Международный научный журнал № 2 (100), часть 2
«Научный импульс» сентябр, 2022
316
ISHLAB CHIQARISHDA MEHNATNI MUHOFAZA QILISHNING AHAMIYATI
Aslonov Norqul Rabbonayevich
O‘zbekiston Respublikasi Jamoat xavfsizligi universiteti
Bronetank va avtomobil texnikasi kafedrasi professor xizmatchisi
Аннотация:Maqolada korxonada mehnat xavfsizligini tashkil etishning ahamiyati,
ularning ishlab chiqarish faoliyatining yakuniy natijalariga ta'sir masalalari ko'rib chiqiladi,
chet-el tajribasi bilan qisqa qiyosiy tahlil o'tkazilgan. Shuningdek, ishlab chiqarishda
ishchilarning xavfsizligi holatiga ta'sir qiluvchi asosiy omillar ham ko'rib chiqildi va
mehnatni muhofaza qilish sohasida yuzaga keladigan muammolarni hal qilish yo'llari taklif
etildi.
Kalit so'zlar:mehnatni muhofaza qilish, korxona, ishchilarning xavfsizligi,
samaradorlikning iqtisodiy omili, travma, kasbiy kasalliklar,xavfsizlik texnikasi, ekologik
omil, psixofizyologik holat,xodimlarni zararli va xavfli omillardan himoya qilish.
Zamonaviy dunyoda mehnatni muhofaza qilish ishlab chiqarish sohasining jadal
rivojlanishi va yangi faoliyat turlari paydo bo'lishi bilan bog'liq.
Uning tamoyillariga rioya qilish bir qator vazifalarni hal qilishga imkon beradi,
xususan:
- korxona xodimlarini ularning sog'lig'iga yoki ular avlodlarining sog'lig'iga ta'sir
qiluvchi zararli va xavfli omillardan kafolatlangan himoya;
- ishlab chiqarish jarayonini ta'minlash xarajatlarini kamaytirish;
- ish vaqtini yo'qotish tufayli jiddiy iqtisodiy yo'qotishlarni bartaraf etish;
- mehnat qonunchiligi talablariga rioya etilishini nazorat qiluvchi organlarning
talablari va moliyaviy sanksiyalarini istisno qilish; xodimlar mehnat unumdorligi va sifatini
oshirish .
Afsuski, haqiqatni ta'kidlash kerakki, mamlakatimiz taraqqiyotining eng yangi tarixi
davridagi "turg'unlik davrida"ko'plab yurtimiz korxonalarida mehnatni muhofaza qilishga
yetarlicha e'tibor berilmadi. Bozor munosabatlarining tez va kam boshqariladigan
shakllanishi davrida korxona rahbarlari qisqa vaqt ichida maksimal foyda olishni asosiy
maqsad deb hisoblashgan, shu bilan birga elementar texnika xavfsizligi qoidalarini qo'pol
ravishda e'tiborsiz qoldirdilar yoki eng yaxshi holda ularni orqa fonga surib qo’yishgan.
Biroq, bugungi kunda ham ko'plab rahbarlar mehnatni muhofaza qilishga ikkinchi
darajali ahamiyat berilgan ilgari o'zlashtirilgan korxona boshqaruvining konservativ
tamoyillarini saqlab qolishgan.
To'g'ri, boshqaruvchilarning bugungi avlodning aksariyati "Mehnat muhofazasi –
muvaffaqiyatga erishishning kalitidir" degan so’zlarni o’z ishida shior qilib olib, korxonada
mehnatni muhofaza qilishni tashkil etishga to'g'ri yondashuvning muhimligini tushunadilar.
Xo'sh, korxonada mehnatni muhofaza qilishning ahamiyati nimadan iborat?
Международный научный журнал № 2 (100), часть 2
«Научный импульс» сентябр, 2022
317
Avvalo, eng yuqori qadriyat har doim inson, uning hayoti va sog'lig’i hisoblanadi. Na
ish haqi miqdori, na korxona rentabelligi darajasi, na ishlab chiqarilgan mahsulotning
qiymati xavfsizlik qoidalarini e'tiborsiz qoldirish va mavjud hayot tahdidlarini oqlash uchun
asos bo'la olmaydi. Bundan tashqari, bu holatda, o'ziga xos bilim, ko'nikma va tajribaga ega
bo'lgan xodim sifatida ma'lum bir shaxsning qadri haqida gapiramiz.
