositalar intellektual mulk obyekti hisoblanadi).
3. Shuni nazarda tutish lozimki, O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi (bundan buyon matnda vakolatli davlat organi deb yuritiladi) intellektual mulk obyektlariga bo‘lgan huquqlarni muhofaza qilish va himoya qilish sohalarida yagona davlat siyosatini amalga oshiruvchi vakolatli davlat organi bo‘lib, Intellektual mulk agentligining barcha huquqlari, majburiyatlari va shartnomalari bo‘yicha huquqiy vorisi hisoblanadi.
Protsessual qonunchilikni qo‘llash
4. Sudlarga tushuntirilsinki, intellektual mulkka oid nizolar turli xil huquqiy tabiatga ega bo‘lib, ushbu huquqiy tabiat nizolarning sudlarga taalluqlilik masalasini hal qilishda muhim ahamiyatga ega.
Shu sababli sudlar tomonidan nizolarning sudlovga taalluqliligi masalasini hal qilishda nizoning huquqiy tabiatini (ommaviy yoki xususiy) va nizolashuvchi shaxslarning tarkibini aniqlashlari hamda ushbu masalani O‘zbekiston Respublikasi Ma’muriy sud ishlarini yuritish to‘g‘risidagi kodeksining (bundan buyon matnda MSIYutK deb yuritiladi) 26-moddasi, Fuqarolik protsessual kodeksining (bundan buyon matnda FPK deb yuritiladi) 27-moddasi, Iqtisodiy protsessual kodeksining (bundan buyon matnda IPK deb yuritiladi) 25-moddasi talablaridan kelib chiqib hal etishlari lozimligi e’tiborga olinsin.
Intellektual mulkka oid ma’muriy huquqbuzarliklar va jinoyatlar belgilangan tartibda jinoyat ishlari bo‘yicha sudlar tomonidan ko‘rib chiqiladi. Bunda ma’muriy huquqbuzarlik yoki jinoyat natijasida intellektual mulk egalariga yetkazilgan zarar jinoyat ishlari bo‘yicha sud tomonidan hal qilinishi mumkin (O‘zbekiston Respublikasi Ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagi kodeksning 38-moddasi, Jinoyat-protsessual kodeksining 275-moddasi).
5. Tushuntirilsinki, ma’muriy organning intellektual mulk obyektlariga patent (guvohnoma) berish (ro‘yxatga olish) haqidagi talabnomalarni ko‘rib chiqmaganlik, patent (guvohnoma) berishni rad etish, patent (guvohnoma)ning amal qilish muddatini uzaytirish yoki uzaytirishni rad etish, intellektual mulk obyektlariga bo‘lgan huquqni to‘liq yoki qisman o‘zgalarga berish to‘g‘risidagi shartnomalarni ro‘yxatdan o‘tkazishni rad etish bilan bog‘liq ma’muriy hujjatlari, harakatlari (harakatsizligi)ga oid talablar ommaviy huquqiy munosabatlardan kelib chiqadigan nizolar bo‘lib, ma’muriy sudlarning sudloviga taalluqli hisoblanadi.
Vakolatli davlat organining Apellatsiya kengashi qarorlari ustidan berilgan shikoyatlar ham ma’muriy sudlarning sudloviga taalluqlidir.
6. Sudlarning e’tibori, MSIYutKning 27-moddasiga muvofiq, arizachi intellektual mulk sohasiga oid ma’muriy hujjatni haqiqiy emas, mansabdor shaxsning xatti-harakatlari (harakatsizligi)ni qonunga xilof deb topish haqidagi talablar bilan bir qatorda ushbu talablarga sababiy bog‘lanishda bo‘lgan zararning o‘rnini qoplash to‘g‘risidagi talabni ham qo‘yishga haqli ekanligiga qaratilsin.
Arizachi tomonidan bunday zararning o‘rnini qoplash to‘g‘risida talab qo‘yilmaganligi, keyinchalik ushbu talab bilan fuqarolik ishlari bo‘yicha sudga yoki iqtisodiy sudga murojaat qilish huquqidan mahrum qilmaydi.
Mazkur bandning birinchi xatboshisida nazarda tutilgan zararni undirish haqidagi alohida tartibda berilgan talab, shuningdek sababiy bog‘lanishda bo‘lmagan yoki ma’muriy organ bo‘lmagan boshqa shaxslardan zararni undirish haqidagi talablar fuqarolik ishlari bo‘yicha yoxud iqtisodiy sudlar tomonidan ko‘rib chiqiladi.
7. Sudlar shuni inobatga olishlari lozimki, muallif va (yoki) huquq egasining o‘z huquqlarini fuqarolik munosabatlari ishtirokchilari tomonidan har qanday buzilishlardan himoya qilish, litsenziya shartnomasi, intellektual mulk obyektlariga bo‘lgan huquqni to‘liq yoki qisman o‘tkazish haqidagi shartnomadan kelib chiquvchi hamda mualliflar va (yoki) huquq egalari o‘rtasidagi nizolar, shuningdek uchinchi shaxslarning intellektual mulk obyektlaridan foydalanganligi natijasida yetkazilgan zararni undirish, tovar belgisiga doir guvohnomani muddatidan oldin to‘liq yoxud qisman tugatish haqidagi talablar fuqarolik ishlari bo‘yicha yoinki iqtisodiy sudlar tomonidan hal etiladi.
Intellektual mulk obyektlariga bo‘lgan merosga doir ishlar hamda xizmat vazifalari yoki xizmat topshirig‘i tartibida yaratilgan ayrim intellektual mulk obyektlari (asar, ixtiro, foydali model va sanoat namunalari, seleksiya yutuqlari, integral mikrosxema topologiyalari va hok.) bilan bog‘liq nizolar fuqarolik ishlari bo‘yicha sudlarga taalluqlidir.
