I IQTISODIYOTNI ERKINLASHTIRISH VA MODERNIZATSIYALASH SHAROITIDA SANOAT KORXONALARIDA RESURS TEJAMKORLIGINI TA’MINLASHNING NAZARIY ASOSLARI

I IQTISODIYOTNI ERKINLASHTIRISH VA MODERNIZATSIYALASH SHAROITIDA SANOAT KORXONALARIDA RESURS TEJAMKORLIGINI TA’MINLASHNING NAZARIY ASOSLARI

Sanoat korxonalarida resurs tejamkorligini ta’minlashdagi eng muhim jihatlaridan biri sifatida korxonadagi xarajatlar tarkibini atroflicha o’rganish, uni doimo nazorat qilib borishni keltirishimiz mumkin. Iste’mol bozoriga mahsulot yetkazib berishdagi qobiliyati va intilishini belgilovchi eng muhim omillardan biri bu ishlab chiqarish xarajatlaridir. Har qanday tovarni ishlab chiqarish o’zining nisbatan kamyobligi tufayli ma’lum bahosiga ega bo’lgan iqtisodiy resurslar xarajatini talab etadi. Korxona bozorga chiqarishga intilgan qandaydir tovarning miqdori, bir tomondan, uni ishlab chiqarish uchun zarur bo’lgan bahoga (xarajatlarga) va resurslardan foydalanish samaradorligiga bog’liq bo’lsa, ikkinchi tomondan, bozorda sotiladigan tovarning bahosiga bog’liq bo’ladi. Korxona oldida resurs tejamkorligiga erishish, ya’ni xarajatlarni qanday qilib kamaytirish va rentabellikni oshirish zarurligi vazifasi turadi. Ular, o’z navbatida, iqtisodiy yoki faqat shu turdagi tovarni ishlab chiqarish uchun zarur bo’lgan xarajatlar bilan qiziqadilar. Bunda shu tovar o’rniga boshqa turdagi muqobil tovar ishlab chiqarish mumkin bo’lmaydi va ma’lum turdagi resurslar tanlanadi.

Pirovard xarajatlar (MS) korxonaning oxirgi mahsulot birligini

• 
  mahsulotning ishlab chiqarish tannarxiga kiritiladigan xarajatlar;
  
• 
  ishlab chiqarish tannarxiga kiritilmaydigan, biroq asosiy faoliyatdan olingan foydada hisobga olinadigan hamda davr xarajatlariga kiritiladigan xarajatlar;
  
• 
  korxona umumxo’jalik faoliyatidan olingan foyda yoki zararlarni hisoblab chiqishda hisobga olinadigan korxonaning moliyaviy faoliyati bo’yicha xarajatlari;
  
• 
  favqulodda zararlar.
  

• 
  material xarajatlari;
  
• 
  mehnat haqi xarajatlari;
  
• 
  ishlab chiqarish bilan bog’liq ma’muriy xarajatlar.
  

• 
  asosiy ishlab chiqarish xarajatlari;
  
• 
  moliyaviy faoliyat bo’yicha xarajatlar;
  
• 
  tasodifiy, favquloddagi xarajatlar. Mahsulot tannarxiga qo’shilishiga ko’ra:
  
• 
  mahsulot ishlab chiqarish tannarxiga kiritiladigan xarajatlar;
  
• 
  mahsulot ishlab chiqarish tannarxiga kiritilmaydigan xarajatlar. Yuzaga chiqish o’rni bo’yicha:
  
• 
  bo’lim bo’yicha qilingan xarajatlar;
  
• 
  tsex bo’yicha qilingan xarajatlar;
  
• 
  uchastka bo’yicha qilingan xarajatlar va hakozo. Sotish xajmiga hisobdan chiqarilishiga ko’ra:
  
• 
  mahsulot ishlab chiqarish xarajatlari;
  
• 
  davr xarajatlari. Davriga ko’ra:
  
• 
  joriy davr xarajatlari;
  
• 
  kelgusi davr xarajatlari.
  

• 
  soliqqa tortiladigan bazaga qayta qo’shiladigan doimiy tafovutlar;
  
• 
  soliqqa tortiladigan bazaga qo’shiladigan davri bo’yicha tafovutlar;
  
• 
  soliqqa tortiladigan bazani aniqlashda hisobga olinmaydigan xarajatlar. Mahsulot xajmining o’zgarishiga muvofiq:
  
• 
  o’zgaruvchan xarajatlar;
  
• 
  o’zgarmas xarajatlar.
  

• 
  to’g’ri (bevosita) xarajatlar;
  
• 
  egri (bilvosita) xarajatlar.
  