Ikkinchidan, xavfsizlikni ta'minlash bo'yicha to'g'ri tashkil etilgan ishlar mehnat
xodimlarning intizomini oshiradi, bu esa o'z navbatida mehnat unumdorligini oshirishga,
baxtsiz hodisalar sonini kamaytirishga, uskunalarning buzilishiga va boshqa shtatdan
tashqari vaziyatlarga olib keladi, ya'ni u oxir-oqibatda ishlab chiqarish samaradorligini
oshiradi.
Uchinchidan, mehnatni muhofaza qilish nafaqat xodimlarning o'z vazifalarini
bajarishda ularning xavfsizligini ta'minlashni nazarda tutadi. Masalan, kasbiy kasalliklarning
oldini olish, tanaffuslar paytida ishchilarning yaxshi dam olishlari va ovqatlanishini tashkil
etish, ularni zarur ish kiyimlari va gigiyena vositalari bilan ta'minlash, hatto ijtimoiy
imtiyozlar va kafolatlarni amalga oshirish. Korxonada mehnatni muhofaza qilishni tashkil
etishga to'g'ri yondashish, xodimlarni rag'batlantirishning turli nomoddiy usullaridan to'g'ri
foydalanish, xodimlarga zarur bo'lgan rahbariyatning ishonchliligi, barqarorligi va befarq
emasligi haqidagi fikrni beradi. Shunday qilib, o'rnatilgan mehnat muhofazasi tufayli
kadrlar aylanmasi kamayadi, bu ham butun korxonaning barqarorligiga ijobiy ta'sir
ko'rsatadi.
Shubhasiz, korxonaning ish samaradorligiga ta’sir qiluvchi mehnatni muhofaza
qilishning boshqa, kamroq seziladigan shakllari mavjud. Biroq, hatto aytib o’tilgan uchta
sabab ham mehnatni muhofaza qilishni kerakli darajada saqlashning alohida ahamiyatini
tushunish uchun yetarli.
Bugungi kunda mehnatni muhofaza qilish har qachongidan ham dolzarbdir. Bozor
iqtisodiyotida rahbariyat mehnatni muhofaza qilish masalalariga beparvo bo'lgan
muvaffaqiyatli korxonani tasavvur qilish qiyin. Ma'lumki, ishlab chiqarishdagi baxtsiz
hodisalar jarayonni ishdan chiqaradi, ko'pincha, ular uzoq vaqt davomida korxonaning
ishini to’xtatib qo’yadi, jamoada asabiy vaziyat yaratibgina qolmay, balki katta moliyaviy
yo'qotishlarga ham olib keladi. Dunyoning eng yirik kompaniyalari tajribasi shuni
ko'rsatadiki, yuqori rahbarlar mehnatni muhofaza qilishni asosiy ustuvor yo'nalishlaridan
biri deb hisoblashadi. Shunday qilib, ular korxona faoliyatining o'nlab ko'rsatkichlaridan
ishchilar mehnati va sog'lig'ini himoya qilishni xodimlarning malakasi va kompetensiyasidan
keyin ikkinchi o'ringa qo’yishadi. AQShda mehnatni muhofaza qilish masalalari,misol
uchun, qadim zamonlardan beri juda muhim rol o'ynaydi. Ushbu mamlakatda mehnatni
muhofaza qilish bo'yicha amaldagi davlat tizimining huquqiy asoslari 1970-yilda qabul
qilingan ishlab chiqarishda mehnat xavfsizligi to'g'risidagi qonundir. Ushbu qonun bilan
ishlab chiqarishda mehnat xavfsizligi Boshqarmasi federal agentligi tashkil etilib, u
AQShning barcha hududlarida qonunlarning bajarilishini ta'minlovchi asosiy ijro etuvchi
organ bo'ldi. Har bir shtatda o'z qonunlari qabul qilindi va mehnat xavfsizligi sohasida ijro
Международный научный журнал № 2 (100), часть 2
«Научный импульс» сентябр, 2022
318
etuvchi organlar tuzildi. Davlat mehnat departamentlari xavfli xom-ashyolar, ishlab
chiqarish korxonalarining ventilyatsiyasi, suv ta'minoti, ishlab chiqarish chiqindilarini
saqlash va hokazolar bilan bog’liq turli cheklovlar ishlab chiqadi.
