O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA`LIM FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
“IQTISODIYOT’’ KAFEDRASI
“IQTISODIYOT NAZARIYASI’’ FANIDAN
REFERAT
Mavzu: O’zbekiston moliya bozorini rivojlantirishda pul-kredit
siyosatini orni
Bajardi:Garliev Sardor Didarbay o’gli
Magistratura va kechki fakulteti,
KBHA-72 gruh Talabasi.
TOSHKENT-2024
Reja:
Kirish.
1.Makroiqtisodiy barqarorlik va rivojlanishni taminlashda pul-kredit siyosatining
o’rni.
2.Pul-kredit siyosatini amalga oshirishning usul va mehanizmlari( inflyatsion
targetlash rejimiga o’tishning ahamiyati).
3.O’zbekistonda iflyatsion targetlash rejimini joriy etish istiqbollari.
4.Pul-kredit siyosatining oraliq rejimi.
Xulosa.
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati.
Kirish
2017 yilda boshlangan iqtisodiyotni liberallashtirish va bozor mexanizmlari
rolini oshirishga qaratilgan iqtisodiy islohotlarning yangi bosqichi o‘rta
muddatli istiqbolda bank tizimi va pul-kredit siyosatini rivojlantirishning
ustuvor yo‘nalishlarini belgilab berdi. Valyuta kursi shakllanishida tamomila
yangi yondashuvdan foydalanilishi, o‘z navbatida, Markaziy bankning asosiy
e’tiborini ichki bozordagi narxlar barqarorligiga qaratish asnosida pul-kredit
siyosatini takomillashtirish imkoniyatini beradi.
Ayni vaqtda valyuta bozorini liberallashtirish borasidagi islohotlarning
muvafaqqiyatli amalga oshirilishi ko‘p jihatdan pul-kredit siyosatini
takomillashtirish, tijorat banklari faoliyatini mustahkamlash hamda bank
tizimini rivojlantirish choralari samaradorligi bilan chambarchas bog‘liq.
Shundan kelib chiqib, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Valyuta bozorini
liberallashtirish bo‘yicha birinchi navbatdagi chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi Farmoni e’lon
qilinishidan ko‘p o‘tmay O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Pul-kredit siyosatini
yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi Qarori qabul qilindi va Pul-kredit
siyosatini 2017-2021 yillarda rivojlantirish va inflyatsion targetlash rejimiga bosqichma-
bosqich o‘tish bo‘yicha chora-tadbirlar Kompleksi tasdiqlandi.
Bu boradagi keyingi muhim qadamlardan biri O‘zbekiston Respublikasi
Prezidentining 2018 yil 9 yanvardagi “O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki
faoliyatini tubdan takomillashtirish to‘g‘risida”gi Farmonining qabul qilinishi
bo‘ldi.Mazkur farmonda narxlar barqarorligini ta’minlash vazifasi Markaziy
bankning bosh maqsadi etib belgilanib, Markaziy bankning mustaqilligi va
institutsional rivojlanishini ta’minlash bo‘yicha tegishli choralar nazarda
tutilgan. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining o‘rta muddatli
istiqbolda pul-kredit siyosatini rivojlantirish va amalga oshirish Konsepsiyasi
kommunikatsiyalar kanalining jamoatchilik fikrini shakllantirish hamda
inflyatsion targetlash rejimini amaliyotga joriy etishdagi yetakchi roli inobatga
olingan holda ishlab chiqilgan.
Ushbu Konsepsiyaning maqsadi inflyatsion targetlashga o‘tishning konseptual
asoslarini hamda ushbu pul-kredit siyosati rejimini amaliyotga muvaffaqiyatli joriy etish
uchun zaruriy sharoitlar yaratish bo‘yicha o‘rta muddatli rejalarni keng jamoatchilikka
yetkazish va batafsil tushuntirishga qaratilgan.
1.Makroiqtisodiy barqarorlik va rivojlanishni
ta’minlashda pul-kredit siyosatining o‘rni.
Mamlakatda ichki narxlar barqarorligi ta’minlanishi makroiqtisodiy va ijtimoiy
barqarorlikning kafolati bo‘lib, iqtisodiy islohotlarni jadallashtirish va
rivojlantirish dasturlarini muvaffaqiyatli amalga oshirishda zaruriy sharoit
hisoblanadi.Bunda inflyatsiyaning past va barqaror ko‘rsatkichlari muvozanatli
iqtisodiy o‘sishni ta’minlash, ishlab chiqarish raqobatbardoshligi va aholini
yashash darajasini oshirishning muhim omili sanaladi. Shu nuqtai nazardan,
narxlar o‘sish sur’atlarining pasayishi va barqarorlashishi davlat iqtisodiy
siyosatining asosiy maqsadlaridan biri bo‘lishi kerak. Rivojlangan va
rivojlanayotgan davlatlarning markaziy banklari tajribalari hamda xalqaro
moliya institutlari izlanishlari natijalari pul-kredit siyosatini amalga oshirishda
narxlar barqarorligini ta’minlash maqsadining shak-shubhasiz ustuvorligini
ko‘rsatmoqda.Shu bilan birga, pul-kredit siyosatini amalga oshirish tartibi va
ketma-ketligi turli mamlakatlarda iqtisodiyotning xususiyatlari hamda tarkibiy
tuzilishiga qarab farqlanadi.
Amaldagi O‘zbekiston Respublikasining “O‘zbekiston
Respublikasining Markaziy banki to‘g‘risida”gi Qonuniga ko‘ra, Markaziy bankning bosh
maqsadi milliy valyuta barqarorligini ta’minlash hisoblanadi. Bunda “milliy valyuta
barqarorligi” tushunchasini ikki xil, ya’ni almashuv kursining xorijiy valyutalarga nisbatan
barqarorligi yoki uning ichki xarid qobiliyati barqarorligi deb talqin qilish
mumkin.
