236
IQTISODIYOTGA OID TERMINLAR O‘ZIGA XOS
XUSUSIYATLARI
Tolibov Temur
Aslamov Munis
Samarqand iqtisodiyot
va servis institute
talabasi
Yuldasheva Dilnoza Bekmurodovna
filologiya fanlari bo‘yicha falsafa doktori
(PhD), dotsent, Samarqand iqtisodiyot va
servis instituti
Annotatsiya: Maqolada iqtisodiyotga oid terminlar va ular tarjimasining o’ziga xos
xususiyatlari ochib berilgan. Iqtisodiy atamalarni o'rgatish hayotiy misollar, vizual tasvirlar,
interaktiv o'yinlar, rag'batlantiruvchi munozaralar va dolzarb voqealar yordamida
osonlashtirilishi mumkin. Ushbu maqolada, iqtisodiy atamalarni oʻqitishning samarali usullari
haqida fikr va mulohazalar yuritiladi.
Kalit soʻzlar: Iqtisodiy atamalar, samarali usullar, oʻqitish, , metodlar, tahlillar,
rivojlantirish, iqtisodiyot nazariyasi, moliya
Мавзунинг долзарблиги
: Terminologiyaga bag’ishlangan
ishlarning
barchasida u yoki bu sohaning muayyan tushunchalarini anglatadigan, asosan,
nominativ funksiyani bajaradigan birliklar termin hisoblanadi deb qaraladi. Hozirgi
vaqtda terminologiya masalasining o„sib borishi, bir tomondan ilm-fan, qishloq
xoʻjaligi, iqtisodiyotning dinamik rivojlanishi tufayli yangi tushunchalarning
ko„payib borilishi deb qaralsa, ikkinchi tomondan,
terminlarning shakllanish
jarayoni rivojlanishi va funksiyasi kabi masalalarni chuqurroq o’rganilishi zarurligi
bilan izohlanadi.
Iqtisodiyotda ko'plab samarali usullar mavjud, ammo ulardan ba'zilari eng
ko'p qo'llaniladi. Xarajat-foyda tahlili: muayyan qaror yoki siyosat bilan bog'liq
xarajatlar va foydalarni baholash uchun ishlatiladigan usul. Talab va taklifni tahlil
qilish: iqtisodiyotdagi asosiy tushuncha xaridorlar va sotuvchilar o'rtasidagi
munosabatlarni o'rganish orqali bozor qanday ishlashini tushunish uchun
ishlatiladi.
Regressiya tahlili: ikki yoki undan ortiq o'zgaruvchilar o'rtasidagi
munosabatni aniqlash uchun ishlatiladigan statistik usul. O'yin nazariyasi: bir
kishining qarorining natijasi boshqalarning qarorlariga bog'liq bo'lgan murakkab
vaziyatlarda qaror qabul qilishni tahlil qilish uchun ishlatiladigan yondashuv.
237
Eksperimental iqtisodiyot: laboratoriya sharoitida boshqariladigan tajribalar
o'tkazish orqali iqtisodiy nazariyalarni sinash uchun ishlatiladigan usul.
Termin – nominativ so’z yoki so ‘z birikmasi (ot yoki ot bilan birga tayanch
so’zlar sifatida so’z birikmasi), umumiy tushunchalarni nomlashga xizmat
qiladi. Termin – fan-texnikaning ma‟lum sohasiga tegishli bo’lgan va shu
soha mutaxassislari tomonidan qo’llaniladigan,obyekt
yoki tushunchaning
mahsusligini ifodalovchi hissiy-neytral so’z (so’z birikmasi)dir. Terminologik
leksika predmet mazmunini aniqlashda uni yanada tushunarli, aniq, yaxlid
bayon etilishiga yordam beradi. Maxsus adabiyotlarda terminlar semantik
jihatdan boshqa adabiy leksikadan ajralib turadi. Nomenlar – yagona
narsalarning nomlanishidir. Shu bilan birga yakka tartibda ishlab chiqiladigan
ommaviy mahsulotlarni ham nomlashga xizmat qiladi. Nomenlarning
terminlardan farqi ular
faqat yagona tushunchalarni, terminlar esa umumiy
tushunchalarni ifodalaydi. Predterminlar – ijtimoiy leksemalar bo’lib, yangi
shakllangan tushunchalarni nomlashda termin sifatida qo’llaniladi.
