| 1.2. Xalq amaliy san’atida naqsh kompozitsiyalari va ularning turlari
Naqshlar buyumga, devorga yoki biror joyni bezamasin o’ziga xos uslubiga, texnologiyasiga va mazmuniga ega bo’ladi.
Naqshning o’zi nima? Uning qanday turlari bor? Naqsh tili deganda nimani tushunasiz?
Naqsh - arabcha tasvir, gul degan ma’noni anglatadi. Qush, hayvon, o’simlik, geometrik va boshqa elementlarni ma’lum tartibda takrorlanishdan hosil qilingan bezakdir. Ganchkorlik, kandakorlik, kashtado’zlikda, zardo’zlik, kulolchilik, zargarlik, gilam to’qish, yog’och o’ymakorlik va hokazolarda har xil yo’llar bilan naqshlar ishlanadi. Masalan: o’yib, chizib, chok yordamida, zarb bilan qadab va boshqa usullarda naqsh solinadi.
Ganch o’ymakorligida ishlatiladigan naqshlar mazmuniga ko’ra-o’simliksimon, geometrik, gulli girih, ramziy va boshqa turlarga bo’linadi.
O’simliksimon naqsh: tabiatdagi barg, band, daraxt, buta, g’uncha va boshqa narsalarni naqqosh tomonidan stillashtirib olingan shaklini ma’lum qonuniyatlar asosida takrorlanishidan hosil qilingan. Geometrik naqsh turlaridan biri girih bo’lib chigal, tugun ma’noni anglatadi. O’andasiy naqsh murakkab naqsh turi. Geometrik naqsh murakkab naqshdan biri bo’lib to’rtburchak, uchburchak, aylana va yoylardan ko’pburchaklardan iborat bo’ladi. Tuzilishi jihatidan to’g’ri chiziq va aralash chiziqlardan tashkil topgan girihga bo’linadi. geometrik naqsh uzluksiz rapportlardan tashkil topgan bo’lib, har bir rapport o’z tuzilishiga ega bo’ladi. Yevropada arabeska deb yuritiladi.
Gulli girih: o’simlik va geometrik naqsh elementlaridan tashkil topgan. Uning elementiga yuqorida sanab o’tilgan geometrik va o’simliksimon naqshlar kiradi.
Ramziy naqshlar: esa kabutar, sher, baliq, davlat gerbi va boshqalarni stillashtirib tasvirlangan naqsh elementlaridan tashkil topgan.
Stilizasiya - o’simlik va xayvonot dunyosi butalar, novdalar, shoxlar, barglar, gullar, meva shakllarini qayta ishlashdir. Naqqoshlik san’atining ildizi juda qadim o’tmishimizga borib taqaladi. Insoniyat o’zi uchun zarur bo’lgan jamiki buyumlarni badiiy bezab, takomillashtirib kelgan. Oddiy ro’zg’or buyumlaridan tortib, kiyim-kechak, kitob, bino bezaklari hamma-hammasi naqsh elementlari yordamida bezatiladi. Xalq amaliy san’atidagi bezak elementlari tabiatda uchrovchi o’simlik dunyosi, gul, novda, barg va hayvonlar tasvirini eng soda ko’rinishidagi aksidir.
Naqshni chizishda, asosan ikki manbadan – tabiiy va geometrik shakllardan foydalaniladi. O’simliklar, xayvonlar va qushlar naqsh san’atining tasvir obyektidir.
Ma’lumki, har bir naqsh namunasi o’ziga xos naqsh elementlarining yig’indisidan iborat. Stilizasiya o’simlik va hayvonot dunyosidan olingan turli shakllar masalan, butalar, novdalar, shoxlar, barglar, gullar, mevalar va shu kabilarning tabiiy shakllarini qayta ishlash demakdir. Bunda tanlangan shaklni naqsh kompozisiyasi tarkibiga qo’shish mumkin bo’lgan bezak shakliga keltiriladi. Bunda o’quvchi butun bir yaxlit predmetning tashqi ko’rinishlarini bir nechta badiiy chiziqlar yordamida aniq lo’nda qilib tasvirlashni o’rganadi. Xalq ustalari qadimdan qo’llab kelayotgan jami naqshlar tabiat hamda voqyelikning shartli tasviri bo’lishiga qaramasdan o’ziga xos qonun-qoidalarga ega. Bu qonun-qoidalar tabiatning o’zidan olingan. O’simliklar faqat bir tomonga qarab o’sadilar. Masalan, majnuntol xuddi pastga qarab teskari o’sayotgandek tuyuladi, lekin novdadan barg bo’lib, bir tomonlama yo’nalishda davom etib keladi. Tabiatning bu qonuni naqshda o’z aksini topgan. Usta chizadigan naqsh shunchaki qog’oz betini to’ldirish uchun emas, balki, ongli ravishda tabiat va badiiylik qonun-qoidalariga amal qilgan holda manzara tasvirini chizishdan iboratdir.