Almashuv kursining erkin shakllanishi sharoitida milliy valyutaning
barqarorligi uning ichki harid qobiliyatini saqlash orqali erishiladi.Bunda, erkin
suzib yuruvchi almashuv kursi iqtisodiyotni ichki barqarorlashtiruvchi
funksiyasini bajaradi. Boshqacha qilib aytganda, to‘lov balansi bilan bog‘liq
tashqi shok va qiyinchiliklar kuzatilganda almashuv kursining mos ravishda
o‘zgarishi ekportyorlar va import o‘rnini bosuvchi mahsulotlar ishlab
chiqaruvchi korxonalarni rag‘batlantirishga xizmat qiladi.Ayni paytda Markaziy
bank pul-kredit siyosatining asosiy maqsadini ikki xil tushunilishini oldini olish
va uning faoliyati asosiy yo‘nalishini aniq belgilab olish maqsadida
qonunchilikka tegishli o‘zgartirishlar kiritilishi ko‘zda tutilgan.
2023 yilda mamlakatimizda iqtisodiy o‘sish 6 foizni tashkil qildi. Jumladan, sanoat 6, xizmat
ko‘rsatish 6,8, qurilish 6,4, qishloq xo‘jaligi 4,1 foiz
o‘sgan.
Bu yil yalpi ichki mahsulot hajmini kamida 6 foizga ko‘paytirib, 100 milliard dollarga
yetkazish maqsad qilingan. Yig‘ilishda shu boradagi vazifalar, zaruriy chora-tadbirlar
muhokama qilindi.
Davlatimiz rahbari buning uchun, avvalo, eng katta islohotchi bo‘lgan iqtisodiy kompleks
xodimlari juda qattiq ishlashi kerakligini ta’kidladi.
Masalan, umumiy sanoat hajmi o‘sgani bilan, ishlab chiqarishda qo‘shilgan qiymat 40
foizdan oshmayapti. Bular asosan importga qaramlik, energiya iste’moli yuqoriligi va
ortiqcha xarajatlar ko‘pligi sababli bo‘lmoqda.
Shu bois iqtisodiy kompleks rahbarlari va barcha davlat korxonalari uchun “2024 yil –
tannarxni qisqartirish va samaradorlik yili” bo‘lishi lozimligi ta’kidlandi. Xaridlar va
logistikani maqbullashtirish, energiya resurslarini tejash va raqamlashtirish orqali qancha
xarajatni kamaytirish mumkinligi tarmoqlar kesimida ko‘rsatib o‘tildi.
Joriy yilda yirik tarmoqlarda qo‘shilgan qiymatni 45 foizdan oshirish, tannarxni 15 foizga
kamaytirish, jami sanoatda 7 foiz o‘sishni ta’minlash bo‘yicha vazifalar belgilandi.Shu bilan
birga, iqtisodiy kompleksdagi rahbarlar faoliyatini oylik, choraklik va yillik samaradorlik
ko‘rsatkichlari (KPI) bilan bog‘lash, o‘rinbosarlar sonini ko‘rib chiqish taklifi ilgari
surildi.Yig‘ilishda moliyaviy intizom masalasiga alohida to‘xtalib o‘tildi.O‘tgan yili ayrim
davlat korxonalari tomonidan dividend va soliq to‘lovlari bo‘yicha byudjetga 8 trillion so‘m
tushum ta’minlanmagan. Sirdaryo va Jizzax viloyatlarida soliq tushumlari 20 foiz o‘sgan
bo‘lsa, Xorazm, Buxoro va Qashqadaryoda bu ko‘rsatkich 7 foizga ham yetmagan.Bunday
holatlar hududiy soliq bo‘limi boshliqlari va o‘rinbosarlari, mahalladagi soliqchilarning ishi
sustligini ko‘rsatadi. Shu bois bu tizim qayta ko‘rib chiqilib, yangi yo‘nalishlar
belgilandi.Birinchi yo‘nalish – 40 mingta byudjet tashkiloti bilan ishlash vazifasi
tumanlardan Soliq qo‘mitasida yangi tashkil qilinadigan Tumanlararo byudjet tashkilotlari
inspeksiyasiga o‘tkaziladi. Ushbu inspeksiya to‘liq raqamlashgan bo‘ladi va G‘aznachilik
elektron tizimiga integratsiya qilinadi.Ikkinchi yo‘nalish – Qo‘mitada soliq qarzini undirish
bo‘yicha ham tumanlararo inspeksiya tashkil etiladi. Unga Majburiy ijro byurosida mavjud
vakolatlar beriladi. Buning hisobiga, tumanlardagi qo‘shimcha 200 nafar soliqchini
mahallabay ishlashga o‘tkazish imkoni bo‘ladi.Uchinchi yo‘nalish – respublika soliq
tushumining 50 foizini beradigan 80 ta eng yirik korxona va 35 ta tijorat banki bilan
ishlaydigan alohida tizim bo‘ladi. Buning uchun Yirik soliq to‘lovchilar bo‘yicha inspeksiya
tarkibida yangi tuzilma tashkil qilinib, Iqtisodiyot va moliya vazirligi bilan bevosita ishlaydi.
Iqtisodiyot va moliya vazirligiga soliqlar tushumini o‘z vaqtida ta’minlash, korxonalar
xarajati asossiz o‘sishining oldini olish bo‘yicha vazifalar qo‘yildi.\Bojxona sohasiga
to‘xtalinar ekan, o‘tgan yili import bo‘lgan tovarlarga salkam 60 trillion so‘mlik imtiyoz
qo‘llangani, lekin ularning samaradorligi bo‘yicha yetarli tahlil yo‘qligi qayd etildi. Shu bois
imtiyoz bilan kirgan tovarlarni birma-bir o‘rganib chiqishga ko‘rsatma berildi.Byudjet
tushumi uchun yana katta zaxiralar bu – xususiylashtirish va yerlarni auksion orqali
sotishdir. Lekin xususiylashtirish dasturiga kiritilgan 484 ta davlat aktivi savdoga
chiqarilmay turibdi.Masalan, savdoga qo‘yilgan o‘nlab don korxonalari sotilmasdan turibdi.