Ayrim intellektual mulk obyektlari (ixtiro, foydali model, sanoat namunalari, seleksiya yutug‘i, tovar belgisi, tovar kelib chiqqan joy nomi, firma nomi)ga nisbatan mutlaq huquqlarni buzgan yuridik shaxslarga nisbatan jarima undirish to‘g‘risidagi vakolatli davlat organining da’vo arizasi iqtisodiy sudlarga taalluqli.
8. Konstitutsiyaning 55-moddasida har kim o‘z huquq va erkinliklarini qonunda taqiqlanmagan barcha usullar bilan himoya qilishga haqli ekanligi belgilangan. Har kimga o‘z huquq va erkinliklarini sud orqali himoya qilish, davlat organlarining hamda boshqa tashkilotlarning, ular mansabdor shaxslarining qonunga xilof qarorlari, harakatlari va harakatsizligi ustidan sudga shikoyat qilish huquqi kafolatlangan.
Shu munosabat bilan sudlarning e’tibori, agar qonunda va (yoki) bitimda nizoni hal etishning sudgacha majburiy tartibi to‘g‘ridan to‘g‘ri belgilanmagan bo‘lsa, ushbu tartibga rioya etilmaganligi asosida da’vo arizasini (arizani) qaytarish yoki qabul qilishni rad etish, agar da’vo arizasi (ariza) ish yuritishga qabul qilingan bo‘lsa, uni ko‘rmasdan qoldirish yoxud ish yuritishni tugatish mumkin emasligiga qaratilsin.
9. Sudlarga tushuntirilsinki, FK 27-moddasiga asosan o‘n to‘rt yoshdan o‘n sakkiz yoshgacha bo‘lgan voyaga yetmaganlar sudda fan, adabiyot va san’at asarining, ixtironing yoki o‘z intellektual faoliyatining qonun bilan qo‘riqlanadigan boshqa natijasiga mualliflik huquqini mustaqil ravishda himoya qilishga haqli.
Umumiy masalalar
10. Intellektual mulk obyektlarining huquqiy muhofazasi deganda qonunchilikka muvofiq mazkur obyektlarning tan olinishi va davlat tomonidan muallif va (yoki) huquq egalariga mutlaq huquqlarning berilishi hamda intellektual mulkni himoya qilish uchun tegishli imkoniyatlar taqdim etilishi tushuniladi.
Intellektual mulk obyektlarini huquqiy muhofaza qilish:
ularning yaratilganligi tufayli;
FK yoki boshqa qonunlarda nazarda tutilgan hollarda va tartibda vakolatli davlat organi tomonidan huquqiy muhofaza berilishi natijasida yuzaga keladi (FK 1032-modda).
Qonunda nazarda tutilgan hollarda huquqiy muhofaza O‘zbekiston Respublikasining xalqaro shartnomalariga muvofiq vujudga kelishi mumkin (masalan, “Tovar belgilari, xizmat ko‘rsatish belgilari va tovar kelib chiqqan joy nomlari to‘g‘risida”gi qonunning 4 va 6-moddalari, “Geografik ko‘rsatkichlar to‘g‘risida”gi qonunning 4-moddasi).
11.Sudlarga tushuntirilsinki, quyidagi intellektual mulk obyektlarini huquqiy muhofaza qilish ularning yaratilish faktlari asosida vujudga keladi:
fan, adabiyot va san’at asarlari;
ijrolar, fonogrammalar, efir yoki kabel orqali ko‘rsatuv yoxud eshittirish beruvchi tashkilotlarning ko‘rsatuvlari yoki eshittirishlari;
elektron hisoblash mashinalari uchun dasturlar va ma’lumot bazalari;
oshkor etilmagan axborot, shu jumladan ishlab chiqarish sirlari (nou-xau).
Ushbu obyektlar og‘zaki, yozma yoki uni boshqa shaxslar tomonidan qabul qilishga imkon beradigan boshqa obyektiv shaklda ifodalangan paytdan boshlab yaratilgan hisoblanadi va shu paytdan muallif va (yoki) huquq egasida shaxsiy nomulkiy va (yoki) mulkiy (mutlaq) huquqlar paydo bo‘ladi hamda huquqiy muhofazaga olinadi.
Bunday obyektlarni ro‘yxatdan o‘tkazish (patent, guvohnoma olish va hok.) talab etilmaydi. Shunga ko‘ra, sudlarning e’tibori qonunchilikda ushbu obyektlarni keyinchalik ixtiyoriy ro‘yxatdan o‘tkazish qoidasi mavjud bo‘lsa ham ro‘yxatdan o‘tkazish texnik xususiyatga egaligi sababli unga rioya qilmaslik yuqoridagi huquqlar vujudga kelishiga to‘sqinlik qilmasligiga qaratilsin.
Shu munosabat bilan sudlar, xususiy-huquqiy yoki ommaviy-huquqiy munosabatlardan kelib chiqadigan nizolarni hal etishda muallifda yoxud huquq egasida qayd etilgan huquq qachon paydo bo‘lganligini aniqlashlari lozim.
12. Sudlar shuni inobatga olishlari lozimki, intellektual mulk obyektlarining quyidagi turlarini huquqiy muhofaza qilish berilgan huquqiy muhofaza hujjati (guvohnoma, patent va hok.) asosida vujudga keladi:
ixtirolar, foydali modellar, sanoat namunalari (patent asosida};
seleksiya yutuqlari (patent asosida);
tovar belgilari (guvohnoma yoki ro‘yxatdan o‘tkazish asosida);
firma nomlari (firma nomlari reyestriga kiritilishi natijasida);
tovar kelib chiqqan joy nomlari (guvohnoma yoki ro‘yxatdan o‘tkazish asosida);
geografik ko‘rsatkichlar (guvohnoma yoki ro‘yxatdan o‘tkazish asosida).