Yevropa Ittifoqi mamlakatlarida, masalan, Ispaniyada, mehnat inspektsiyasi mehnat
va aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazirligining bir qismi hisoblanadi. Uning bosh direktori
inspeksiya ishini boshqarish, rejalashtirish va tashkil etish uchun vazir o'rinbosari oldida
mas'uldir. Inspeksiya bosh direktori lavozimiga nomzodlar dastlab mehnat vaziri
tomonidan taklif qilingan bo'lsa-da, yakuniy tayinlashlar Vazirlar Mahkamasi tomonidan
ma’qullanishi kerak. Ishlab chiqarish jarohati yoki kasallik holatlarida kompensatsiya
to'lovlarini ta'minlovchi sug'urta tashkilotlari mamlakat mehnat muhofazasi tizimida
muhim o'rin tutadi. Qonunga ko'ra ish beruvchilar, shuningdek, ishchilar va xodimlar Milliy
ijtimoiy himoya institutiga badal to’lashlari kerak, bu esa ularga keksalik nafaqasi, kasallik
va mehnatga layoqatsizlik to'lovlari kabi imtiyozlarni ta'minlaydi. Bundan tashqari,
Ispaniyada turli sug'urta agentliklari mavjud. Ular o'zlarining a'zo kompaniyalaridan
sug'urta badali yig’adilar va shundan keyin olingan mablag'lar ish beruvchilarga ishlab
chiqarishdagi baxtsiz hodisalar yoki kasalliklar sababli ish joylarida bo’lmagan paytlarida,
shuningdek, baxtsiz hodisa yoki kasallik natijasida har qanday nogironlik darajasiga ega
bo'lgan ishchi va xodimlarning ish haqini to'lashlari uchun o’tkazib beriladi.
Rossiyada mehnatni muhofaza qilish masalalarining dolzarbligi G'arbga qaraganda
ancha yuqori va buning sababi shundaki, Rossiya korxonalarining asosiy fondlarining 80%
dan ko'prog'i allaqachon o'z resurslarini ishlab chiqarganlar. Tabiiyki, eskirgan uskunalarda
ishlash turli darajali og'irlikdagi baxtsiz hodisalar bilan kechuvchi avariya holatlarining
ko'payishiga olib keladi. Shu munosabat bilan korxonani rivojlantirishning ustuvor
vazifalaridan biri sifatida mehnat muhofazasi masalalarining o'rni tobora ortib bormoqda.
Korxonada ishchilarning hayoti va salomatligi xavfsizligi ahamiyati korxonada quyidagi
jarayonlarning rivojlanishiga olib keladi:
- mehnat unumdorligi va xavfsizligiga, ishchilarning sog'lig'iga ta'sir qiluvchi asosiy
omillardan biri sifatida qulay va xavfsiz mehnat sharoitlari;
- shart-sharoitlarni yaxshilash va mehnat xavfsizligini oshirish bo'yicha chora-
tadbirlarning samaradorligi. Bu esa korxona raqobatdoshligining muhim elementi
hisoblanadigan mehnatni muhofaza qilishni himoya qilish va ishlab chiqarish
samaradorligini oshirish uchun moliyalashtirish manbai sifatida mehnat muhofazasi
ijtimoiy ahamiyatining iqtisodiy ifodasidir;
- mehnatni muhofaza qilishning ijtimoiy ahamiyati mehnat sharoitlarini uzluksiz
takomillashtirish va mehnat sharoitlarini yaxshilash, uning xavfsizligini oshirish, ishlab
chiqarish jarohatlari va kasallanishni kamaytirish orqali ijtimoiy ishlab chiqarish
samaradorligini oshirishga ko'maklashishdan iborat;
- erta charchoqning oldini olish, mikrojarohatlar sonini kamaytirish, jarohatlanish,
kasbiy va umumiy kasallik tufayli vaqtinchalik ishga yaroqsizlik sababli ish vaqtining to'liq
Международный научный журнал № 2 (100), часть 2
«Научный импульс» сентябр, 2022
319
yo'qotilishini kamaytirish yo’li bilan ichki navbatchilik to’xtab qolishichisobiga ish vaqti
fondining ko'payishi natijasida mehnat unumdorligining o'sishi.