Negaki ularning bahosini belgilashda kamchiliklar bor.Vazirlar Mahkamasiga bu boradagi
qoloqliklarni bartaraf etib, joriy yilda 20 trillion so‘m tushumni ta’minlaydigan yangi
xususiylashtirish dasturini tayyorlash topshirildi.O‘tgan yili yerlarni auksion orqali
sotishdan 1 trillion so‘m tushum bo‘lgan, 12 mingta yangi loyiha qo‘shilgan. Bunday
imkoniyatlarni kengaytirish maqsadida yil yakuniga qadar 70 ta, kelgusi yili barcha
tumanlarning master rejalarini ishlab chiqish vazifasi qo‘yildi.Bugungi kundagi eng dolzarb
masala bu – yashirin iqtisodiyot. Tahlillar shuni ko‘rsatmoqdagi, xizmatlar, qurilish, sanoat
sohalarida katta miqdordagi aylanma “soya”da qolmoqda.Davlatimiz rahbari yashirin
iqtisodiyot adolatli raqobatga, halol tadbirkorlar faoliyatiga to‘siq bo‘layotganini aytib,
qo‘shimcha choralarni ko‘rsatib o‘tdi. Hozirda yashirin iqtisodiyot va iqtisodiy
jinoyatchilikka qarshi kurashish bilan 14 ta idora tarqoq holda shug‘ullanmoqda. Bu ishlarni
muvofiqlashtirish va kuchaytirish maqsadida Bosh prokuratura huzuridagi Iqtisodiy
jinoyatlarga qarshi kurashish departamenti vakolatlari kengaytiriladi. Bu departament eng
zamonaviy vositalar va yetuk mutaxassislar bilan ta’minlanib, uning huzurida ilmiy-tahliliy
va o‘quv markazi ochiladi. Shu bilan birga, Bosh prokuraturada ham yashirin iqtisodiyot
bo‘yicha alohida boshqarma va uning hududiy bo‘limlari tashkil qilinadi.Yig‘ilishda byudjet
xarajatlarining samaradorligi masalasi ham ko‘rib chiqildi.O‘tgan yili byudjetdan 1,2 trillion
so‘mlik noqonuniy xarajat hamda 200 milliard so‘mlik kamomad va o‘g‘riliklarga yo‘l
qo‘yilgani aniqlangan. Sog‘liqni saqlash, qishloq xo‘jaligi sohalaridagi dasturlarga ajratilgan
mablag‘lar to‘liq ishlatilmagan. Shuningdek, aslida ishlamaydigan xodim yoki bajarilmagan
ish uchun haq yozish, asossiz ssuda yoki mukofot pullari olish kabi holatlar ko‘paygan. Bu
borada Iqtisodiyot va moliya vazirligi huzuridagi Davlat moliyaviy nazorati inspeksiyasi
faoliyati qoniqarsiz ekani ko‘rsatib o‘tildi. Shu bois mazkur inspeksiya Bosh prokuratura
huzuridagi Iqtisodiy jinoyatlarga qarshi kurashish departamentiga o‘tkazilishi belgilandi.Bu
yil byudjetda ko‘zda tutilgan 313 trillion so‘mlik xarajatni to‘g‘ri sarflanishini nazorat qilish
vazifasi qo‘yildi.Inflyatsiyani kamaytirish masalasi ham dolzarb. Ko‘rilgan choralar
natijasida o‘tgan yili inflyatsiya 9 foizdan oshmadi.Mahsulotlar inflyatsiyasini oziq-ovqatni
ko‘paytirish orqali jilovlash mumkinligi ta’kidlanib, bu bo‘yicha qishloq xo‘jaligi vaziri va
hokimlarga ko‘rsatmalar berildi.Umuman, joriy yilda ham inflyatsiyani 9 foizdan tushirish
choralari muhokama qilindi.Bank tizimi barqarorligini ta’minlash, iqtisodiyotga kreditlar
yo‘naltirish masalalariga ham to‘xtalib o‘tildi. Bozor mexanizmlari asosida kredit
stavkalarini kamida 2-3 foizga tushirish bo‘yicha dastur ishlab chiqish vazifasi
qo‘yildi.Yig‘ilishda aholi bandligini ta’minlash masalasiga alohida e’tibor qaratildi. Bu
bo‘yicha yaqinda qabul qilingan dasturni samarali amalga oshirish muhimligi
ta’kidlandi.Bandlik tizimiga kiruvchi kasbga tayyorlash muassasalari hamda tashqi mehnat
migratsiyasidagi ishlar talab darajasida emasligi qayd etildi. Kambag‘allikni qisqartirish va
bandlik vazirligiga bu kabi kamchiliklarni bartaraf etib, aholini kasbga o‘qitish va ish
o‘rinlari yaratish yuzasidan qo‘shimcha topshiriqlar berildi.Yig‘ilish yakunida iqtisodiy
kompleks rahbarlari, vazirlar va hokimlar joriy yilgi rejalari bo‘yicha axborot berdi.
2.
Pul-kredit siyosatini amalga oshirishning usul va
mexanizmlari (inflyatsion targetlash rejimiga o‘tishning
ahamiyati)
Ichki bozorda narxlar barqarorligini ta’minlash vazifasi pul-kredit siyosatini
amalga oshirishning aniq strategiyasi va batafsil rejasi bo‘lishini hamda
maqsadli ko‘rsatkichlarga erishish uchun samarali instrumentlar va
mexanizmlarni talab etadi.
Pul-kredit siyosati rejimlaridan foydalanishning xalqaro
tajribasi
Rivojlangan va rivojlanayotgan davlatlar markaziy banklari tomonidan keng
qo‘llanilayotgan usullar inflyatsion targetlash, monetar targetlash, valyuta
kursini targetlash va nominal yakorsiz rejimlarni o‘z ichiga oladi.
Inflyatsiyaning maqsadli ko‘rsatkichlariga erishish vazifasi aksariyat markaziy
banklar uchun bosh maqsad hisoblansa-da, yuqorida qayd etilgan uslublar
asosan tezkor va oraliq mo‘ljallarga qarab farqlanadi.