• 
  mahsulot tannarxiga qo’shiladigan xarajatlar;
  
• 
  foyda hisobidan qoplanadigan xarajatlar.
  

• 
  ishlab chiqarish moddiy xarajatlari (qaytariladigan chiqitlar qiymati chiqarib tashlangan holda);
  
• 
  ishlab chiqarish xususiyatiga ega bo’lgan mehnatga haq to’lash xarajatlari;
  
• 
  ishlab chiqarishga tegishli bo’lgan ijtimoiy sug’urta ajratmalari;
  
• 
  asosiy fondlar va ishlab chiqarish ahamiyatiga ega bo’lgan nomoddiy aktivlar amortizatsiyasi;
  
• 
  ishlab chiqarish ahamiyatiga ega bo’lgan boshqa xarajatlar.
  

• 
  mahsulot tayyorlashda (ishlarni bajarishda, xizmatlar ko’rsatishda) zarur tarkibiy qism hisoblangan chetdan sotib olinadigan xom ashyo va materiallar;
  
• 
  normal texnologik jarayonni ta’minlash va mahsulotlarni butlash, qadoqlash va o’rash, mahsulot (ish, xizmat )lar yoki boshqa ishlab chiqarish ehtiyojlariga sarflanadigan (asbob-uskunalar, binolar, inshoatlar va boshqa asosiy vositalar sinovini o’tkazish, nazorat qilish, saqlash, tuzatish va ulardan foydalanish uchun) materiallar, shuningdek asbob- uskunalarni tuzatish uchun ehtiyot qismlar, instrumentlar, moslamalar, inventar, priborlar, laboratoriya asbob-uskunalari va asosiy fondlarga kirmaydigan boshqa mehnat vositalarining eskirishi, maxsus kiyim-bosh va boshqa arzon baholi ashyolarning eskirishi;
  
  • 
    sotib olinadigan, kelgusida ushbu korxonada montaj qilinadigan yoki qo’shimcha ishlov beriladigan butlovchi buyumlar va yarim tayyor mahsulotlar;
    
  • 
    tashqi yuridik va jismoniy shaxslar, shuningdek korxonaning ichki tarkibiy bo’linmalari tomonidan bajariladigan faoliyatning asosiy turiga tegishli bo’lmagan ishlab chiqarish xususiyatiga ega bo’lgan ishlar va xizmatlar;
    
  • 
    tabiiy xom ashyo (er rekulьtivatsiyasiga ajratmalar,ixtisoslashtirilgan yuridik shaxslar tomonidan amalga oshiriladigan yerni rekulьtivatsiya qilish ishlariga haq to’lash), ildizi bilan beriladigan daraxtga haq to’lash, sanoat korxonalari tomonidan suv xo’jaligi tizimida belgilangan limitlar doirasida va undan ortiq olinadigan suv uchun haq to’lash. Sanoatning xom ashyo tarmoqlari uchun yog’och-taxta materiallardan yoki foydali qazilmalardan (rudadan) foydalanishga huquqlarning amortizatsiya qilinadigan qiymati yoki atrof-muhitni tiklash xarajatlari;
    
  • 
    texnologik maqsadlarga, energiyaning barcha turlarini ishlab chiqarishga, binolarni isitishga sarflanadigan yoqilg’ining chetdan sotib olinadigan barcha turlari, korxonaning transporti tomonidan bajariladigan ishlab chiqarishga xizmat ko’rsatish bo’yicha transport ishlari;
    
  • 
    korxonaning texnologik, transport va boshqa ishlab chiqarish va xo’jalik ehtiyojlariga sarflanadigan barcha turdagi harid qilinadigan energiya;
    

20. 
    ishlab chiqarish sohasida moddiy boyliklarning tabiiy yo’qolish normalari doirasida va ulardan ortiqcha yo’qotilishi, yaroqsizlanishi va kam chiqishi;
    
    • 
      korxonaning transporti va xodimlari tomonidan moddiy resurslarni yetkazish bilan bog’liq xarajatlar (yuklash va tushirish ishlari ham shu jumlaga kiradi) ishlab chiqarish xarajatlarining tegishli
      

• 
  korxonalar tomonidan moddiy resurslarni yetkazib beruvchilardan olinadigan idishlar.
  

