28
termometrlardagi boshlang‟ich bosim haroratni o‟lchash chegaralariga bog‟liq bo‟lib,
odatda 0,98……4,9 mn/m2 ni tashkil qiladi. Bu termometrlar 1500S dan + 10000S
gacha haroratlarni o‟lchashga imkon beradi. Gazli termometrlarning ish moddasi
sifatida asosan azot ishlatiladi.
Gazli termometrning ishi ideal gaz bosimi va harorati orasida to‟g‟ri chiziqli
munosabat o‟rnatuvchi Sharl qonuniga asoslangan
:
,
1
0
0
t
t
P
P
t
(5.1)
bunda P
0
va P
t
- gazning 0 va t haroratlardagi bosimi,
- gaz kengayishining termik
koeffitsienti; t
0
va t -
0
С da berilgan boshlangich va sunggi haroratlar.
Termometr shkalasi tekis chiqadi, bu esa uning afzalligi hisoblanadi.
Haroratlar farqi tufayli bosimning o‟zgarishi quyidagi ifodadan aniqlanadi
:
0
0
0
t
t
t
,
(5.2)
Gaz bilan to‟ldirilgan termometr sistemasidagi boshlang‟ich bosim
0
0
t
t
,
(5.3)
Termometr sistemasidagi boshlang‟ich bosim katta bo‟lgani uchun atmosfera
bosimining asbob ko‟rsatishiga bo‟lgan ta„siri juda kam, shuning uchun uni amalda
hisobga olmasa ham bo‟ladi.
Atrof-muhit haroratining +20
0
С dan chetga chiqishi o‟lchashda hato paydo
bo‟lishiga sabab bo‟ladi. Bu hatoni quyidagi taqribiy formuladan hisoblab chiqish
mumkin
:
0
t
t
t
м
б
м
м
,
(5.4)
bunda
м
- manometrik prujinaning hajmi,
б
- termoballonning hajmi; t
м
– manometr
atrofidagi
0
С da berilgan harorat, t
0
– asbob darajalangan vaqtdagi harorat (20
0
С)
Kapillyar naychaning isishidan kelib chiqqan hato:
0
t
t
t
б
,
(5.5)
bunda
- kapillyar naychaning hajmi; t
к
– manometr atrofidagi
0
С da berilgan harorat.
Termoballon hajmi termometr hajmining 90% ni tashkil etadi. Termoballon,
kapillyar va naychali prujinalarning nisbiy hajmlari to‟g‟ri tanlangan tarzda
kapilyarlari 40 metr uzunlikdagi termometrlar harorat kompensatsiyasisiz Etarli
darajada aniq ishlay oladi. Kapillyar juda ham uzun bo‟lsa, termoballonning kerakli
29
hajmi xaddan tashqari kattalashadi, natijada asbobning Issiqlik inertsiyasi oshib
ketadi. Bunday xollarda kompensatsion qo‟rilmalardan foydalaniladi.
Gazli manometrik termometr termoballonning uzunligi 400 mm dan ortmasligi
lozim, termoballon diametri ushbu: 5,8,10,12,16,20,25 va 30 mm (GOST 86 24 .80)
qatordan tanlanadi. Kapillyar uzunligi 0,6 m dan 60 m gacha bo‟lishi mumkin
.
Maxsus tayyorlangan gazli manometrik termometrlar 0
0
С dan past haroratlarni
o‟lchash uchun ham ishlatiladi. Masalan, vodorod gazli termometr – 250
0
С gacha,
geliylisi esa - 267
0
С gacha haroratlarda ishlatiladi.
Gazli manometrik termometrlarning o‟ziga xos kamchiliklaridan biri, ularning
issiqlik inertsiyasining kattaligidir. Buning sababi termoballon devorlari bilan uni
to‟ldirgan gaz o‟rtasidagi Issiqlik almashish koeffitsientining kichikligi va gazning
Issiqlik o‟tkazish qobiliyatining kamligidir
.