Sudlarga tushuntirilsinki, firma nomlaridagi umume’tirof etilgan so‘zlardan uchinchi shaxslar tomonidan o‘z tovar (xizmat)larida foydalanganligi ushbu firma nomi egasining huquqlari buzilganligini anglatmaydi.
Bunda sudlarning e’tibori hammaga ma’lum tovar (xizmat ko‘rsatish) belgisining huquqiy muhofazasi qonunchilikda belgilangan tartibda berilgan vakolatli davlat organi Apellatsiya kengashining qarori asosida vujudga kelishiga qaratilsin.
13. Sudlar oshkor etilmagan axborotlarni huquqiy muhofaza qilish yuzasidan kelib chiqqan nizolar FKning 64-bobi, O‘zbekiston Respublikasining “Tijorat siri to‘g‘risida” va “Davlat sirlari to‘g‘risida”gi qonunlarida belgilangan alohida xususiyatlardan kelib chiqib hal etilishini nazarda tutishlari lozim.
14. Sudlarning e’tibori intellektual mulk obyektlariga nisbatan mutlaq huquqning muddatli ekanligiga qaratilsin, bundan oshkor etilmagan axborot, firma nomi, hammaga ma’lum tovar belgisiga nisbatan huquqlar mustasno.
Shu sababli sudlar, ushbu toifadagi ishlarni ko‘rishda huquqiy muhofaza muddati o‘tmaganligini ham aniqlashlari lozim.
15. Qonunchilikka ko‘ra, intellektual faoliyat natijalarining mualliflari ana shu natijalarga nisbatan shaxsiy nomulkiy va mulkiy huquqlarga ega bo‘ladilar (FK 1033-moddasi).
Qonunchilikda nazarda tutilgan hollarda mulkiy huquqlar boshqa shaxslarga tegishli bo‘lishi (masalan, xizmat asari) yoki shaxsiy nomulkiy huquqlar mavjud bo‘lmasligi (masalan, fonogramma, efir yoki kabel orqali ko‘rsatuv yoxud eshittirish) ham mumkin.
16. Sudlar shuni inobatga olishlari lozimki, shaxsiy nomulkiy huquqlar bilan bog‘liq nizolarni ko‘rishda shaxsiy nomulkiy huquq deganda mulkiy mazmunga ega bo‘lmagan, obyekt yaratuvchisi (muallif)ni ijodiy maqomini belgilovchi va ushbu maqomdan kelib chiqadigan huquqlarni mustahkamlashga va himoya qilishga qaratilgan muddatsiz mutlaq huquqlari bo‘lib, u faqat muallifga tegishli va begonalashtirilishi mumkin emasligi tushuniladi.
Muallifning shaxsiy nomulkiy huquqlari uning mulkiy huquqlari turlari, mazmuni va hajmlaridan qat’iy nazar unga tegishli bo‘lishi, bunday huquqlar mulkiy huquqlar boshqa shaxslarga o‘tkazilgan taqdirda ham saqlab qolinishi e’tiborga olinishi lozim.
Shu sababli, shaxsiy nomulkiy huquqlarni boshqa shaxslarga o‘tkazish haqidagi bitimlar (masalan, muallifning o‘z xohishiga ko‘ra ushbu huquqdan voz kechib, uni bitim yoki shartnoma asosida berishi) FK 116-moddasiga muvofiq o‘z-o‘zidan haqiqiy bo‘lmagan bitim hisoblanadi.
17. Muallifning mulkiy huquqlari deganda intellektual faoliyat natijalaridan uning o‘zi tomonidan foydalanish, foydalanish huquqini boshqa shaxslarga o‘tkazish yoki foydalanishga ruxsat berish kabi huquqlari tushuniladi.
Shundan kelib chiqib, sudlarning e’tibori ishning pirovard natijasidan manfaatdor shaxslar doirasini to‘g‘ri aniqlash lozimligiga qaratilsin.
18. Sudlarga tushuntirilsinki, muallif mulkiy huquqlarini boshqa shaxslarga o‘tkazgan yoki o‘tkazmaganligidan qat’iy nazar, shaxsiy nomulkiy huquqlarini har qanday buzilishlardan himoyalash maqsadida sudga murojaat qilish huquqiga ega (masalan, asarga nisbatan mutlaq huquqlarni sotib olgan nashriyot uni chop etishda muallif nomini ko‘rsatmaganda, muallif nufuzi, sha’ni, qadr-qimmati poymol qilinganda).
19. Qonunchilikka ko‘ra, individuallashtirish vositalariga nisbatan huquqlar intellektual faoliyat natijalariga nisbatan huquqlardan farq qilib, ushbu vosita egalariga faqat mulkiy huquqlar tegishli bo‘ladi (FK 1033-moddasi).
20. FK 1034-moddasi qoidalaridan kelib chiqib, sudlarga tushuntirilsinki, mulkiy huquq to‘liq hajmda boshqa shaxslarga o‘tganda, huquq egasi ushbu huquqni o‘zidan begonalashtiradi va obyektga bo‘lgan mulkiy huquq uchinchi shaxslarda vujudga keladi, qisman o‘tkazilganda esa huquq egasi bu huquqni muayyan qismini o‘zida saqlab qoladi.