• 
  korxonada kabul qilingan mehnatga haq to’lash shakllari va tizimlariga muvofiq ishbay rastsenkalar, tarif stavkalari va lavozim maoshlaridan kelib chiqib, amalda bajarilgan ishlab chiqarish xususiyatiga ega bo’lgan ish uchun hisoblangan ish haqi, shu jumladan bajarilgan ishni hisobga olish bo’yicha dastlabki hujjatlarda nazarda tutilgan rag’batlantiruvchi tusdagi to’lovlar;
  
• 
  kasb mahorati va murabbiylik uchun tarif stavkalariga va okladlariga ustamalar;
  
• 
  ish rejimi na mehnat sharoitlari bilan bog’liq bo’lgan kompensatsiya tusidagi to’lovlar (texnologik jarayon jadvalida nazarda tutilgan tungi vaqtda, ishdan tashqari vaqtda, dam olish va bayram kunlari ishlaganlik uchun tarif stavkalari va okladlariga ustamalar va qo’shimcha haq, ko’p smenali rejimda ishlaganlik, kasblarni birga qo’shib olib borganlik va xizmat ko’rsatish zonalarini kengaytirganlik uchun ustamalar, hukumat tomonidan tasdiqlangan kasblar va ishlar ro’yxati bo’yicha og’ir, zararli, alohida zararli mehnat va tabiiy-iqlim sharoitlarida ishlaganlik uchun ustamalar, shu jumladan ushbu sharoitlardagi uzluksiz ish staji uchun ustamalar va h.k.);
  
• 
  ishlamagan vaqt uchun to’lov (foydalanilmagan va qo’shimcha ta’tillar uchun kompensatsiyalar, o’smirlarning imtiyozli soatlari, bolani ovqatlantirish uchun onalar ishidagi tanaffuslar, shuningdek tibbiy ko’riklardan o’tish bilan bog’liq vaqt uchun haq to’lash, harbiy yig’inlar, favqulodda vaziyatlar bo’yicha yig’inlar va boshqalar uchun mehnat haqi to’lash va h.k.);
  
• 
  korxona shtatida turmaydigan xodimlar mehnatiga, ular tomonidan fuqarolik-huquqiy tusdagi tuzilgan shartnomalar bo’yicha ishlar bajarilganligi uchun haq to’lash, agar bajarilgan ish uchun xodimlar bilan hisob-kitob korxonaning o’zi tomonidan amalga oshirilsa, pudrat shartnomasi ham shu jumlaga kiradi;
  
• 
  belgilangan tartibga muvofiq ishlab chiqarish jarayonida qatnashuvchi xodimlar mehnatiga haq to’lash fondiga kiritiladigan to’lovlarning boshqa turlari.
  

• 
  ishlab chiqarish jarayoniga xizmat ko’rsatish xarajatlari (ishlab chiqarishni xom ashyo, materiallar, yoqilg’i, energiya, instrument, moslamalar va boshqa mehnat vositalari va buyumlari bilan ta’minlash xarajatlari;
  

• 
  ishlab chiqarish xodimlarini belgilangan ishlab chiqarish jarayoniga tegishli bo’lgan xizmat safarlariga yuborish bo’yicha normalar doirasida va ulardan ortiqcha xarajatlar;
  

• 
  ishlab chiqarish ishchilarini va ishlab chiqarish aktivlarini majburiy sug’urta qilish xarajatlari;
  
• 
  brak tufayli kelib chiqadigan yo’qotishlar;
  
• 
  ishlab chiqarishning ichki sabablariga ko’ra bekor turishlar tufayli yo’qotishlar;
  
• 
  kafolatli xizmat muddati belgilangan buyumlarni kafolatlituzatish va ularga kafolatli xizmat ko’rsatish xarajatlari;
  
• 
  mahsulot (xizmat)larni majburiy sertifikatsiya qilish xarajatlari;
  
• 
  ishlab chiqarish jarohatlari tufayli mehnat qobiliyati yo’qolishi munosabati bilan tegishli vakolatli organlarning qarorlari asosida va qarorlarsiz to’lanadigan nafaqalar;
  
• 
  umumiy foydalaniladigan yo’lovchilar transporti xizmat ko’rsatmaydigan yo’nalishlarda xodimlarni ish joyiga olib borish va olib kelish bilan bog’liq xarajatlar.
  

