Joba: Isbilermenlik iskerligi




Download 34,74 Kb.
Sana16.12.2023
Hajmi34,74 Kb.
#120657
Bog'liq
Biznes páni


Tema: Isbilermenlik hám biznes túsinikleri mazmunı
Joba:
1. Isbilermenlik iskerligi
2. Isbilermenlik erkinliginiń kepillikleri
3. Isbilermen nelerdi biliwi hám islewi kerek
Ekonomika páninde isbilermenlik iskerligine tiyisli dáslepki izertlewler XVIII ásirde asirde R.Kontilon, A.Tyurgo, F.Kene, A.Smit hám J.B.Sei
shıǵarmalarında ámelge asırıla baslandı. Biraq házirge shekem jámiyetshilik
pikirinde «isbilermenlik» túsiniginiń kóp mánisliligi saqlanıp qalmaqta. Kóbinese ilimiy ádebiyatlarda bul túsinik haqqında, bul ayrıqsha hádiyseniń ekonomikalıq, shólkemlestirilgen hám ruwxıy xarakteristikaları kompleksinen ibarat, degen oy bar.
«Biznes» sózi inglisshe bolıp, ol isbilermenlik iskerligi yaki basqasha sóz menen aytqanda, insanlardı payda alıwǵa qaratılǵan isbilermenlik iskerligi.
«Isbilermen» sózi birinshi márte Angliya ekonomikasında XVIII ásirde payda bolıp, ol múlk iyesi degen mánisti ańlatadı. Atap aytqanda, A.Smit isbilermendi múlk iyesi sıpatında táriyiplep, onı payda alıw ushın qanday da kommerciya ideyasın ámelge asırıw maqsetinde ekonomikalıq táwekelshilikke baratuǵın insan dep atap ótedi. Isbilermenniń ózi, óz jumısın joybarlastıradı, islep shıǵarıwdı shólkemlestiredi, ónimdi satadı hám alǵan dáramatına ózi iyelik etedi. Biznes — bul aldın, islep shıǵarıwdı shólkemlestiriw, ekonomikalıq iskerlik
hám múnásibetler, turmıstıń ózi, keyininen bolsa pul tabıw bolıp esaplanadı. Biznes — bul kárxana shólkemlestiriw (sanaat kárxanası, sawda dúkanı, xızmet kórsetiw kárxanası) h.t.b. Isbilermen – bul mudamı óz jumısınıń pidáyısı, bilimdanı.
Ózbekstan Respublikası «Isbilermenlik iskerligi erkinliginiń kepillikleri haqqındaǵı» nızamında isbilermenlik iskerligi túsinigine tómendegishe táriyip berilgen: «Isbilermenlik iskerligi (isbilermenlik) — isbilermenlik iskerligi subyektleri tárepinen nızam hújjetlerine muwapıq ámelge asırılatuǵın, táwekel etip hám óz múlkshilik juwapkerligi astında dáramat (payda) alıwǵa qaratılǵan iskerlik».
Isbilermenliktiń mánisi tómendegiler arqalı jáne de ayqınlasadı.
Birinshiden, isbilermenliktiń subyekti kim bolıwı múmkin? Nızamshılıqqa muwapıq, jası tolıw jasına jetken hár bir puqara óz múlki tiykarında yaki múlk iyesiniń wákilligi tiykarında ózi qálegen nızamǵa qarsı bolmaǵan iskerlik túri menen shuǵıllanıwı múmkin.
Ekinshiden, joqarıdaǵı táriyiplewde isbilermenliktiń jáne bir tárepi — mazmunı táriyip etilgen bolıp, ol mazmun tárepinen bay, hár túrli kóriniske iye. Isbilermenlik iskerligin tańlaw, onı shólkemlestiriw hám rawajlandırıw mánisi tárepinen mámleket, jámiyet áhmiyetine baylanıslı jumıs bolmastan, bálkim erkin tańlanatugın iskerlik.
Isbilermenlik iskerliginiń úsh túri hám oǵan say túrde isbilermenlerdiń úsh toparın bólek kórsetiw múmkin:
1) jańa tovar yaki xızmet joybarın shólkemlestiriw. Isbilermenliktiń
bul túri menen intellektuallıq múlk iyeleri — innovaciya isbilermenleri shuǵıllanadı;
2) tovar islep shıǵarıwdı shólkemlestiriw menen shuǵıllanatuǵın
isbilermenler;
3) tovardı satıw, qayta satıw hám kommerciya jumısların shólkemlestiriw menen
shuǵıllanatuǵın isbilermenler.
Úshinshiden, maqset tárepinen isbilermenliktiń eki túrin:
payda alıwdı, ekonomikalıq nátiyjege erisiwdi maqset etken;
social nátiyjege (mısalı, tábiyat qáwipsizligi, jas áwlad tárbiyası, densawlıqtı saqlaw) erisiwdi maqset etken túrlerin ajıratıw múmkin.
Isbilermenlerge tán ózgeshelikler tómendegilerden ibarat:
1. Shuǵıllanıp atırǵan taraw boyınsha bilimge iye ekenligi
2. Táwekelshilikke tiykarlanǵan qararlar qabıl etiw boyınsha baslamashılıq qábileti
3. Ekonomikalıq proceslerdi tereń pikirley alıwı
4. Nızamlarǵa boysınıwı
5. Innovaciyashılıqtıń belsendiligi
6. Maqsetke qaray umtılıwı
7. Shólkemlestiriwshilik
8. Puqta bolıwı
9. Óz sóziniń ústinen shıǵıwı
10. Ruwxıy páklik hám hadallıǵı
11. Óz jámááti ushın gúresiwi
Isbilermenlikti rawajlandırıw ushın tómendegi shárt-sharayatlar talap etiledi:

