56
t
пр
t
p
p
I
R
R
I
R
I
R
I
R
)
2
(
2
2
1
1
(9.3)
Agar
0
0
I
,
P
I
I
1
ва
t
I
I
2
bo‟lsa,
2
1
)
2
(
R
R
R
R
R
P
пр
t
(9.4)
va
пр
p
t
R
R
R
R
R
2
1
2
(9.5)
Agar atrofdagi haroratni
doimiy deb hisoblasak,
const
R
пр
2
.
U holda (9.5) tenglama quyidagi ko‟rinishni oladi:
)
(
1
p
p
t
R
f
K
KR
R
(9.6)
Shunday qilib, R
t
o‟zgarishi bilan reoxord qarshiligi R
р
ni o‟zgartirib ko‟prikni
muvozanat holatga keltirish mumkin. O‟lchanayotgan muhit haroratining o‟zgarishi
katta bo‟lib,
r
R
ning o‟zgarishi sababli yuzaga keladigan hato miqdori ko‟payib
ketish xavfi paydo bo‟lganda, qarshilik termometrining uch simli ulash chizmasi
qo‟llanadi (9.2-rasm). Bunday ulash usulida bir simning qarshiligi R
t
qarshilikka,
ikkinchi simning qarshiligi esa R
р
o‟zgaruvchan qarshilikka qo‟shiladi. Ko‟prik
muvozanatining tenglamasi quyidagicha bo‟ladi:
1
2
)
(
R
R
R
R
R
R
пр
p
пр
t
(9.7)
2
1
R
R
bo‟lsa,
пр
p
пр
t
R
R
R
R
(9.8)
Bu tenglamada ko‟rinib turibdiki, uch simli chizmada
simlarning qarshiligi
o‟lchov natijasiga ta„sir qilmaydi.
Uch simli sxemalarda har bir liniya qarshiligi har bir
liniyadagi aloxida moslash qarshiliklari yordamida
berilgan
пр
R
qiymatgacha
olib
boriladi.
Muvozanatlashtirilgan ko‟prik sxemalarining kamchiligi
(qul
manipulyatsiyasini
bajarish
zaruriyati)
muvozanatlashtirilmagan ko‟prik sxemalarida bartaraf
etilgan.
Avtomatik muvozanat ko‟priklarda reoxordning
jildirgichi avtomatik ravishda siljiydi. Bunday ko‟prikning
o‟lchash chizmasi doimiy yoki o‟zgaruvchan tok
manbaidan ta„minlanadi. O‟zgaruvchan
tok muvozanat
57
ko‟priklarida faol qarshiliklar hal qiluvchi ahamiyatga ega, shuning uchun doimiy tok
ko‟priklari uchun chiqarilgan yuqoridagi tenglamalar o‟zgaruvchan ko‟priklar uchun
ham saqlanadi. O‟zgaruvchan tok muvozanat ko‟priklari bir qator afzalliklarga ega:
o‟lchash chizmasi kuch transformatorning bir o‟ramidan ta„minlanadi, ya„ni
qo‟shimcha ta„minlash manbai talab qilinmaydi, shu bilan birga tebranish
o‟zgartgichning ham zaruriyati bo‟lmaydi. Avtomatik muvozanat ko‟priklarning turli
modifikatsiyalari mavjud, lekin ularning ish prinsipi bir xil. Misol sifatida
ko‟rsatuvchi va o‟ziyozar elektron avtomatik muvozanat ko‟prikning o‟zgaruvchan
tokdan ta„minlanuvchi prinsipial chizmasi 9.3-rasmda ko‟rsatilgan. Ko‟rsatuvchi
muvozanat ko‟priklar ham prinsipial chizma bo‟yicha ishlaydi,
lekin ularda yozuv
bloki yo‟q. 9.3-rasmdagi prinsipial chizmada quyidagi shartli belgilar qabul qilingan:
R
р
– reoxord; R
ш
- reoxord shunti, u R
р
qarshiligini belgilangan qiymatga еtkazib
turish uchun xizmat qiladi: R
n
– o‟lchash diapazonini belgilash qarshiligi; R