21. Qonunda to‘g‘ridan to‘g‘ri nazarda tutilgan ayrim intellektual mulk obyektlariga bog‘liq bo‘lgan shartnomalar (litsenziya shartnomasi, huquqlarni to‘liq yoki qisman boshqa shaxsga o‘tkazish) vakolatli davlat organida belgilangan tartibda ro‘yxatdan o‘tkazilishi lozimligiga qaratilsin. Bunday tartib mavjud bo‘lmaganda, intellektual mulkka oid shartnoma (mualliflik shartnomasi, firma nomidan foydalanish to‘g‘risidagi litsenziya shartnomasi)ni ro‘yxatdan o‘tkazish talab etilmasligi sudlarga tushuntirilsin.
22. Sudlarning e’tibori shunga qaratilsinki, intellektual mulk obyektlariga nisbatan mutlaq huquqlar bir nechta merosxo‘rlarga o‘tkazilayotganda mazkur huquqlar ular o‘rtasida foiz yoki qism ko‘rinishda taqsimlanishi mumkin emas. Bunda mutlaq huquqlardan foydalanish merosxo‘rlar tomonidan birgalikda amalga oshiriladi.
23. Sudlar qonunchilikda ayrim intellektual mulk obyektlariga nisbatan mulkiy huquqlar egalaridan boshqa shaxslarga o‘tishi bo‘yicha istisnolar mavjudligini inobatga olishi lozim (masalan, tovar kelib chiqqan joy nomidan, geografik ko‘rsatkichlardan foydalanish huquqini boshqa shaxsga berishga, ularni boshqa shaxsga o‘tkazish haqidagi bitimlarni tuzishga yoki litsenziya asosida foydalanish uchun ruxsat berishga yo‘l qo‘yilmaydi).
24. Sudlar shuni inobatga olishlari lozimki, intellektual mulk obyektlariga nisbatan huquqlar umumiy va maxsus usullarda himoya qilinishi mumkin.
Umumiy usul FKning 11-moddasida belgilangan bo‘lib, shunga ko‘ra sudlarning e’tibori mazkur moddada belgilangan fuqarolik huquqlarini himoya qilishning barcha usullari intellektual mulk obyektlariga nisbatan huquqlarni himoya qilishga ham tatbiq etilishiga qaratilsin.
Maxsus usul FKning 1040 va 1107-moddalarida belgilangan bo‘lib, mutlaq huquqlar qaysi moddiy obyektlar yordamida buzilgan bo‘lsa:
o‘sha moddiy obyektlarni hamda bunday buzish natijasida yaratilgan moddiy obyektlarni olib qo‘yish;
yo‘l qo‘yilgan buzish haqidagi ma’lumotni majburiy suratda e’lon qilib, unga buzilgan huquq kimga tegishliligi to‘g‘risidagi ma’lumotlarni kiritish;
tovar belgisidan qonunga xilof ravishda foydalanayotgan shaxs tomonidan tayyorlab qo‘yilgan tovar belgisi tasvirlarini yo‘q qilish, qonunga xilof ravishda foydalanayotgan tovar belgisini yoki almashtirib yuborish darajasida unga o‘xshash bo‘lgan belgini tovardan yoxud uning idishi va o‘rovidan yo‘qotish, bunday talablarni bajarish imkoniyati bo‘lmaganda esa tegishli tovar yo‘q qilib tashlanishi mumkin.
Shuningdek, intellektual mulk obyektlariga nisbatan huquqlarni himoya qilish qonunda nazarda tutilgan boshqa maxsus usullarda ham amalga oshirilishiga yo‘l qo‘yiladi.
25. Sudlarning e’tibori FKning 14-moddasiga muvofiq, agar huquqni buzgan shaxs buning natijasida daromad olgan bo‘lsa, huquqi buzilgan shaxs boshqa zarar bilan bir qatorda boy berilgan foyda bunday daromaddan kam bo‘lmagan miqdorda to‘lanishini talab qilishga haqli ekanligiga qaratilsin.
Mualliflik huquqi
26. Mualliflik huquqi obyektlar turlari jumlasiga adabiy asarlar (adabiy-badiiy, ilmiy, o‘quv, publitsistik va boshqa asarlar); dramatik va ssenariy asarlar; matnli va matnsiz musiqa asarlari; musiqali-dramatik asarlar; xoreografiya asarlari va pantomimalar; audiovizual asarlar; rangtasvir, haykaltaroshlik, grafika, dizayn asarlari va boshqa tasviriy san’at asarlari; manzarali-amaliy va sahna bezagi san’ati asarlari; arxitektura, shaharsozlik va bog‘-park barpo etish san’ati asarlari; fotografiya asarlari va fotografiyaga o‘xshash usullarda yaratilgan asarlar; jo‘g‘rofiya, geologiya xaritalari va boshqa xaritalar, jo‘g‘rofiya, topografiya va boshqa fanlarga taalluqli tarhlar, eskizlar va asarlar; barcha turdagi elektron-hisoblash mashinalari (EHM) uchun dasturlar, shu jumladan amaliy dasturlar va operatsiya tizimlari hamda FKning 1041-moddasida belgilab qo‘yilgan talablarga javob beruvchi boshqa asarlar kiradi (FK 1042-modda).
Sudlarga tushuntirilsinki, ijodiy mehnati bilan asar yaratgan jismoniy shaxs muallif hisoblanib, unga texnik yordam ko‘rsatgan shaxslar (matn terish, korrektirovka qilish va boshqalar) asarning hammualliflari deb tan olinmaydi.
27. FKning 1051-moddasida va “Mualliflik huquqi va turdosh huquqlar to‘g‘risida”gi qonunning 18-moddasida sanab o‘tilgan shaxsiy nomulkiy huquqlar (muallif deb e’tirof etilish huquqi, muallifning ismiga bo‘lgan huquq, oshkor qilishga bo‘lgan huquq, asarni chaqirib olish huquqi, muallif obro‘sini himoya qilish huquqi) daxlsizdir.
