Oriental Renaissance: Innovative,
educational, natural and social sciences
(E)ISSN:2181-1784
www.oriens.uz
SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7
3(3), March, 2023
414
JINS KATEGORIYASI VA UNING TURLI TIZIMLI TILLARDA
IFODALANISHI
Amonov Muxtor Umarovich
Filologiya fanlari bo’yicha falsafa doktori
Qosimova Ozodaxon Zafarjon qizi
Lingvistika (ingliz tili) yo’nalishi magistranti
ozodaqosimova16@gmail.com
ANNOTATSIYA
Jins kategoriyalari turli tillarda turlicha talqin etiladi. Shu xususida bir necha
tillarda talqinini ko’rish mumkin. Arab tilida so’zlar ikki xil: 1) muannas (ayol) va 2)
muzakkar (erkak) jinsida bo’ladi.
So’zning muannas jinsda ekanligini bildiradigan yozilshidagi tashqi (morfologik)
belgilari uchta:
1. So’zning "tamarbuta" bilan tugagan bo’lishi. Bunday so’zlar ko’p uchraydi:
hadya; ehson -
ٌ ةَيْدَه
qiz -
ٌ ةَنْبِإ
amma -
ٌ ةَّمَع
2. So’zning
ٌ ءاَـ
(alif va hamza) bilan tugashi. Bunday so’zlar kam uchraydi:
davo -
ٌ ءاَوَد
sinov -
ٌ ءَلاَب
kasallik -
ٌ ءاَد
3. So’zning
ٌي ََ
(alif maqsura) bilan tugashi. Bunday so’zlar juda kam uchraydi:
xushxabar -
يَرْش ب
kasalxona -
يَفْشَتْس م
Ushbu maqolada turli xil tillarda jins kategoriyasi qanday farqlanishi bilan
bog’liq masalalar ko’rib chiqilgan.
Kalit so’zlar: Tizimli tillar, jins kategoriyasi, Grammatik ma’no, Grammatik
kategoriya
KIRISH
Aksariyat tillarda otlar jins toifalaridan biri sifatida belgilanadi. Jins bo’lishi
mumkin ayollik, erkak yoki o’rta. Ingliz tilidagi otning jinsi tirik mavjudotlarning
erkak yoki ayol jinsiga munosabatini aks ettiradi. Ingliz
tilining ajralib turadigan
xususiyatlaridan biri shundaki, faqat jonli otlar jinsga ega, ya’ni jinsni aniq ko’rsatadi.
Aksariyat jonsiz narsalar neytraldir. Bu ob’ektda gender xususiyatlarining aniq
yetishmasligidan dalolat beradi. Ingliz tilida jinsni farqlash uchun egalik olmoshlari
ham ishlatiladi. Ayol jinsi ikkita olmoshga ega: shaxsiy - u, egalik - uning. Erkak: u
va uning. Neyter jins: bu shaxsiy shakl va uning egalik shakli. Qoidalarning tavsifiga
mos kelmaydigan bir nechta istisnolar mavjud. Kema, qayiq, avtomashina (kema,
kema, qayiq, avtomobil) degan tarixan shakllangan tushuncha yorqin misoldir. Bu ot
ayol jinsi bilan ta’minlangan, mos ravishda u ayoldir.
Oriental Renaissance: Innovative,
educational, natural and social sciences
(E)ISSN:2181-1784
www.oriens.uz
SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7
3(3), March, 2023
415
MUHOKAMA VA NATIJALAR
:
Shunga asoslanib, ingliz tili faqat jins va animatsiyaga bog’liq bo’lgan otning
jinsini qabul qiladi, degan xulosaga kelishimiz mumkin. Jins ob’ektning
tasvirini
ifodalamaydi, unga ko’ra boshqa tillarda jins bilan ta’minlangan. Faqat ba’zida jonsiz
narsalar tirik narsalar bilan belgilanadi, keyin ular ayol jinsini oladi. Ko’pgina tillarda,
shu jumladan bizning tilimizda ham barcha otlar uchta jins toifasiga bo’linadi: erkak,
ayol va neyter. Ingliz tilida ob’ektlarni bildiruvchi otlarning aksariyati o’rta jinsga (it)
tegishli, ammo hech qanday holatda emas. u va emas u. Ingliz tilida birinchi
qadamlarini qo’yadiganlar uchun qayta sozlash juda qiyin, ammo vaqt va amaliyot
bilan bunday rezervasyonlar yo’qoladi.
Demak, ingliz
tilida gender toifasi bor, shunchaki so’zlar rus tilidagidan farqli
ravishda jinslarga bo’linadi. Rus tilida yoki, aytaylik,
nemis tilida otning jinsini
qanday aniqlash mumkin? Faqat yodlash. Albatta, agar siz tug’ilishdan bu tilda
gapirsangiz, unda siz ongsiz ravishda so’zlarning jinsini o’rganasiz ("qahva" va
"tug’ilgan kun" so’zlari hisobga olinmaydi). Ingliz tilida hamma narsa ancha oson,
chunki asosiy qoidalar mavjud.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI (REFERENCES)
1.
Bondarko A. V., Morfologik kategoriyalar nazariyasi, L., 1976;
2.
Dokulil M., Morfologik kategoriya masalasida, «Tilshunoslik masalalari», 1967,
6-son;
3.
Guxman M.M., Paradigmalarning grammatik
kategoriyasi va tuzilishi, kitobda:
Tadqiqot umumiy nazariya grammatika, M., 1968;
4.
Grammatik kategoriyalar tipologiyasi. Meshchaninov o’qishlari,
5.
Katsnelson S. D., Til va nutq tafakkuri tipologiyasi, L., 1972;
6.
Lomtev TP, Gap va uning grammatik kategoriyalari, M., 1972;