Monetar targetlash rejimi
Pul-kredit siyosatini amalga oshirishning ushbu usulida narxlar barqarorligini
ta’minlash maqsadida pul agregatlari, rezerv pullar va pul massasi hajmlari
o‘zgarishini nazorat qilish nazarda tutiladi.Ushbu strategiyaning samarali
qo‘llanilishi inflyatsiya ko‘rsatkichlari va pul agregatlari o‘rtasidagi mustahkam
doimiy bog‘liqlik bo‘lishini talab etadi. Bunda inflyatsiyaning maqsadli
ko‘rsatkichlariga pul agregatlari hajmini maqbul darajada ushlab turish
vositasida erishiladi.Monetar targetlash rejimi 1970-chi va 1980-chi yillarda
AQSh, Kanada, Buyuk Britaniya, Germaniya, Shveytsariya va boshqa
rivojlangan davlatlarda faol qo‘llanilgan.Shu bilan birga, so‘nggi yillarda moliya
bozorlarining rivojlanishi va yangi moliyaviy instrumentlarning amaliyotga joriy
etilishi hisobiga pulga nisbatan talabning nobarqaror darajada bo‘lishi mazkur
usul samaradorligining pasayishiga olib keldi.Natijada markaziy banklar pul
massasidagi o‘zgarishlarga samaralari ta’sir ko‘rsatish va inflyatsiyaning
maqsadli ko‘rsatkichlarini ta’minlash imkoniyati cheklanishi kuzatildi.Pul
agregatlari va inflyatsiya darajasi o‘rtasidagi bog‘liqlikning kuchsizlanishi
tufayli ko‘pchilik markaziy banklar tomonidan pul agregatlarini targetlash
amaliyotidan voz kechilib, inflyatsion targetlash rejimini joriy qilinishiga sabab
bo‘ldi.Monetar targetlash rejimi pul taklifi va talabining keskin o‘zgarishlari
kuzatilgan rivojlanayotgan va o‘tish davridagi mamlakatlarda iqtisodiy
rivojlanishning dastlabki yillarida samarali strategiya sifatida keng
ko‘llanilgan. Bunda inflyatsiya bo‘yicha tegishli ko‘rsatkichlarni belgilashda
iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantirish maqsadlaridan kelib chiqilgan.
1994 yildan boshlab
1
O‘zbekistonda amalga oshirilgan pul-kredit siyosati ham pul
massasining keskin o‘sib ketishini oldini olish orqali milliy valyuta barqarorligini
ta’minlash maqsadlariga qaratildi. Bunda rezerv pullar va pul massasining o‘zgarishi
operatsion hamda oraliq mo‘ljallar sifatida qo‘llanildi.
Mazkur rejim rasman monetar targetlash deb tasniflansa-da, amaliyotda milliy
valyutaning almashuv kursini dollarga bog‘lash orqali bosqichma-bosqich
devalvatsiya qilib borilganligi tufayli ba’zi xalqaro institutlar va mutaxassislar
tomonidan ushbu rejim aralash turga kiritilgan.Bir vaqtning o‘zida ikki
maqsadga yo‘naltirilgan almashuv kursi siyosati tashqi shoklar vujudga
kelgan sharoitlarda samarasiz ekanligini ko‘rsatdi. Bunda bir tomondan oltin-
valyuta zahiralarini oshirish vazifasi qo‘yilgan bo‘lsa, ikkinchi tomondan
so‘mning almashuv kursini ma’lum bir darajada ushlab turish maqsadi
ko‘zlangan. O‘z navbatida, mazkur almashuv kursi to‘lov balansi holati va
tashqi iqtisodiy sharoitlarni o‘zida aks ettirmagan.Bunday siyosat, o‘z
navbatida, ichki valyuta bozorida muammolarni yuzaga keltirib, samarali pul-
kredit siyosatini yuritish imkoniyatlarini pasaytirdi. Bundan tashqari, pul-kredit
instrumentlaridan foydalanishning passiv rejimi monetar targetlashni samarali
qo‘llashda qo‘shimcha qiyinchiliklar tug‘dirdi.Pul massasi o‘zgarishini omillar
asosida tahlili, pul massasi o‘sishi turli davrlarda oltin-valyuta zaxiralarining
oshishi hamda iqtisodiyotni kreditlash hajmlarining kengaytirish hisobiga
ta’minlanganligini ko‘rsatmoqda.Ayni paytda iqtisodiyotni kreditlashning
asosiy manbalari markazlashgan mablag‘lar, shu jumladan, O‘zbekiston
Respublikasi tiklanish va taraqqiyot jamg‘armasi hisobidan
moliyalashtirilganligi hamda ushbu mablag‘lar asosan ishlab chiqarish
texnologiyalari va xomashyo materiallarini import qilish maqsadida
foydalanilganligi tufayli iqtisodiyotda pul massasi o‘sishiga va mos ravishda
inflyatsiya darajasiga to‘g‘ridan-to‘g‘ri ta’sir ko‘rsatmagan.Umuman olganda,
ushbu omillar ta’sirida pul massasi tez sur’atlarda oshishining oldi olingan.
Shu bilan birga, amalga oshirilgan tahlillar natijasida inflyatsiya darajasi,
YaIM deflyatori va pul massasi o‘zgarishi o‘rtasida aniq va barqaror o‘zaro
bog‘liqliklar aniqlanmadi.
Pul aylanish tezligi va pul multiplikatori ko‘rsatkichlari o‘zgarishi ham ushbu
ko‘rsatkichlar dinamikasining o‘zgaruvchan xarakterga ega ekanligini, pul-
kredit ko‘rsatkichlarining maqsadli parametrlarini ishlab chiqishda xatoliklarga
olib kelishi mumkinligini ko‘rsatadi.
Umuman olganda, pul massasining YaIM nominal hajmiga nisbatan
mo‘tadil darajada o‘sishi inflyatsiya bosimining sezilarli kuchayishini oldini
olishga xizmat qildi. Shu bilan birga, ushbu ko‘rsatkichlar o‘rtasida aniq
bog‘liqlikning mavjud emasligi rezerv pullar va pul massasi aniq darajasini
hisoblash imkoniyatini bermaydi.