Sudlar shuni inobatga olsinki, muallifning shaxsiy nomulkiy huquqlari meros bo‘yicha o‘tmaydi. Biroq, muallifning merosxo‘rlari yoki muallif o‘zining shaxsiy nomulkiy huquqlarini himoya qilishni ishonib topshirgan shaxs, shuningdek merosxo‘rlar bo‘lmagan taqdirda vakolatli davlat organi muallifning ushbu huquqlarini hech qanday cheklovlarsiz himoya qilishga haqlidir.
28. FKning 1056-moddasi va “Mualliflik huquqi va turdosh huquqlar to‘g‘risida”gi qonunning 19-moddasida belgilangan muallifning mulkiy huquqlari buzilgan taqdirda, muallif va (yoki) huquq egasi, ularning merosxo‘rlari, mulkiy huquqlarni jamoaviy boshqarish tashkiloti, shuningdek vakolatli davlat organi tomonidan himoya qilinishi mumkinligi e’tiborga olinishi lozim.
29. Sudlar e’tiborga olishlari lozimki, mualliflik huquqi oshkor qilingan asarlarga ham, oshkor qilinmagan asarlarga ham tatbiq etiladi.
Asarni oshkor qilish deganda muallifning roziligi bilan amalga oshirilgan, asarni chop etish, omma oldida namoyish etish, omma oldida ijro etish, efirga uzatish yoki boshqacha usulda yuborish yo‘li bilan ilk bor asardan barchaning voqif bo‘lishi uchun imkon beradigan harakat tushuniladi.
Shunga ko‘ra, mualliflik huquqi obyektlari e’lon qilingan (oshkor qilingan, chop etilgan) yoki e’lon qilinmagan asarlar bo‘lishidan qat’iy nazar, mualliflik huquqi bilan muhofaza etilishi inobatga olinishi lozim.
Sudlarning e’tibori, muallif oshkor qilish to‘g‘risida ilgari qabul qilgan qaroridan, asardan foydalanish huquqini olgan shaxslarga ular shunday qaror tufayli ko‘rgan zararning o‘rnini, shu jumladan boy berilgan foydani qoplash sharti bilan, voz kechish huquqiga (asarni chaqirib olish huquqiga) ega ekanligiga qaratilsin.
Mualliflik huquqi nafaqat butun asarga, balki uning bir qismiga, agar asarning ushbu qismi ijodiy faoliyat natijasi bo‘lsa va mustaqil ravishda ishlatilishi mumkin bo‘lsa qo‘llaniladi.
30. FK 1041-moddasiga ko‘ra, mualliflik huquqi g‘oyalar, prinsiplar, uslublar, jarayonlar, tizimlar, usullar yoki konsepsiyalarga emas, balki ifoda shakliga nisbatan tatbiq etilishi bois, ular huquqiy muhofaza obyektiga aylanishi uchun asar obyektiv ravishda mavjud bo‘lishi kerak (masalan, kartina yaratish g‘oyasining o‘zi ushbu g‘oyani muhofaza obyektiga aylantirmaydi).
Bunda, asarning u yoki bu obyektiv shaklda ifodalanishi, qoida tariqasida, moddiy predmet shaklida (masalan, kitob, haykal va hok.) aks ettirilishi tushuniladi. Shunga ko‘ra, ilmiy, ilmiy-publitsistik ishlarning “konsepsiya”, “tizim” kabi nomlarda yuritilganligi, ularni mualliflik obyekti hisoblanmasligini anglatmaydi.
Asar yozma, og‘zaki, ovozli yoki video yozuv, tasvir, hajmli-fazoviy hamda elektron va boshqa shakllarda bo‘lishi mumkin (masalan, kompyuter dasturlari yordamida yaratilgan asar yoki ijtimoiy tarmoqlarga joylashtirilgan fayllar).
31. Sudlarga tushuntirilsinki, muallifning obyektga bo‘lgan mutlaq huquqi yaratilgan moddiy obyektga bo‘lgan mulk huquqi yoki egalik qilish huquqi boshqa shaxsga o‘tgan taqdirda ham muallifda saqlanib qoladi, ya’ni asar ifodalangan moddiy obyektga (masalan, kitob, haykallar, suratlar, rasmlar) bo‘lgan mulk huquqining boshqa shaxsga o‘tganligi, asarga bo‘lgan mualliflik huquqining boshqa shaxsga o‘tganligini anglatmaydi. Ushbu holatda sudlar FKning 1038-moddasi talablaridan kelib chiqishi lozim.
32. Sudlar mualliflik huquqiga oid nizolarni ko‘rishda mualliflik huquqi obyektlari bo‘lgan asarlarda asarning shakli yoki shakl va mazmunini farqlashlari lozim (masalan, musiqa asarlari — notalar, tasviriy san’at asarlari — chiziqlar, ranglar). Bunda mualliflik huquqi faqatgina asarning shakli yoki shakl va mazmun elementlari birgalikda muhofaza qilinishi, mazmun elementining birgina o‘zi esa qonun bilan muhofaza qilinmasligi tushuntirilsin.
33. Asarning shakli yoki shakl va mazmunini aniqlashda aksariyat hollarda maxsus bilimlar talab etilishi sababli, sudlar, zaruratga qarab, ushbu toifadagi ishlarni hal etishda, asarning shakli yoki shakl va mazmunini aniqlash uchun maxsus bilimga ega bo‘lgan mutaxassis fikrini olishlari yoki ekspertiza tayinlashlari lozim.