Predterminlarga misol qilib quyidagilarni keltirish mumkin,
a) tavsiflovchi oborot – ko’p so’zli nominativ so’z birikmasi bo’lib, u
tushunchani aniq tavsiflaydi, lekin qisqalik talabiga javob bermaydi;
b) bog’langan so’z birikmasi;
c) sifatdosh yoki ravishdosh tarzidagi so’z birikmasi;
Talab va taklif, erkin bozorda tovar va xizmatlarning narxi va miqdori ushbu
mahsulotga talab va taklif mavjudligi bilan belgilanadi degan tushuncha.
Imkoniyat narxi, muayyan harakat yoki qarorni amalga oshirish uchun voz kechish
kerak bo'lgan muqobil narx. Inflyatsiya, iqtisodiyotdagi tovarlar va xizmatlarning
umumiy narxlari vaqt o'tishi bilan o'sish sur'ati. Yalpi ichki mahsulot, ma'lum vaqt
davomida mamlakatda ishlab chiqarilgan barcha tovar va xizmatlarning umumiy
qiymati.
Monetar siyosat, hukumat iqtisodiyotdagi pul talab va taklifini nazorat
qilish jarayoni. Fiskal siyosat, iqtisodiyotga ta'sir qilish uchun davlat xarajatlari va
soliqlardan foydalanish. Bozor tuzilishi: ma'lum bozordagi raqobat darajasi va
monopol hokimiyat. Bular talabalar oʻrganishi uchun muhim boʻlgan koʻplab
iqtisodiy atamalardan bir nechtasi. Bu tushunchalarni o‘rgatishda ularni sodda tilga
bo‘lish va o‘quvchilarga ularning amaliy qo‘llanilishini tushunishga yordam berish
uchun hayotiy misollardan foydalanish muhim.
Iqtisodiyot terminologiyasida quyidagi affikslar ishtirokida ayni shu sohaning
terminlari hosil bo’lganligini ko’rish mumkin.
238
1. O’zbek tilida juda faol bo’lgan -chi qo’shimchasi birinchi galda, turli
kategoriyalarga oid shaxs nomlarini yasab keladi. Iqtisodiy terminologik tizimida
ham u iqtisodning biror sohasida ish olib boruvchi shaxs ma’nosidagi ko’plab
terminlarni yasab keladi: iqtisodchi, xazinachi,
saralovchi, ijarachi, iste’molchi,
soliqchi, ta’minlovchi, pudratchi, sanoatchi, , nazoratchi, moliyachi, omonatchi,
raqobatchi, buyurtmachi, kafolatlovchi va boshqalar.
2. -ma affiksi o’zbek tilida xilma-xil ma’noni ifodalovchi leksemalar yasaydi.
Uning ayrimlari terminologik tizimlarda birmuncha
faol ekanligini qator ilmiy
ishlar misolida ko’rish mumkin. Bu affiks yordamida, garchi kam miqdorda bo’lsa
ham, har holda ayrim iqtisodiy terminlar yasalganki, quyidagi misollar fikrimizni
tasdiqlay oladi: g’amlama, ustama, uyushma, birlashma, tuzilma, buyurtma,
bo„linma, undirma va boshqalar.
3. -kor affiksi ishtirokida:
Mazkur affiks asosdan anglashilgan narsa-predmetni yetishtirish bilan
shug„ullanuvchi shaxs otini yasasa (paxtakor, g’allakor kabi), iqtisodiy
terminologik tizimda mavhum otlarga qo„shilib, ulardan anglashilgan ish-harakat
bilan shug’ullanuvchi shaxs oti yasaydi: chorakor, tadbirkor, tejamkor, sohibkor va
boshqalar.
Xulosa. Rivojlanayotgan bozor iqtisodiyoti sharoitida iqtisodiy ta'lim
zamonaviy
pedagogik
texnologiyalardan
foydalanishni
nazarda
tutadi,
talabalarning amaliy ko'nikmalarini shakllantirish uchun
iqtisodiy bilimlarning
ahamiyatini e'tirof etishni keng aks ettiradi. Iqtisodiy fanlarni o‘qitish
samaradorligi ko‘p jihatdan muayyan o‘quv fanini o‘qitishni nazarda tutuvchi fanni
o‘qitish metodikasi bilan belgilanadi. Zamonaviy ta’lim sharoitida iqtisod fanlari
sohasida metodologiyaning roli va ahamiyati muttasil ortib bormoqda. Iqtisodiy
ta'lim ijtimoiy rivojlanishdagi o'zgarishlarga javob beradi. Shuning uchun iqtisod
va boshqa iqtisodiy fanlarni o'qitish metodikasini takomillashtirish muammosi juda
dolzarb bo'lib qoladi.