  1. Múlk múnásibetleriniń uyǵınlasıwı. Bazar ekonomikası sharayatında múlkshilik múnásibetler úsh tárep menen belgilenedi:

iyelik etiw yaǵnıy múlk iyesi sıpatında múlkke tolıq iyelik etiw, satıw ijaraǵa beriw, sawga etiw;
paydalanıp turıw, yaǵnıy múlk iyesiniń qadaǵalawı tiykarında belgili shárt hám tólem ornına múlkten waqtınsha paydalanıw;
operativ basqarıwdı, yaǵnıy múlk iyesiniń qadaǵalawı astında resurslardı bólistiriw hám islep shıǵarıwdı shólkemlestiriw boyınsha múlkti basqarıw huqıqın engiziw.

  1. Isbilermenlerge óz qábiletin tolıq inám etiwi ushın tómendegi ekonomikalıq erkinliklerdiń beriliwi:

ónim túrlerin hám islep shıǵarıw usılın tańlaw erkinligi;
qáwenderlerdi ǵárezsiz tańlaw;
qarjılardı nızamǵa qarsı bolmaǵan tarawlarǵa ǵárezsiz sarıplaw erkinligi h.t.b.

  1. Bazardıń ashıqlıǵı, yaǵnıy tovarlar, qarjılar, maǵlıwmatlar, jumıs
    kúshi, shiyki zat háreketi ushın jasalma ideyalardıń joq ekenligi.

  2. Bazar infrastrukturasınıń bar ekenligi. Buǵan tómendegiler kiredi:
    kommerciyalıq bankleri;
    tovar, fond, miynet, valyuta birjaları;
    kommerciyalıq táwekelshiligi hám múlk qamsızlandırıwı;
    maǵlıwmat hám reklama derekleri, ǵalaba xabar quralları, baylanıs quralları;
    ekspert byuroları, sertifikat orayları , bajıxanalar, salıq inspekciyaları h.t.b.
    5. Isbilermenlik ushın huqıqıy kepilliktiń bar ekenligi, yaǵnıy isbilermenlikti qorǵawshı nızamshılıqtıń bar ekenligi.
    6. Jańa kárxanalarǵa kadrlar tayarlaw, kredit alıw, salıq tólew,
    tábiyǵıy baylıqlardan paydalanıw boyınsha mámleket tárepinen berilgen
    jeńillikler h.t.b.
    Isbilermen nelerdi biliwi hám islewi kerek? Ol aldın, isbilermenlik iskerligin qanday ámelge asırıwdı, qanday sharayatta ámeliy háreket etiwdi, isbilermen aldında ushıraytuǵın tosıqlardı sheshiw jolların hám qanday jetiskenliklerge erisiwdi biliwi kerek. Isbilermen — islep shıǵarıwdı shólkemlestiriwdi hámde ónimdi satıwdı biliwi kerek.
    Ol bazar múnásibetleri sharayatında júzege keletuǵın anıq sharayatlardı bahalawı hám tuwrı jol tańlay alıwı zárúr. Heshkim, heshqashan isbilermenge ne islewdi úyretpeydi hám awır payıtlarda járdemge kelmeydi. Hár bir isbilermen tek óz kúshine, bilimine hám ziyrekligine iseniwi hám súyeniwi kerek.
    Biznesti tabıslı alıp barıwǵa kómeklesiwshi isbilermenliktiń tiykarǵı principlerı tómendegilerden ibarat:
    1. Múlk iyesi bolıw. Bul jerde isbilermenler sheklengen resurslar yaki ónimlerdiń iyesi bolıwı kerek. Olar óz múlkine súyenip yaki basqa múlkti ijaraǵa alıp isleydi.
    2. Payda alıwǵa umtılıw. Isbilermendiń bayıwdan ibarat ekonomikalıq mápi bolıp, oǵan payda alıw arqalı erisiledi.
    3. Ekonomikalıq erkinlik. Isbilermen bazarǵa qaray neni, qansha, qanday texnologiya tiykarında islep shıǵarıwdı, jaratılǵan tovardı kimge, qashan hám qansha pulǵa satıwdı, qaysı bank penen baylanıstı, ózine sherik tabıwdı, hár qanday ekonomikalıq iskerlikti heshbir kategoriyasız óz bilgeninshe ámelge asıradı.