Masalan, musiqa asarlarining o‘zaro o‘xshashligi yuzasidan nizo kelib chiqqanda, har ikkala musiqa asarining shakli va tovushlari (notalar va ularning joylashishi) bir xilligi aniqlanadi.
34. Qonunchilikka ko‘ra, hosila asarlar deganda tarjimalar, ishlanma asarlar, annotatsiyalar, referatlar, muxtasar xulosalar, sharhlar, inssenirovkalar, aranjirovkalar, soddalashtirishlar hamda fan, adabiyot va san’at asarlarining boshqa qayta ishlanmalari tushuniladi.
Bunday asarlar boshqa muallifning ijodiy faoliyati natijalari bo‘lgan fan, adabiyot va san’at asarlari yoki xalq ijodiyoti asarlarini qayta ishlash, shuningdek tarjima qilish, to‘plash (yig‘ish) va boshqa tarzda jamlash natijasida vujudga keladi.
Sudlar tomonidan hosila asarlarga doir nizolarni ko‘rib chiqishda, agar hosila asar boshqa asarni qayta ishlash natijasida yaratilgan bo‘lsa, qayta ishlangan asarga bo‘lgan huquqlarga rioya etilganligi aniqlanishi lozim. Bunda muallif va (yoki) huquq egasining yozma roziligi olinganligi yoki mualliflik shartnomasi tuzilganligi qayta ishlangan asarga bo‘lgan huquqlarga rioya etilgan deb baholanadi.
35. Hosila asar muallifiga fan, adabiyot va san’at asarining mazkur muallif tomonidan amalga oshirilgan qayta ishlanmasiga bo‘lgan mualliflik huquqi tegishlidir. Hosila asarga bo‘lgan mualliflik huquqi FK 1048-moddasi, “Mualliflik huquqi va turdosh huquqlar to‘g‘risida”gi qonunning 13-moddasi bilan tartibga solinadi.
36. To‘plamlar (ensiklopediyalar, antologiyalar, ma’lumotlar bazalari) va materiallarning tanlanganligi yoki joylashtirilganligiga ko‘ra ijodiy mehnat natijasi bo‘lgan boshqa asarlar jamlama asarlar hisoblanadi.
Jamlama asar muallifi (tuzuvchisi)ga ijodiy mehnat natijasini ifodalovchi, mazkur muallif tomonidan amalga oshirilgan, materiallarni tanlab olish yoki joylashtirishga bo‘lgan mualliflik huquqi tegishlidir.
Sudlar tomonidan jamlama asarlarga doir nizolarni ko‘rib chiqishda, agar jamlama asar boshqa asarlar asosida yaratilgan bo‘lsa, jamlama asarga kiritilgan asarlarning har biriga bo‘lgan huquqlarga rioya etilganligi aniqlanishi lozim. Bunda tegishli muallif va (yoki) huquq egasining yozma roziligi olinganligi yoki mualliflik shartnomasi tuzilganligi jamlama asar tarkibiga kiritilgan asarlarga bo‘lgan huquqlarga rioya etilgan deb baholanadi.
37. Sudlarning e’tibori, FKning 1060-moddasi, “Mualliflik huquqi va turdosh huquqlar to‘g‘risida”gi qonunning 25 — 33-moddalari yoki boshqa qonunlarda nazarda tutilgan hollarda muallif va boshqa shaxslarning asardan foydalanish borasidagi mutlaq huquqlarini cheklashga yo‘l qo‘yilishiga qaratilsin.
Shunga ko‘ra sudlar mazkur cheklashlar asardan normal foydalanilishiga o‘rinsiz ziyon yetkazganligi va muallifning qonuniy manfaatlari asossiz kamsitilganligi holatini to‘g‘ri aniqlash maqsadida mutaxassis fikrini olishlari yoki ekspertiza tayinlashlari lozimligiga e’tibor qaratilsin.
38. Muallifning mulkiy huquqlari muddatlilik tusiga ega ekanligini inobatga olib, sudlar bunday muddatlarni FKning 60-bobi (1065-modda), “Mualliflik huquqi va turdosh huquqlar to‘g‘risida”gi qonun (35-modda) asosida qo‘llashlari lozim.
39. FKning 1062-moddasi talablaridan kelib chiqib sudlarga tushuntirilsinki, agar asar ish vaqtida yoki ish beruvchining mulkidan foydalangan holda yaratilib, biroq xizmat vazifalari doirasida yoki xizmat topshirig‘i tartibida yaratilmagan bo‘lsa, u xizmat asari hisoblanmaydi.
Tovar belgisi
(xizmat ko‘rsatish belgisi)
40. Tovar belgisi egasining tovar belgisiga bo‘lgan huquqini himoya qilishga oid talabi ushbu tovar belgisiga berilgan guvohnoma haqiqiy emas deb topilmasdan yoki amal qilish muddati tugamasdan (tugatilmasdan) ikkinchi tarafning uning ro‘yxatdan o‘tkazilishning noqonuniyligiga oid dalillari mazkur talabni rad etish uchun asos hisoblanmasligi tushuntirilsin.
41. Sudlar tovar belgisidan foydalanilmaganligi munosabati bilan tovar belgisiga berilgan guvohnomaning amal qilishini muddatidan oldin tugatishga oid ishlarni hal qilishda “Tovar belgilari, xizmat ko‘rsatish belgilari va tovar kelib chiqqan joy nomlari to‘g‘risida”gi qonunning 27-moddasida ko‘rsatilgan talablar bo‘yicha tovar belgisidan foydalanilganligini tekshirishlari lozim. Bunda tovar belgisidan foydalanmaganlik sabablari aniqlanishida huquq egasiga bog‘liq bo‘lmagan holatlar yoki huquqni suiiste’mol qilishlik kabilar inobatga olinishi lozim.