Valyuta kursini targetlash rejimi
Valyuta kursini targetlash rejimi milliy valyuta ayirboshlash kursini past va
barqaror inflyatsiya darajasiga ega rivojlangan davlatlar valyutasiga bog‘lashni
nazarda tutadi.Shuningdek, valyuta kursini targetlashning milliy valyuta
ayirboshlash kursi tebranishi mumkin bo‘lgan gorizontal va shartli koridorlarni
o‘rnatish hamda real ayirboshlash kursini asosiy savdo hamkor davlatlar
valyutalari savatchasiga nisbatan targetlash kabi turlari ham mavjud.Valyuta
kursini targetlash rejimi iqtisodiyoti eksport, ayniqsa, xom-ashyo tovarlari
eksportiga bog‘liq bo‘lgan, shuningdek, iste’mol savatida import tovarlari
yuqori ulushni tashkil qilgan mamlakatlarda faol qo‘llaniladi.Valyuta kursini
targetlash rejimi aniqligi va oddiyligi sababli aholi, xo‘jalik yurituvchi sub’ektlari
va bozorning boshqa ishtirokchilari tomonidan oson tushuniladi.Mazkur
rejimning yana bir ijobiy tomoni moliyaviy institutlar yaxshi rivojlanmagan
sharoitlarda ham u o‘zining samaradorligini saqlab qoladi. Bunday vaziyatda
valyuta kursiga pul-kredit siyosati choralari va valyuta intervensiyalari orqali
ta’sir ko‘rsatiladi.
Shu bilan birga, kapital oqimlari kuchli bo‘lgan davrlarda ushbu rejimni
samarali qo‘llash imkoniyati cheklanadi va iqtisodiy inqiroz davrida markaziy
bankning valyuta kursini barqarorlashtirish borasidagi vazifasini
qiyinlashtiradi.
Valyuta kursini targetlash rejimini qo‘llanishi quyidagi shart sharoitlar bilan
chambarchas bog‘liq
Inflyatsion targetlash rejimi
Pul-kredit siyosatining inflyatsion targetlash rejimida markaziy bank
tomonidan inflyatsiyaning o‘rta muddatli maqsadli darajasi e’lon qilinadi va
pul-kredit instrumentlari ushbu inflyatsiyaning maqsadli ko‘rsatkichiga
erishishga yo‘naltiriladi.Pul-kredit siyosatini amalga oshirishning mazkur usuli
ko‘pgina rivojlangan hamda rivojlanayotgan mamlakatlarda keng qo‘llanilib
kelinmoqda. Inflyatsion targetlash rejimi inflyatsiya darajasining
o‘zgaruvchanligi va inersion davomiyligini kamaytirishning samarali usuli
hisoblanib, o‘rta muddatli istiqbolda barqaror va muvozanatli iqtisodiy
o‘sishga erishish uchun kulay sharoitlarni yaratadi.Inflyatsion targetlash rejimi
dastlab 1989 yilda Yangi Zelandiyada amaliyotga joriy qilingan. Bugungi
kunga kelib dunyoning 30 dan ortiq davlatlari, jumladan, Avstraliya, Argentina,
Braziliya, Buyuk Britaniya, Gruziya, Isroil, Hindiston, Kanada, Polsha, Turkiya,
Shvetsiya, Yaponiya, Chexiya kabi davlatlar pul-kredit siyosatining mazkur
rejimidan foydalaniladilar.
3.
O‘zbekistonda inflyatsion targetlash rejimini joriy etish
istiqbollari
Barqaror iqtisodiy rivojlanish va makroiqtisodiy siyosatni amalga oshirish
usullarining bozor instrumentlaridan foydalanish asosida tubdan qayta ko‘rib
chiqilishi munosabati bilan ichki bozordagi narxlar barqarorligini ta’minlash
pul-kredit siyosatining bosh maqsadi sifatida belgilandi.Bunda inflyatsiya
sur’atini pasaytirish va uni past darajada saqlab turish o‘rta muddatli
istiqbolda makroiqtisodiy barqarorlik va iqtisodiy o‘sishni ta’minlashda asosiy
shart sifatida qaraladi.Ichki valyuta bozorining liberallashtirilishi pul-kredit
siyosatining tamoyil va usullarini bosqichma-bosqich inflyatsion targetlashga
qaratish uchun zarur bo‘lgan asosni yaratadi. O‘rta va uzoq muddatli
istiqbolda narxlar barqarorligini ta’minlashda inflyatsion targetlash samarali
usul hisoblanadi.
O‘zbekiston sharoitida inflyatsion targetlash rejimining tanlanishi
qator sabablar bilan izohlanadi. Birinchidan, bugungi kunda inflyatsion targetlash pul-
kredit siyosatining ta’sirchan rejimi sifatida o‘zini namoyon qilib, o‘rta muddatli
istiqbolda narxlar barqarorligini ta’minlash maqsadiga eng muvofiq keluvchi rejim
hisoblanadi.
Ikkinchidan, monetar agregatlar yoki valyuta almashuv kursini targetlash kabi
rejimlarning amaliyotga qo‘llanilishi tajribasi ularning O‘zbekiston sharoiti va
zamonaviy talablarga mos kelmasligini ko‘rsatmoqda.Xususan, valyuta
almashuv kursini targetlash rejimida kursning doimiy tarzda maqsadli
darajada saqlab turilishi xalqaro rezervlarni sezilarli darajada kamaytirib,
valyuta inqirozining kelib chiqish xatarini oshiradi.Valyuta almashuv kursini
targetlash rejimida valyuta kursini mos ravishda o‘zgartirish orqali tashqi
salbiy ta’sirlarni mo‘tadillashtirish imkoniyati cheklanadi.Bundan tashqari,
mazkur rejimda Markaziy bankning asosiy e’tibori faqatgina valyuta almashuv
kursining maqsadli darajasini ta’minlashga qaratilishi tufayli ichki
maqsadlarga qaratilgan mustaqil pul-kredit siyosatini amalga oshirish
imkoniyati cheklanadi.Boshqa tomondan, iqtisodiyotni liberallashtirish va
tarkibiy o‘zgartirish, shuningdek, xufyona iqtisodiyotning sezilarli darajada
mavjud bo‘lishi sharoitlarida pul agregatlarining keskin o‘zgarishi kuzatilishi
mumkin. Bu esa, o‘z navbatida, monetar targetlash rejimi doirasida maqsadli
ko‘rsatkichlarni o‘rnatish va unga erishish vazifasini murakkablashtiradi.Shu
bilan birga, pul agregatlari va inflyatsiya orasidagi barqaror bog‘liqlikning
pasayishi monetar targetlash rejimi samaradorligini
kamaytiradi.Mamlakatimizda valyuta siyosatini liberallashtirish borasida
amalga oshirilgan chora-tadbirlar hamda narxlar barqarorligini ta’minlash
bo‘yicha aniq maqsadlarning belgilanishi inflyatsion targetlashga o‘tish uchun
tayanch shart-sharoitlar yaratadi.