Shuningdek, jamoada mehnat unumdorligini oshirish va mehnatni muhofaza qilish
masalalarining ahamiyatini oshirishda ishlab chiqarish jamoasidagi psixologik muhitni
belgilovchi omillarni birlashtiruvchi mehnat xavfsizligini oshirishning psixologik vositalari,
uning a'zolarining psixologik mosligining ta’minlanishi, xodimlarni professional tanlash,
ishchilarni mehnatining xavfsiz usullariga tayyorlash va o'qitish, mehnat resurslarini
joylashtirish va ulardan samarali foydalanish, ularning ishlab chiqarish jarayonidagi o'zaro
munosabatlari muhim rol o'ynaydi. Mehnat xavfsizligini oshirishning axloqiy vositalari
mehnat jarayoni ishtirokchilari, jamoa a'zolari o'rtasidagi munosabatlarni aks ettiradi.
Bunday munosabatlarning tabiati va ifodalanishi – mehnatni muhofaza qilishning eng
muhim jihatlaridir. Mehnat jarayonida xodimlarning o'zaro munosabatlari ishlab
chiqarishni tashkil etish tamoyillariga mos keladigan, mos bo'lmagan va ba'zan zid bo'lishi
mumkin. Mehnat jamoasida ichki mehnat tartibi, qoidalar, me'yorlar va mehnatni
muhofaza qilish bo'yicha ko'rsatmalar asosida shaxslararo sog’lom munosabatlar
shakllanishi muhandis-texnik xodimlar – jamoa rahbarlarining asosiy vazifalardan biri
hisoblanadi. Boshqaruvchining jamoadagi munosabatlarni to'g'ri yo’lga qo’yish qobiliyati –
oxir-oqibat butun korxona faoliyati natijasi, uning bozordagi obro'si va albatta,
raqobatbardoshligi bilan bog'liq bo'lgan san'at turidir. Shu bilan birga, ushbu faoliyatda
korxona xodimlari, ya'ni mehnatni muhofaza qilish uchun xavfsiz mehnat sharoitlarini
ta'minlash bo'yicha ishlarni tashkil etishga alohida e’tibor qaratish kerak.
Shuningdek, mehnatni muhofaza qilish masalalarini hal qilish xodimlarga, korxona
jamoasiga u barcha xavfsizlik talablari bajarilgan qulay sharoitlarda ishlayotganligiga, biror
kor-xol (masalan, baxtsiz hodisa) yuz bersa, xodim va uning oilasi kompensatsiya to'lovlari
orqali himoya qilinishiga ishonch tuyg’usini beradi. Shunday qilib, ishlab chiqarishda
mehnatni muhofaza qilishning ahamiyati katta va bu masalalarga e'tiborsizlik salbiy
oqibatlarga olib keladi. Bugungi kunda davlatda korxona boshqaruvining asosiy
elementlaridan biri bo'lgan mehnatni muhofaza qilish madaniyati masalasi ko'tarilmoqda.
