Fazali o'zgarishlar (Agregat holatlarning almashinuvi)
Ushbu rasm moddaning to'rtta asosiy agregat holati
o'rtasidagi o’zgarishlarni ko'rsatadi.
Moddaning holati agregatning o’zgarishi bilan ham tavsiflanadi. Fazali o’tish
(agregat holatning o’zgarishi) strukturaning o'zgarishini ko'rsatadi va
xususiyatlarning keskin o'zgarishi bilan tanib olinishi mumkin. Suvni bir necha aniq
qattiq holatga ega deyish mumkin.
[4]
Supero'tkazuvchanlikning ko'rinishi fazali
o'tish bilan bog'liq, shuning uchun super o'tkazuvchan holatlar mavjud. Xuddi
shunday, ferromagnit holatlar fazaviy o'tishlar bilan chegaralanadi va o'ziga xos
xususiyatlarga ega. Holatning o'zgarishi bosqichlarda sodir bo'lganda, oraliq
bosqichlar mezofazalar deb ataladi. Bunday fazalardan suyuq kristall
texnologiyasini joriy etish orqali foydalanilgan.
[5][6]
Berilgan modda to'plamining holati yoki fazasi bosim va harorat sharoitlariga qarab
o'zgarishi mumkin, boshqa fazalarga o'tadi, chunki bu sharoitlar ularning
mavjudligiga yordam beradi; masalan, haroratning oshishi bilan qattiq jismning
suyuqlikka o'tishi. Mutlaq nolga yaqin modda qattiq jism sifatida mavjud. Ushbu
moddaga issiqlik berilsa, u erish nuqtasida suyuqlikka aylanadi, qaynash nuqtasida
esa gazga aylanadi va agar etarlicha yuqori qizdirilsa, elektronlar shunchalik
energiyalanadiki, ular ota-ona atomlarini tark etadigan plazma holatiga kiradi.
Kimyoviy tenglamada kimyoviy moddalarning holati qattiq uchun (s), suyuqlik
uchun (l) va gaz uchun (g) sifatida ko'rsatilishi mumkin. Suvli eritma (aq) bilan
belgilanadi. Plazma holatidagi materiya kimyoviy tenglamalarda kamdan-kam
qo'llaniladi, shuning uchun uni belgilash uchun standart belgi yo'q. Plazma
qo'llaniladigan tenglamalarda u (p) sifatida ifodalanadi.
Fazaviy oʻtish — keng maʼnoda — tashqi sharoit (tra, bosim, elektr va magnit
maydonlari va boshqalar)lar oʻzgarishi natijasida moddaning bir fazadan boshqa
fazaga oʻtishi; tor maʼnoda — tashqi parametrlar uzluksiz oʻzgarganda modda fizik
xususiyatlarining sakrab oʻzgarishi. Masalan, gazning suyuqlikda, suyuqlikning
qattiq jismga aylanishi, metallning ferromagnit holatidan paramagnit holatiga oʻtishi
va boshqa Kristall qattiq moddalarning bir agregat holatdan ikkinchi agregat
holatiga oʻtishi fazaviy oʻtishning xususiy holidir. Umuman Fazaviy oʻtishda tizimni
izoxlovchi parametrlar sakrab oʻzgaradi. Misol uchun gazsimon holatdan suyuqlikka
va suyuqlikdan qattiq holatga oʻtishda zichlik qiymati keskin oʻzgaradi. Fazaviy
oʻtish sodir boʻladigan tra, bosim yoki b. fizik kattaliklarning qiymatini faza oʻtishi
nuqtasi deyiladi. I tur va II tur fazaviy oʻtish mavjud.
Moddaning bir fazadan ikkinchp fazaga utishi issikdik yutilishi yoki ajralib chiqishi
bilan sodir boʻlsa, bunday oʻtishlar birinchi tur fazaviy oʻtish deb ataladi. Erish va
qotish, bugʻlanish va kondensatlanish, moddalarning polimorf almashinishlari,
magnit maydonida sof oʻta oʻtkazgichning normal holatiga oʻtishi I turdagi Fazaviy
oʻtishlarga misolDir. Agar fazaviy oʻtishda issiqlik miqdori yutilmasa yoki ajralib
chiqmasa, bunday oʻtishlar II tur fazaviy oʻtish deb ataladi. Ikkinchi tur fazaviy
oʻtishga quyidagi misolni keltirish mumkin: geliy gazsimon, qattiq va ikki xil suyuq
fazada boʻladi. Agar gazsimon holatdagi geliyni bosimi bir atm bosimiga teng
boʻlgan sharoitda sovitib, temperatura 4,2 K ga yetkazilsa, u gazsimon holatdan
suyuq holatga oʻtadi. temperatura yana pasaya borib, 2,17 K ga teng boʻlganida esa
geliy birinchi suyuq holatdan ikkinchi suyuq holatga oʻtadi, bunda hech qanday
issiqlik yutilmaydi ham, ajralmaydi ham. Lekin oʻtish trasidan yuqori tralarda
yopishqoqlik taxminan 210~5 Pz boʻlgan boʻlsa, oʻtish trasidan past tralarda u nolga
teng boʻladi. Yaʼni, 2,17 K dan past tralarda geliy ugla okuvchanlik xususiyatiga ega
boʻlib qoladi. Bundan tashqari, temir, nikel kabi elementlar va turli qotishmalarning
har bir moddasi uchun aniq Kyuri nuqtasi deb ataluvchi trada ferromagnit holatdan
paramagnit holatga oʻtadi, mutlaq nolga yaqin tralarda esa elektr qarshiliklari sakrab
kamayadi va boshqa.
Foydalanilgan adabiyotlar
1. I.R.Asqarov, N.X.To‘xtaboev, K.G‘.G‘opirov Kimyo 7-sinf darlik. “SHarq”
nashriyoti – matbaa aksiyadorlik kompaniyasi bosh tahririyati. Toshkent –
2021
.
|