Xalqaro tajribaga asosan, inflyatsion targetlash rejimiga o‘tish quyidagi
yo‘nalishlar bo‘yicha makroiqtisodiy sharoitlar mavjudligini va kompleks
chora-tadbirlar amalga oshirilishini talab qiladi:
•
pul-kredit siyosatini yuritish, ya’ni transmission mexanizm
samaradorligini oshirish;
•
valyuta bozori faoliyatini yanada liberallashtirish va takomillashtirish;
•
pul-kredit siyosatining mavjud instrumentlarini takomillashtirish va yangi
zamonaviy bozor instrumentlarini joriy etish;
•
banklararo pul bozori faoliyatining shaffofligini oshirish va rivojlantirish;
•
makroiqtisodiy prognozlash va tahlil qilish salohiyatini mustahkamlash;
•
pul-kredit siyosatining pirovard maqsadi va qo‘llaniladigan instrumentlar
to‘g‘risida keng jamoatchilikni xabardor qilish maqsadida pul-kredit
siyosatining aniqligi va shaffofligini oshirish;
•
kommunikatsion siyosatni takomillashtirish;
•
Markaziy bankning institutsional bazasini rivojlantirish;
•
moliya bozorini, shu jumladan, davlat qimmatli qog‘ozlar bozorini
rivojlantirish;
•
makroiqtisodiy siyosatni samarali muvofiqlashtirish;
•
iqtisodiyotning barcha tarmoqlarida tarkibiy islohotlarni muvaffaqiyatli
amalga oshirish.
Umuman olganda, inflyatsion targetlashga o‘tish pul-kredit siyosatining
barcha asosiy yo‘nalishlarini tubdan qayta ko‘rib chiqish va takomillashtirishni
talab qiladi. Ushbu konsepsiyada nazarda tutilgan tadbirlarning bosqichma-
bosqich amalga oshirilishi bozor mexanizmlari va instrumentlari asosida pul-
kredit siyosati samaradorligini oshirish bo‘yicha strategik vazifalar bajarilishi
uchun asos bo‘lib xizmat qiladi.Pul-kredit siyosatini amalga oshirish va
rivojlantirish bo‘yicha ushbu Konsepsiya o‘z ichiga 2018-2021 yillar uchun
mo‘ljallangan chora-tadbirlar “yo‘l xaritasi”ni qamrab oladi.Mazkur yo‘l
xaritasini ishlab chiqishda asosiy e’tibor inflyatsion targetlashning mexanizm
va tamoyillarini o‘rta muddatli istiqbolda samarali joriy qilish uchun zaruriy
shart-sharoitlarni yaratish bo‘yicha choralarni amalga oshirishga qaratildi.
Pul-kredit siyosatining transmission (o‘tkazish) mexanizmi
Iqtisodiyotda narxlar barqarorligini ta’minlashda pul-kredit siyosati
choralarining yalpi talab va inflyatsiya darajasiga samarali ta’sir
mexanizmining mavjudligi xal qiluvchi ahamiyat kasb etadi.Inflyatsion
targetlash rejimida Markaziy bank inflyatsiya bo‘yicha qo‘yilgan maqsaddan
kelib chiqib, foiz stavkalarini o‘zgartiradi va o‘rnatadi.Iqtisodiyotda inflyatsion
xatarlar kuchayganda, Markaziy bank an’anaviy tarzda foiz stavkalarini
oshirish orqali pul-kredit qat’iylashtiradi.Ushbu choralarning iqtisodiyotning
real sektoriga ta’sir qilish darajasi va muddatlari pul-kredit siyosati
transmission mexanizmlarining samaradorligi bilan belgilanadi.Pul-kredit
siyosatining transmission mexanizmi o‘zida Markaziy bank foiz stavkalari
o‘zgarishining iqtisodiy faollikka va pirovardida inflyatsiya darajasiga ta’sir
o‘tkazish jarayonini aks ettiradi. Foiz kanali pul-kredit siyosatining
iqtisodiyotga ta’sir etuvchi an’anaviy kanali hisoblanadi. Markaziy bank foiz
stavkasining o‘zgarishi iqtisodiyotdagi umumiy foiz stavkalari darajasiga ta’sir
ko‘rsatib, investitsiya/jamg‘arma darajasini o‘zgartirish orqali iqtisodiyotdagi
yalpi talabning o‘zgarishiga olib keladi. Yalpi talabning o‘zgarishi, o‘z
navbatida, inflyatsiya darajasiga ta’sir etadi.Markaziy bankning asosiy foiz
stavkasi va yalpi talab orasida to‘g‘ridan-to‘g‘ri bog‘liqlik mavjud bo‘lmasada,
foiz stavkasi o‘zgarishining ta’siri boshqa kanallar orqali ham amalga
oshadi.O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki qayta moliyalash
stavkasining iqtisodiyotdagi foiz stavkalariga ta’siri bo‘yicha tahlillar ular
orasida barqaror bog‘liqlik mavjudligini ko‘rsatmoqda.Ayni vaqtda
transmission mexanizm foiz kanalining ta’sirini O‘zbekiston sharoitida
cheklangangini banklararo pul bozorining shaffof emasligi va yetarlicha
rivojlanmaganligi bilan izohlash mumkin.Xususan, banklararo pul bozorida
tijorat banklari faolliyatining sustligi va operatsiyalar hajmlarining kichikligi
foiz kanalining samaradorligini pasaytiradi.
2017 yilning ikkinchi yarmidan Markaziy bank tomonidan tijorat banklariga
qisqa muddatli likvidlikni taqdim qilish operatsiyalari faollashtirildi. Lekin
bunda yagona banklararo pul bozorining mavjud emasligi hamda pul-kredit
instrumentlari ta’sirining cheklanganligi amalga oshirilayotgan choralar
samarasini pasaytirmoqda.