Tovar belgisiga doir guvohnomani muddatidan oldin tugatish haqidagi ishlarni ko‘rishda da’vo talablarining doirasidan kelib chiqib, sinf(lar) va (yoki) rukn(lar)dagi har bir tovar yoki xizmatdan foydalanganlik faktini tekshirgan holda nizo hal qilinadi.
Sudlarga tovar belgisini fuqarolik muomalasidagi tovarlarning etiketkalarida, o‘rovlarida, tovarlarni fuqarolik muomalasiga kiritish bilan bog‘liq bo‘lgan hujjatlarda hamda domen nomida ishlatilishi ham tovar belgisidan foydalanish deb e’tirof etilishi mumkinligi tushuntirilsin.
42. Tushuntirilsinki, tovar belgisini ro‘yxatdan o‘tkazish haqidagi talabnoma vakolatli davlat organiga topshirilgan sanadan boshlab uni davlat ro‘yxatidan o‘tkazilgunga qadar ushbu belgidan uchinchi shaxslarning foydalanishi belgiga nisbatan talabnoma beruvchining huquqlari buzilishi deb hisoblanmaydi, bundan insofsiz raqobat holatlari mustasno.
43. Tovar belgisiga bo‘lgan huquqni buzuvchi va domen nomidan noqonuniy foydalanishni to‘xtatish haqidagi ishlarni ko‘rishda da’voni ta’minlash chorasi sifatida Ma’murga domen nomini bekor qilishga qaratilgan har qanday harakatlarini taqiqlash, shu jumladan domen nomini boshqarish huquqlarini boshqaga o‘tkazish, ro‘yxatga oluvchini o‘zgartirish kabi harakatlar taqiqlanishi mumkin.
44. Sudlarga tushuntirilsinki, tovar belgilarining bir xilligi, o‘zaro o‘xshashlik darajasi va tovar belgisining boshqa muhofazaga layoqatliligiga ta’sir qiluvchi belgilari “Tovar belgilari, xizmat ko‘rsatish belgilari va tovar kelib chiqqan joy nomlari to‘g‘risida”gi qonunning 10-moddasi hamda O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi tomonidan 2009-yil 29-iyulda 1988-son bilan davlat ro‘yxatidan o‘tkazilgan “Tovar belgisi va xizmat ko‘rsatish belgisini ro‘yxatdan o‘tkazish uchun talabnoma tuzish, topshirish va ko‘rib chiqish qoidalari” asosida aniqlanadi.
Tegishli dalillar mavjud bo‘lganda, sud tovar belgisi va nizoli belgi o‘rtasidagi qarama-qarshilik holatini aniqlashda quyidagilarni inobatga olishi mumkin:
huquq egasi tomonidan tovar belgisi guvohnomasida ko‘rsatilgan sinf(lar)ga oid tovar (xizmat) turlari uchun tovar belgisidan foydalanilayotganligi;
huquq egasi tomonidan tovar belgisidan foydalanish hajmi (hududi) va muddati;
tovar belgisini tanib olish, uning ma’lum va mashhurlik darajasi;
tovarning iste’molchiga ma’qul kelayotganlik darajasi (boshqa holatlar bilan birga tovarlarning toifasi va ularning narxiga qarab).
Adashtirish holatini aniqlashda ishda ishtirok etuvchi shaxslar tomonidan taqdim qilingan belgi va tovar belgisining aniq adashtirish mumkinligi to‘g‘risidagi dalillar, shu jumladan tegishli tovar bo‘yicha iste’molchilar orasida o‘tkazilgan so‘rovlar ham hisobga olinishi mumkin.
45. Sudlar shuni inobatga olsinki, FKning 11071-moddasiga asosan agarda tovar belgisi bilan belgilangan tovar fuqarolik muomalasiga huquq egasi tomonidan qonuniy yo‘l bilan kiritilgan bo‘lsa, keyinchalik amalga oshiriladigan ushbu tovarning aylanmasi huquq egasining mutlaq huquqlari buzilishi hisoblanmaydi.
Sanoat mulkiga bo‘lgan huquq
46. Sudlarning e’tibori sanoat mulkiga bo‘lgan huquqlar FKning 1082-moddasiga muvofiq patent berilgan taqdirdagina muhofaza qilinishiga qaratilsin.
47. Sudlar ixtiroga, foydali modelga yoki sanoat namunasiga mualliflik (hammualliflik) to‘g‘risidagi nizolarni ko‘rib chiqishda mualliflikka da’vo qilgan har bir shaxsning texnik yechim, badiiy-konstruktorlik yechim yaratishdagi ishtiroki xususiyatini aniqlashi lozim.
Bir nechta shaxslarning ijodiy mehnati natijasida bir butun (bitta) texnik yechim yoki badiiy-konstruktorlik yechim yaratilsa, ular ushbu intellektual mulk obyektining mualliflari deb topiladi.
Hammualliflikda birgalikda yoki alohida-alohida ishlaganlik, shuningdek ijodiy ulushning darajasi ahamiyatga ega bo‘lmaydi. Asosiysi bunday ulushning mavjudligi hisoblanadi.
48. Sudlarga tushuntirilsinki, shaxs ixtiroga, foydali modelga yoki sanoat namunasiga muallif (hammuallif) deb topilishi uchun u sanoat mulk obyektini yaratishda o‘zining ijodiy mehnati bilan qatnashgan bo‘lishi kerak. Yaratish deganda ijodiy faoliyat nazarda tutiladi.
Shunga ko‘ra, ixtiro, foydali model yoki sanoat namunasi yaratilishiga shaxsiy ijodiy ulush qo‘shmagan, muallifiga faqat texnik, tashkiliy yoki moddiy yordam ko‘rsatgan yoxud sanoat mulki obyektiga bo‘lgan huquqlarni rasmiylashtirishga va undan foydalanishga ko‘maklashgan shaxslar muallif deb e’tirof etilmasligiga e’tibor qaratilsin.