O’zbekiston rahbarlari uchun ham bu me’yorga aylanishi, mehnatni muhofaza qilish ishlari
rasmiy ravishda amalga oshirilsa yaxshi bo’lardi. Afsuski, "yaxshi" statistika uchun ish
joyidagi baxtsiz hodisalarni yashirishga urinishlar holatlari kam emas. Shuning uchun inson
mehnati olib boriladigan sog'lom va xavfsiz shart-sharoitlarni ta'minlash bilan bog'liq
muammolarni o'rganish va hal qilish, - yangi texnologiyalar va ishlab chiqarish tizimlarini
ishlab chiqishda eng muhim vazifalardan biri hisoblanadi. Ishlab chiqarishdagi bo’lishi
mumkin bo’lgan baxtsiz hodisalar, kasb kasalliklari, portlashlar, yong'inlarni o'rganish va
aniqlash, ushbu sabablarni bartaraf etishga qaratilgan tadbirlar va talablarni ishlab chiqish
inson mehnati uchun xavfsiz va qulay muhit yaratishga imkon beradi. Mehnatni muhofaza
qilishning ijtimoiy ahamiyati ijtimoiy ishlab chiqarishni rivojlantirish darajasini tavsiflovchi
uchta asosiy ko'rsatkichning o’zgarishi ta'sirida namoyon bo’ladi: sog'liqni saqlashni
yaxshilash, o'rtacha umr ko'rish davomiyligini uzaytirish hisobiga mehnat resurslarini
Международный научный журнал № 2 (100), часть 2
«Научный импульс» сентябр, 2022
320
saqlash va ishchilarning kasbiy faolligini oshirish, bu bilan ish stajining oshishiga olib keladi;
mehnat stajining ortishi munosabati bilan malaka va mahoratning o'sishi tufayli kasbiy
darajaning oshishi; pensionerlarning tajribasi va kasbiy bilimlari, mehnat faolligidan
foydalanish imkoniyatidir. Yuqorida qayd etilgan ko'rsatkichlarni yaxshilash hisobiga jami
milliy mahsulot oshadi. Ish samaradorligi ortadi va mehnat faoliyati uchun qulay sharoitlar
yaratilishi hisobiga korxonaning iqtisodiy natijalari oshadi, masalan, mikroiqlim, yorug'lik va
yorug'lik muhitining optimal parametrlarini ta'minlash yo’li bilan, mehnatning
psixofiziologik va ergonomik xususiyatlarini hisobga olish, mehnat va dam olishni optimal
shakllantirish, davolash va profilaktika tadbirlarini o'tkazish. Jarohatlar va kasalliklar tufayli
ish joyiga kelmaslik hisobiga ish vaqti fondi ortadi. Shuni ta'kidlash kerakki, mehnat
sharoitlari nafaqat professional kasalliklarga, balki umumiy kasalliklarning paydo bo'lishiga
va davomiyligiga ham sezilarli ta'sir ko'rsatadi. Noqulay mehnat sharoitida ishlash uchun
imtiyozlar va kompensatsiyalar uchun xarajatlar tejaladi. Qisqartirilgan ish kuni va
qo'shimcha ta'til kabi imtiyozlar va kompensatsiyalar katta mehnat yo'qotishlari bilan
bog'liq va aslida ishlamagan vaqt uchun katta miqdordagi pul to'lovlari bilan birga kechadi.
Yuqori tarif stavkalari, imtiyozli pensiyalar, davolash-profilaktika ozuqasi, bepul sut
berish kabi imtiyozlar va kompensatsiyalarning bunday turlari ham katta pul xarajatlarini
talab qiladi. Ruxsat etilgan me'yoriy talablarga javob beradigan sharoitlar yaratish ushbu
xarajatlarni qisman yoki to'liq kamaytirishga imkon beradi.
Xavfsizlik va mehnatni muhofaza qilish, shuningdek, xodimlarning salomatligi
masalalari har qanday korxona uchun juda muhim va dolzarb hisoblanadi. Mehnatni
muhofaza qilish bu – zamonaviy davlatning ijtimoiy siyosatining eng muhim elementidir.
Mehnatni muhofaza qilish to'g'risidagi qonunlarga rioya qilmasdan, shuningdek
korxonalarda xavfsiz mehnat sharoitlarini ta'minlash chora-tadbirlarini modernizatsiya
qilmasdan sanoatni samarali rivojlantirish mumkin emas. Mehnatni muhofaza qilish
madaniyatini oshirish uchun kurash-bu ishchilarning hayoti va sog'lig'ini ta'minlashning
ishonchli yo'li.
| 