Yuzaga kelgan holatdan kelib chiqib hamda pul-kredit
siyosati transmission mexanizmining foiz kanalini kuchaytirish va pul bozorini samarali
tartibga solish maqsadida 2018 yilning birinchi yarim yilligida qisqa muddatli pul
resurslarini jalb qilish va joylashtirish bo‘yicha banklararo pul bozorining yagona
elektron platformasini yaratish ko‘zda tutilgan.
Shu bilan birga, pul-kredit
siyosatining transmission mexanizmining foiz kanalini mustahkamlashda
zaruriyat tug‘ilganda Markaziy bank tomonidan bank tizimidagi ortiqcha
likvidlikni jalb qilish bo‘yicha operatsiyalar amalga oshiriladi.Shuni ta’kidlab
o‘tish joizki, pul-kredit siyosatining transmission mexanizmi samaradorligini
ta’minlash va foiz instrumentlarini optimallashtirish maqsadida Markaziy
bankning pul-kredit siyosatining asosiy ko‘rsatkichi sifatida asosiy stavka va
foiz koridorini 2019 yildan amaliyotga joriy qilish ko‘zda tutilgan.Likvidlik
taqdim etish va jalb qilish bo‘yicha pul-kredit siyosati instrumentlari turlarining
kengaytirilishi Markaziy bankning asosiy operatsiyalari bo‘yicha foiz koridorini
shakllantirishga xizmat qiladi.Iqtisodiyotni liberallashtirish va unda bozor
mexanizmlari ta’sirining oshib borishi bilan bir qatorda faol pul-kredit
siyosatining amalga oshirilishi transmission mexanizmning foiz kanalini
sezilarli darajada mustahkamlab boradi.Kredit kanali pul-kredit siyosatining
asosiy ta’sir kanallaridan biri bo‘lib, ushbu kanal orqali foiz stavkasi
iqtisodiyotning real sektoridagi jarayonlarga o‘z ta’sirini ko‘rsatadi. Mazkur
kanalning samaradorligi ko‘p jihatdan kredit resurslariga bo‘lgan talab va
taklifning Markaziy bank foiz stavkalarining o‘zgarishiga nisbatan
ta’sirchanligiga bog‘liq hisoblanadi.Bugungi kunda iqtisodiyotdagi pul massasi
oshishining asosiy qismi kredit kanali hissasiga to‘g‘ri kelganligi bois, uning
o‘zgarishi ichki bozordagi narxlar darajasiga o‘zining salmoqli ta’sir
ko‘rsatadi.Xususan, 2017 yil birinchi yarim yilligida tijorat banklari tomonidan
iqtisodiyotning real sektorini kreditlash hajmlarining sezilarli darajada
oshirilishi pul massasi o‘sish sur’atining tezlashishi va iqtisodiyotdagi
inflyatsion bosimning kuchayishiga olib keldi.Iqtisodiyotni kreditlash
darajasini barqarorlashtirish maqsadida 2017 yilning ikkinchi yarmidan
Markaziy bank tomonidan qayta moliyalash stavkasi 14 foizgacha oshirilib,
pul-kredit siyosati qat’iylashtirildi. Bu esa, o‘z navbatida, kredit resurslari foiz
stavkalarining oshishiga olib keldi.
4.
Pul-kredit siyosatining oraliq rejimi
Xorijiy mamlakatlarning inflyatsion targetlashga o‘tish tajribasi ushbu rejimga
o‘tishga tayyorgarlik ko‘rish bosqichining hal qiluvchi ahamiyatga ega
ekanligini ko‘rsatmoqda.Inflyatsion targetlash rejimiga o‘tish tadbirlarini
yakunlash uchun talab etiladigan uzoq muddatni inobatga olib oraliq davrda
amalga oshiriladigan pul-kredit siyosati narxlar barqarorligini ta’minlash va
zaruriy makroiqtisodiy sharoitlarni yaratish chora-tadbirlarini qamrab
oladi.Inflyatsion targetlashga o‘tish davrida asosiy e’tibor 2017-2021 yillarda
pul-kredit siyosatini yanada takomillashtirish va inflyatsion targetlash tizimiga
bosqichma-bosqich o‘tish bo‘yicha chora-tadbirlar Kompleksida ko‘zda
tutilgan rejalarni to‘laqonli bajarilishini ta’minlashga, iqtisodiy islohotlar
davrida inflyatsion bosim va risklarning oldini olishga hamda iqtisodiy-huquqiy
bazani mustahkamlashga qaratiladi.Xususan, qonunchilik asoslarini
mustahkamlash borasidagi tadbirlar “O‘zbekiston Respublikasining Markaziy
banki to‘g‘risida”gi, “Valyutani tartibga solish to‘g‘risida”gi va “Banklar va bank
faoliyati to‘g‘risida”gi qonunlarga, shuningdek boshqa normativ-huquqiy
hujjatlarga tegishli o‘zgartirish va qo‘shimchalar kiritishni o‘z ichiga oladi.
Normativ-huquqiy hujjatlarga kiritiladigan o‘zgartirishlar asosan quyidagilarni
nazarda tutadi:
- Markaziy bank operatsion faoliyati mustaqilligini mustahkamlash va narxlar
barqarorligini ta’minlash vazifasini Markaziy bankka yuklash;
- valyutani tartibga solishning ustuvor yo‘nalishlarini va aniq me’yorlarini
o‘rnatish, shuningdek valyuta bozorini rivojlantirish hamda uning bir maromda
faoliyat yuritishi uchun zaruriy sharoitlar yaratish;
- bank faoliyatini tartibga solishning bozor mexanizmlari va tamoyillarini
qo‘llashni kengaytirish, shuningdek sohada raqobat muhitini kuchaytirishning
kafolatlari hamda sharoitlarini ta’minlash va boshqalar.
Oraliq davrda amalga oshiriladigan asosiy vazifalardan biri Markaziy bankning
valyuta bozorida market-meykerlik rolini pasaytirgan holda, valyuta bozorini
rivojlantirish hamda almashuv kursi barqarorligini ta’minlashning bozor
mexanizmlariga o‘tish hisoblanadi.