49. Sanoat mulki obyektlariga nisbatan patent berilishi rad etilganligi ustidan nizolashilganda, patentga layoqatlilik shartlari “Ixtirolar, foydali modellar va sanoat namunalari to‘g‘risida”gi qonunning 6 — 8-moddalari va boshqa qonunchilik hujjatlari asosida tekshiriladi.
50. Qonunchilikka ko‘ra, sanoat mulki obyektini bir nechta shaxs bir-biridan mustaqil ravishda yaratgan bo‘lsa, patent olish huquqi patent berish haqidagi talabnomani vakolatli davlat organiga birinchi bo‘lib topshirgan shaxsga tegishli bo‘ladi.
Ixtiro, foydali model yoki sanoat namunasini g‘ayriqonuniy o‘zlashtirib olish natijasida ushbu obyektga patent olingan bo‘lsa, muallif (hammuallif) bunday patent ustidan nizolashish yoki patentning patent egasi sifatida o‘ziga (o‘zlariga) o‘tkazilishini so‘rab, fuqarolik ishlari bo‘yicha sudiga murojaat qilish huquqiga ega.
Shu munosabat bilan bunday nizolarni ko‘rishda ixtiro, foydali model yoki sanoat namunasining muallifi kim ekanligi, g‘ayriqonuniy o‘zlashtirib olish (masalan, o‘g‘irlash, aldash, zo‘rlik, qo‘rqitish va h.k.) fakti mavjud yoki mavjud emasligini aniqlanishi lozim.
Shaxs sanoat mulk obyektini o‘ziga tegishli ekanligini uning yaratilganligini ko‘rsatuvchi qo‘lyozma nusxalari, amalda uning birinchi yaratilganligi va (yoki) undan foydalanilganligini tasdiqlovchi boshqa dalillar bilan isbotlashi mumkin.
51. Sudlarga tushuntirilsinki, mahsulot (buyum)da ixtironing, foydali modelning formulasi mustaqil bandiga kiritilgan har bir belgisi yoki unga bog‘liq bo‘lgan belgi qo‘llanilgan bo‘lsa, ushbu mahsulot (buyum) patentlangan ixtiro, foydali modeldan foydalanilgan holda tayyorlangan, ixtiro patenti bilan muhofaza etiladigan usul esa — qo‘llanilgan deb e’tirof etiladi.
52. Agar bir xil ixtirolar, foydali modellar va sanoat namunalari uchun yoki faqat ekvivalent belgilari bilan farq qiluvchi ixtirolar uchun berilgan ustuvorlik sanalari har xil bo‘lgan ikkita patent mavjud bo‘lsa, keyinroq ustuvor sanaga ega bo‘lgan patent haqiqiy emas deb topilgunga qadar ushbu patent egasining harakatlari, undan foydalanishi avvalroq ustuvor sanaga ega bo‘lgan patentning buzilishi sifatida qaralmasligi sudlarga tushuntirilsin.
53. Qonunchilikka ko‘ra, sanoat mulki obyekti ustuvorligi belgilangan sanaga qadar uning muallifidan mustaqil tarzda aynan o‘xshash bo‘lgan yechimdan foydalangan yoki shunga yetarli darajada tayyorgarlik ko‘rgan har qanday yuridik yoki jismoniy shaxs ishlab chiqarish hajmini kengaytirmagan tarzda, keyinchalik ham undan bepul foydalanish huquqini saqlab qoladi.
Shu munosabat bilan, ishlab chiqarish hajmining kengayishi deganda, sanoat mulki obyektining ustuvor sanasidan oldingi foydalanish hajmiga nisbatan keyingi ishlab chiqarilgan mahsulot hajmining miqdoriy o‘zgarishi (dona, kilogramm, metr va boshqalar), shuningdek chiqarish hajmining boshqa shakllarda kengayishi tushuniladi.
Avvaldan foydalanib kelayotgan shaxsning patentlangan sanoat mulki obyektidan foydalanish hajmini har qanday kengaytirishi patent egasidan ruxsat olish zaruratini keltirib chiqaradi.
Avval foydalanganlik huquqi qonunchilikda belgilangan asoslarda yuzaga keladi.
54. Xodim va ish beruvchi o‘rtasida ma’lum bir ixtiro, foydali model yoki sanoat namunasining xizmat vazifalarini yoxud ish beruvchidan olgan aniq topshiriqni bajarish munosabati bilan yaratilganligi to‘g‘risida nizo yuzaga kelgan taqdirda, sudlar xodimning mehnat majburiyatlarining mazmuni, ish beruvchidan olingan aniq topshiriqning mavjudligi yoinki yo‘qligini hisobga olishi lozim.
Yakunlovchi qoidalar
55. Sudlar intellektual mulk sohasida kelib chiqadigan nizolarni ko‘rib chiqish natijasi bo‘yicha qonunchilik buzilgan har bir holat yuzasidan munosabat bildirishi lozim.
56. Qoraqalpog‘iston Respublikasi sudi, viloyatlar va Toshkent shahar sudlari, Qoraqalpog‘iston Respublikasi ma’muriy sudi, viloyatlar va Toshkent shahar ma’muriy sudlari intellektual mulk sohasidagi qonunchilikni qo‘llashga doir ishlar bo‘yicha sud amaliyotini muntazam ravishda umumlashtirib borishi va mazkur toifadagi ishlar ko‘rilishida sud xatolarining oldini olish yuzasidan choralar ko‘rishi lozim.
|