Badiiy naqsh ishlash jarayonida o’quvchilar quyidagilarni puxta o’zlashtirib olishlari zarur:
atrof muhitdagi, tabiatda mavjud bo’lgan tabiiy shakllarni qayta ishlash, ya’ni stilizasiyalash yo’llarini bilishlari, undan samarali foydalana olishlari;
berilgan naqsh elementlari yoki namuna asosida yangi naqsh kompozisiyasini tuza olishlari;
mustaqil ravishda yangi naqsh kompozisiyasini tuza oladigan bo’lishlari kerak.
Naqsh elementlari bilan tanishtiruv mashg’ulotlarida o’qituvchi o’quvchilarni tabiat qo’yniga sayohatga olib chiqadi va ular mashg’ulotlarda o’rgangan nazariy hamda amaliy bilim malakalari asosida, o’simliklar, hayvonot dunyosini kuzatadilar va “stilizasiyalashtirish” orqali ularning badiiy tasvirlarini, shakllarini hosil qilish bilan bevosita shuQullanadilar. O’quvchilarga maxsus ketma-ketlik asosida tuzilgan rangli yoki oq-qora foto-suratlardan va ko’rgazmali qurollardan foydalanish orqali tushunchalar berish ham yaxshi natija beradi.
Stilizasiya tabiatda uchraydigan o’simliklar, hayvonot dunyosini, uy-ro’zg’or buyumlarini tabiiy ko’rinishdan ancha soddalashtirib, eng ixcham ko’rinishlarda tasvirlash demakdir. Naqsh chizishni o’rganuvchilar ana shu usulni batafsil tushungan holda egallab olishlari lozim. Chunki ko’pgina naqsh kompozisiyalari ana shu tarzda qayta ishlangan turli-tuman shakllar, tasvirlar yordamida hosil qilinadi.
Naqqoshlik mashg’ulotlari jarayonida naqsh elementlarini chizish va ularni hosil qilish tartiblari yo’llari va usullari o’zlashtirib boriladi. Dastlabki mashg’ulotlarda quyidagi naqsh elementlari chizib o’rganiladi:
barglar (barg elementlarini chizish).
gullar (gul elementlarini chizish).
novdalar (novda elementlarini chizish).
bog’lam va sirtmoq (ularni elementlarini chizish).
tanob (tanob elementlarini chizish).
marg’ula va kurtak (uning elementlarini chizish).
madohil elementlarini chizish.
gajak va jingalak elementlarini chizish.
bofta va shkufta elementlarini chizish.
Odatda badiiy naqshlar chizishda ko’proq barg tasvirlaridan foydalaniladi. Bunda barg islimiy naqsh elementlari sirasiga kirganligi sababli nozik, nafis ko’rinishlarda tasvirlanadi. Naqqoshlar tol, anor, xurmo, bodom, sambit, xina, atirgul, uzumlar va shu kabilar barglarini stilizasiyalashtirib, naqsh kompozisiyasini tuzishda qadimdan foydalanib kelganlar.
Gullar - islimiy naqsh elementi bo’lib, naqshlarga tarQil pardoz berilganidan so’ng yanada ko’rk va husn baQishlaydi. Gul elementlari asosan naqsh shakllarining markaziy qismlariga joylashtiriladi. Gullarning ham behisob turlari mavjud bo’lib, o’ziga xos nomlar bilan ataladi. Gul turlariga oddiy va murakkab ko’rinishdagi oygul, lola, paxtagul, chinnigul, pistagul, kuvachagul, karnaygul, safsargul, atirgul, nargizagul va boshqa gul turlari kiradi.
Novda - o’simliksimon naqsh elementi sirasiga kiradi. Gul, barg, mevabarg va boshqa elementlarini o’zaro bog’lab biriktirib to’ldiradi. Namoyon ruta, morpech, munabbat, turunj va turli murakkab naqsh kompozisiyalarida novda elementlari yakka va qo’sh bandlarda uchraydi.
Tanob - naqsh namunalaridagi asosiy shakl yo’llarini yasaydi. Bunday shakl nomlari mehrob, medohil qalampir, gardish va shu kabilar bilan ataladi.
Madohil – islimiy naqsh elementi. Madohil lola, tumor, uchburchak ko’rinishini eslatuvchi shakllar misolida uchraydi.
Shkufta – islimiy naqsh elementi. Qisqacha shkuft deb ham ataladi. Shkufta asosiy shakl yasovchi elementlarni kurtak – gajak ko’rinishlarida o’zaro bog’laydi.
Ramziy naqshlar – kabutar, sher, baliq, davlat gerbi va boshqalarning stillashtirib tasvirlangan elementlaridan tashkil topadi.
Ota-bobolarimizning qadimiy obidalarini nafis naqshlar bilan bezar ekanlar zavq bilan bir qatorda ular orqali o’z orzu umidlarini, muhabbatlarini, tilaklarini kuylaganlar. Naqqosh, ota-bobolarimiz inson ruhiyatini juda chuqur va har taraflama o’rganib ularni ajoyib naqshu nigorlar bilan boyitganlar. Naqshlangan uyda kishilar hotirjam, osoyishtalik oQushida bo’lishi, uzoq umr ko’rishni donishmand bobolar asrlar davomida hayotiy tajribalar asosida ilQaganlar. Naqqoshlik san’ati tilini bilish uchun naqshning har bir elementi va ranglarining ramziy alifbosini bilmoq kerak bo’lgan.
|