Bozor mexanizmlari ta’sirida almashuv kursining moslashuvchanligini oshirish, o‘z
navbatida, ichki valyuta bozorining kengayishi va rivojlanishiga xizmat qiladi. Ushbu
maqsadlarda oltin-valyuta rezervlarini maqsadli darajada saqlash bilan bir qatorda
valyuta bozorida qimmatbaho metallarni sotishdan tushgan xorijiy valyutadagi
daromadlarni muntazam ravishda sotish dasturini ishlab chiqish va joriy etish ko‘zda
tutilmoqda.
Inflyatsion targetlash rejimiga o‘tish uchun tayyorgarlik davrida Markaziy
bankning ustuvor vazifasi samarali antiinflyatsion siyosat olib borish
hisoblanadi. Ushbu maqsadga Markaziy bank instrumentlaridan
moslashuvchanlik bilan foydalanish orqali qat’iy pul-kredit sharoitlarini saqlab
turish orqali erishiladi.Pul-kredit sharoitlari hamda inflyatsiya darajasini tahlil
qilish, baholash va prognozlash ishlari ko‘rsatkichlarning keng to‘plamlaridan
foydalangan holda amalga oshiriladi. Bunda, narxlarni barqarorlashtirish
siyosatini olib borishda asosiy ta’sir kanallarini aniqlash vazifasiga alohida
e’tibor qaratiladi.Shu bilan birga, pul-kredit siyosatining bozor instrumentlari
turlarining kengayib borishi bilan bir qatorda maqsadli parametrlarga
erishishga yo‘naltirilgan monetar operatsiyalar faollashtirilib, hajmlari
mutanosib ravishda oshirilib boriladi.Shuningdek, ushbu davrda inflyatsiyani
modellashtirish va prognozlash ishlarini takomillashtirishga alohida e’tibor
qaratiladi hamda shu asnoda pul-kredit siyosati instrumentlarini
takomillashtirish borasidagi qarorlar qabul qilish jarayonining sinovi amalga
oshirib boriladi. Modellar takomillashtirilishi bilan inflyatsiyaning maqsadli
miqdoriy ko‘rsatkichlari belgilanadi.Umuman olganda, pul-kredit siyosatining
oraliq rejimi inflyatsion targetlash rejimiga o‘tishga tayyorgarlik ko‘rish
maqsadida pul-kredit siyosatining barcha jarayonlari va uning instrumentlarini
qayta ko‘rib chiqish hamda takomillashtirish borasidagi chora-tadbirlar
majmuini qamrab oladi.
Xulosa:
Oʻzbekistonda moliya bozorini rivojlantirishda pul kredit siyosati, moliya
tizimini kuchaytirish, investitsiyalarni oshirish, korporativ sektorni rivojlantirish
va moliyaviy taraqqiyotni taʼminlashda kritik ahamiyatga ega. Pul kreditlari
moliya institutlarining likvidlilik darajasini oshirish, korporativ hamkorlikni
rivojlantirish va yangi sohalarda moliyaviy innovatsiyalarni o'rnatishda muhim
vosita bo'lib xizmat qiladi. Ular moliya tizimining islohotlarini yanada
rivojlantirishga va investitsiyalarni ko'chirishda muhim rol o'ynaydi.
Oʻzbekiston moliya bozorini rivojlantirishda pul kredit siyosati mühimdir. Bu
siyosat moliya institutlarining likvidlilikni oshirish, investitsiyalarni ko'chirish
va korporativ sektor bo'ylab moliyaviy taraqqiyotni ta'minlashga yordam
berishi mumkin. Pul kreditlari orqali moliyaviy tizimlar rivojlanadi va moliya
institutlarining islohotlari va innovatsiyalari uchun moliya mablag'larining
muhitini yaxshilaydi.
pul kredit siyosati hukumatning pul muomalasi va kredit
sohasi olib boriladigan bosh yoʻli va mamlakat iqtisodiy barqarorliklarini va
uning samarali faoliyatini ta'minlashga pul tizimini lozim darajada mustahkam
turishiga qaratilgan chora-tadbirlar kredit siyosati davlatning iqtisodiy
siyosatining tarkibiy qismi boʻlib odatda uni markaziy bank amalga oshiradi
pul kredit siyosati orqali muomalalardagi ortiqcha pul massasi qisqartiriladi
yoki ko'paytiriladi inflyatsiyaning pasaytirish chora-tadbirlari ko'riladi markaziy
bank kulkredit siyosatini olib borishda pul bozoriga to'g'ridan-to'g'ri o'zining
boshqaruv vakolati yordamida va pul emisiyalar orqali taassurotkazishi
mumkin pul kredit siyosati bevosita va bilvosita u vositalari orqali amalga
oshiriladi bevosita vositalar moliyaviy institutlarga moliyaviy aktivlar30224
narxlar foizlar stavkalarini yoki ular hajmini to'g'ri to'g'ridan to'g'ri boshqarishi
orqali olib boriladi markaziy bank tomonidan tijorat banklar mavjud depozit
koʻrinishidagi pullarni hamda ular tomonidan beriladigan kredit narxlari va
hajmi nazorat qilib qilinadi bilvosita vositalar markaziy bank tomonidan
moliyaviy institutlari.
bilvositalar- markaziy Bank tomonidan moliyaviy institutlar resurslari bozor
mexanizmlari majburiyatlar zaxiralari ochiq bezoridagi operatsiyalar tijorat
banklari qayta moliyalashtirish va markaziy bankning hisob stavkasi tijorat
banklaridan depozitlarni qabul qilish va boshqa orqali iqtisodiyotni pul
massasiga ta'sir etiladi.
Foydalanilgan adabiyotlar
1. Abdullayeva. SH. Pul Kredit va Banklar,darslik(qayta ishlangan nashr)
2. SH.A.Tojiboyeva. Moliyaviy Tahlil-2
3. Milliy iqtisodiyotni Isloh Qilish va Barqaror Rivojlantirish Istiqbollari 2023
yil
4. H. Mamedov. N. Muminov. A. Umarov A. IQTISODIYOT NAZARIYASI
KITOBI
5. Lexus On -line
6. Taxation for university and collage 1 st edittion by steve hoffman2022
| 