• 
  tovarlarni temir yo’l, havo, avtomobilь, dengiz, daryo transportida va ot-ulovda tashish xarajatlari hamda transport vositalari bekor turib qolganligi uchun to’langan jarimalar;
  
• 
  savdo va umumiy ovqatlanish korxonalari ishlari xarajatlari (mehnatga haq to’lash xarajatlari; ijtimoiy sug’urtaga ajratmalar; savdo reklamasi xarajatlari; tovarlarni saqlash, ularga ishlov berish va ularni navlarga ajratish xarajatlari; tashish, saqlash va sotish chog’ida tovarlarning norma doirasida va undan
  

• 
  sotish bozorlarini o’rganish bo’yicha belgilangan normativlar doirasida va undan ortiqcha xarajatlar (marketing va reklamaga sarflangan xarajatlar);
  
• 
  yuqorida sanab o’tilgan va sotish bo’yicha boshqa xarajatlar. Korxonalarda boshqaruv xarajatlariga quyidagilar kiradi:
  

• 
  boshqaruv xodimlariga tegishli bo’lgan mehnatga haq to’lash xarajatlari;
  
• 
  boshqaruv xodimlariga tegishli bo’lgan ijtimoiy sug’urtaga ajratmalar;
  
• 
  xizmat yengil avtotransportiga va xizmat mikroavbusini saqlash, yollash va ijaraga olish xarajatlari;
  
• 
  korxonani va uning tarkibiy bo’linmalarini tashkil etish va ularni boshqarish xarajatlari;
  
• 
  boshqaruvning texnik vositalari, aloqa uzellari, signalizatsiya vositalari, hisoblash markazlarini va ishlab chiqarishga tegishli bo’lmagan boshqaruvning boshqa texnik vositalarini saqlash va ularga xizmat ko’rsatish xarajatlari;
  
• 
  ijara, xizmatlar ko’rsatilganligi uchun aloqa uzellariga haq to’lash (ATS, uyali, yo’ldosh, peyjing aloqa);
  
• 
  shaharlararo va xalqaro telefon so’zlashuvlari uchun belgilangan normativlar doirasida va ulardan ortiqcha haq to’lash;
  
• 
  ma’muriy-boshqaruv ehtiyojlari uchun binolar va xonalar ijarasi uchun haq to’lash;
  
• 
  ma’muriy faoliyatga ega bo’lgan asosiy fondlarni saqlash va ularni tuzatish, shuningdek eskirish (amortizatsiya) xarajatlari;
  
• 
  yuqori tashkilotlar va yuridik shaxs maqomiga ega birlashmalar,
  

• 
  xodimlarni va ishlab chiqarish jarayoni bilan bog’liq bo’lmagan mol-mulkni majburiy sug’urta qilish;
  
• 
  boshqaruv xodimlarini xizmat safarlariga yuborish bo’yicha belgilangan normalar doirasida va undan ortiqcha xarajatlar;
  
• 
  belgilangan normalar doirasida va undan ortiqcha miqdordagi xarajatlar;
  
• 
  umumiy ovqatlanish korxonalari va boshqalarga binolarni tekin berish va kommunal xizmatlar qiymatiga haq to’lash xarajatlari;
  
• 
  bevosita ishlab chiqarish jarayoniga tegishli bo’lmagan, tabiatni muhofaza qilish ahamiyatiga ega bo’lgan jamg’armalarni saqlash va ulardan foydalanish bilan bog’liq joriy xarajatlar, shu jumladan yo’l qo’yiladigan normalar doirasida va ulardan ortiqcha ifloslantiruvchi moddalarniig atrof-muhitga chiqarilganligi (tashlanganligi) uchun to’lovlar.
  

• 
  kadrlar tayyorlash va ularni qayta tayyorlash xarajatlari (yangi tashkil etilayotgan korxonada ishlash uchun normalar doirasida va ulardan ortiqcha kadrlar tayyorlash va qayta tayyorlash bundan mustasno);
  
• 
  loyiha va qurilish-montaj ishlarida chala ishlarni bartaraf etish xarajatlarini qoplash, shuningdek ob’ekt qoshidagi omborgacha transportda tashish chog’idagi shikastlanishlar va buzilishlar, korroziyaga qarshi himoya nuqsonlari tufayli kelib chiqqan taftish xarajatlari (asbob-uskunalarni qismlarga ajratish) va shunga o’xshash boshqa xarajatlar yetkazib beruvchi va ishlarni bajarish shartlarini buzgan yuridik shaxslar hisobiga mazkur xarajatlar chala ishlar, shikastlanish yoki zarar ko’rish uchun javobgar bo’lgan yetkazib beruvchi yoki boshqa korxonalar hisobiga undirilishi mumkin bo’lmagan darajada amalga oshiriladi;
  
• 
  maslahat va axborot xizmatlariga haq to’lash, shu jumladan korxona mulkdorlaridan birining tashabbusi bo’yicha o’tkaziladigan auditorlik xizmatlariga haq to’lash;
  
• 
  o’zining xizmat ko’rsatuvchi ishlab chiqarishlari va xo’jaliklarini saqlashdan ko’rilgai zararlar;
  
• 
  salomatlikni muhofaza qilish va xodimlarning ishlab chiqarish jarayonida bevosita qatnashuvi bilan bog’liq bo’lmagan dam olishlarni tashkil etish tadbirlari;
  