д
– shkala
boshlang‟ich qiymatini rostlovchi qo‟shimcha qarshilik; R
1,
R
2
, R
3
– ko‟prik
chizmasining qarshiliklari; R
б
– tokni
cheklovchi ballast qarshilik; R
t
– qarshilik
termometri; R
д
– liniya qarshiligini rostlovchi qarshilik;
РД – asinxron kondensatori,
reversiv dvigatel;
СД – diagramma lentasini siljituvchi sinxron dvigatel; С
1
va С
2
–
uyg‟onish o‟ramining magnit oqimi bilan boshqaruvchi o‟ram o‟rtasidagi siljish
fazasini (90
0
) va uyg‟onish o‟ramida kuchlanishni (127 В) kerakli miqdorga еtkazish
uchun xizmat qiladigan kondensatorlar, С
3
– reversiv dvigatel boshqaruvchi o‟ramini
shuntlovchi kondensator, shu o‟ramdagi tokning induktsiyasini kompensatsiyalaydi;
ТО – tokni olib ketuvchi.
Ko‟prik o‟lchash chizmasidagi barcha qarshiliklar
stabillashgan manganin
simdan tayyorlanadi. 9.3-rasmdan ko‟rinib turibdiki, qarshilik termometri uch simli
ulash chizmasi usulida ulangan. Bu holda termometrni ko‟prik bilan ulaydigan
simlarning qarshiligi ko‟prikning
t
R
va
1
R
еlkalariga taqsimlanadi. Shuning uchun
atrof muhit haroratining tebranishi natijasida, ulangan simlar qarshiligining tebranishi
sababli hosil bo‟lgan hato miqdori kamayadi. Termometr qarshiligi R
t
ning tebranishi
natijasida ko‟prik chizmasining muvozanati yo‟qoladi, «a» va «b» cho‟qqilardan
58
kuchaytirgichning kirish qismiga nobalans kuchlanish keladi. Kuchaytirigich, bu
kuchlanishni reversiv dvigatel ishga tushguncha kuchaytiradi.
Dvigatelning chiqish
vali reoxord dvijogi va karetka bilan kinematik bog‟langanligi uchun bu val ularni
nobalans kuchlanish kamayib nolga teng bo‟lguncha siljitadi. Ko‟prik chizma
muvozanat holatga kelganda, reversiv dvigatelning rotori to‟xtaydi, reoxord dvijogi
esa ko‟rsatkichli karetka bilan birga o‟lchanayotgan
termometr qarshiligiga teng
holatni egallaydi.
Doimiy tok manbaidan ishlaydigan muvozanat ko‟prigining o‟lchash chizmasi
ham yuqoridagiga o‟xshash, faqat uning elektron kuchaytirgichi tebranish
o‟zgartirgichi bilan ta„minlangan. Shuning uchun uning kuchaytirish qismi
potensiometrnikiga o‟xshash.
Haroratni o‟lchash va yozib olish uchun qo‟llaniladigan avtomatik muvozanat
ko‟priklar quyidagi asosiy guruhlarga bo‟linadi: ko‟rsatuvchi va lenta diagrammali
o‟ziyozar; ko‟rsatuvchi va disk diagrammali o‟ziyozar. Korpus ayrim unsur va
bloklar hajmiga ko‟ra avtomatik muvozanat ko‟priklar
xuddi potensiometrlardek
mitti, kichik va normal gabaritli ko‟priklarga bo‟linadi. Davlat standarti 7164-71 ga
muvofiq, bizning asbobsozlik sanoatimiz 0,25; 0,5 va 1,0 aniqlik sinfiga ega bo‟lgan
avtomatik muvozanat ko‟priklarini chiqaradi.