26. 
    korxona tomonidan mahsulot ishlab chiqarish bilan bog’liq bo’lmagan ishlar va xizmatlarni (shahar va shaharchalarni obodonlashtirish ishlari, qishloq xo’jiligiga yordam berish va boshqa xil ishlarni) bajarish xarajatlari;
    
    • 
      kompensatsiya va rag’batlantirish tusidagi to’lovlar (vaqtincha mehnat layoaqtini yo’qotgan taqdirda qonun hujjatlari bilan belgilangan, haqiqiy ish haqi miqdorigacha qo’shimcha haq va boshqalar);
      
    • 
      ish haqini hisoblashda hisobga olinmaydigan to’lovlar va xarajatlar (qonunchilikka muvofiq bolani ikki yoshga to’lgungacha parvarish qilish bo’yicha har oylik nafaqani to’lash bo’yicha xarajatlar; pensiyaga ustamalar; pensiyaga chiqayotgan mehnat faxriylariga bir yo’la to’lanadigan nafaqalar; xodimlarga to’lanadigan moddiy yordam);
      
    • 
      sog’liqni saqlash ob’ektlari, qariyalar va nogironlar uylari, bolalar maktabgacha tarbiya muassasalari, sog’lomlashtirish lagerlari, madaniyat va sport ob’ektlari, xalq ta’limi muassasalari, shuningdek uy-joy fondi ob’ektlari ta’minotiga (shu jumladan barcha turdagi ta’mirlash ishlarini o’tkazishga amortizatsiya ajratmalari va xarajatlarni ham qo’shgan holda) joylardagi davlat hokimiyati organlari tomonidan belgilangan normativlar doirasidagi va ulardan ko’proq xarajatlar;
      
    • 
      vaqtincha to’xtatib qo’yilgan ishlab chiqarish quvvatlari va ob’ektlarini saqlash xarajatlari (boshqa manbalardan qoplanadigan xarajatlardan tashqari);
      
    • 
      bank va depozitariy xizmatlariga to’lovlar;
      
    • 
      ekologiya, sog’lomlashtirish va boshqa xayriya jamg’armalariga, madaniyat, xalq ta’limi, sog’liqni saqlash, ijtimoiy ta’minot, jismoniy tarbiya va sport korxonalari, muassasalari va tashkilotlariga badallar;
      
    • 
      byudjetga majburiy to’lovlar, soliqlar, yig’imlar, amaldagi qonunchilikka muvofiq to’lanadigan va korxona xarajatlariga qo’shiladigan maxsus byudjetdan tashqari jamg’armalarga ajratmalar;
      
    • 
      zararlar, jarimalar, penyalar (bekor qilingan ishlab chiqarish buyurtmalari bo’yicha yo’qotishlar; moddiy boyliklarning tabiiy yo’qolishi normalari doirasidagi va normalardan ko’proq, bevosita ishlab chiqarish jarayoniga tegishli bo’lmagan yo’qotishlar hamda kamomadlar; sud xarajatlari; to’lanishi shubhali qarzlar bo’yicha zahiraga ajratmalar va boshqalar);
      
    • 
      boshqa operatsiya xarajatlari.
      

• 
  Respublika Markaziy banki tomonidan belgilangan hisob stavkalari doirasida va ulardan yuqori doirada qisqa muddatli hamda uzoq muddatli kreditlar bo’yicha, shu jumladan to’lov muddati o’tgan va uzaytirilgan ssudalar bo’yicha to’lovlar;
  
• 
  mol-mulkni uzoq muddatli ijaraga olish (lizing) bo’yicha foizlarni to’lash xarajatlari;
  
• 
  chet el valyutasi bilan operatsiyalar bo’yicha salbiy kurs tafovutlari va zararlar;
  
• 
  sarflangan (qimmatli qog’ozlarga, sho’’ba korxonalarga va hokazolarga) mablag’larni qayta baholashdan ko’rilgan zararlar;
  
• 
  o’z qimmatli qog’ozlarini chiqarish va tarqatish bilan bog’liq xarajatlar;
  
• 
  moliyaviy faoliyat bo’yicha boshqa xarajatlar, shu jumladan salbiy diskont.
  

• 
  korxonaning odatdagi xo’jalik faoliyatiga xos bo’lmasligi kerak;
  

• 
  bir necha yil mobaynida takrorlanmasligi lozim;
  
• 
  boshqaruv xodimi tomonidan qabul qilinadigan qarorlarga bog’liq bo’lmasligi kerak.
  

2. 
   
   Download 0.51 Mb.