4. Ekonomikalıq juwapkershilik. Isbilermen juwapkershilikti óz moynına alıp,
kórgen payda zıyanına ózi juwap beredi.
5. Ekonomikalıq táwekelshilik. Isbilermen táwekel etip, ústinen yaki astınan principinde jumıs isleydi, ekonomikalıq qáwip-qáterdi moynına alıp, aldanıp qalıwdan qorıqpaydı.
6. Nızam qaǵıydalarǵa ámel etiw. Isbilermen -háreketleriniń óz qaǵıydaları bar, olarǵa boysınıw.
7. Báseki gúresinde qatnasıw. Isbilermen mudamı basqalar menen
kim ozadı qaǵıydasına qarap bellesiwi shárt.
8. Isbilermenlik siri. Biznes jumısında texnologiya, jańa tovar jaratıw,
bazar tabıw, baha belgilew, shártnama dúziw hám basqalar sır saqlanadı.
9. Hadallıq penen is júrgiziw. Isbilermenlik hadal jol menen pul tabıwǵa tiykarlanıwı zárúr.
Ózbekstan nızamlarına kóre, tovar óndiriwshiler tutınıwshılardıń tovar sapasına bolǵan talabın qanaatlandırıw, tovar sapasınakepillik beriwi shárt. Mámleket nızamlar orınlanıwın qadaǵalaydı.
Ózbekstan Respublikasınıń «Tutınıwshılardıń huqıqların qorǵaw haqqındaǵı» nızamında: «Mámleket tutınıwshılardıń tovar (jumıs, xızmet) satıp alıw hám odan paydalanıw waqtındaǵı huqıqları hámde nızam menen qorǵalatuǵın mápleri qorǵaytuǵınlıǵın kepilleydi» dep aytıp ótilgen.
10. Orın (imidj)ge iye bolıwı. Orın xalıq arasında, isbilermenler sheńberinde abıroy-itibarlı bolıwdı ańlatadı.
11. Isbilermenlikte óz-ózin basqarıw tártibi bar. Mámleket firma
jumısına aralaspaydı, bálkim ekonomikalıq siyasatı menen isbilermenlerge
kómeklesedi, nızamlar arqalı isbilermenlik ushın sharayat jaratadı.
Mısalı, Ózbekstan Respublikasınıń nızamlarına kóre, mámleket isbilermenlikti qollap-quwatlaydı, isbilermenler múlkiniń qol qatılmaslıǵın támiyinleydi.
Bazar ekonomikasınıń túrli múlk formalarına tiykarlanıwın isbilermenlikte ayqın kóriw múmkin. Insanǵa payda keltiretuǵın hár qanday zatlar, álbette, kimnińdur múlki. Tek heshkimge kerek bolmaǵan zattıń iyesi joq. Bazar ekonomikası kerekli zattı jaratıp, onı bazar arqalı tutınıwga tiykarlanar eken, ol álbette, múlkshilikti talap etedi.
Isbilermenlik túrli múlk formaları sheńberinde júz beredi hám nızamǵa qaray, onıń túrleri júzege keledi. Bazar ekonomikasında jeke menshik jetekshi orında turadı. Jeke menshik ayırım adamlarǵa tiyisli hám olarǵa payda keltiretuǵın múlk bolıp esaplanadı.
Jeke múlkke qaray, jeke isbilermenlik bar boladı. Jeke múlktiń ózi eki kóriniske iye:

  1. Jeke menshik múlk — bul jeke shaxstıń múlki, sol múlkke tiykarlanǵan kárxana jeke shaxsqa tiyisli kárxana esaplanadı. Ayırım múlk iyesine tiyisli, biraq jumısshıları bae yaki múlk iyesiniń jeke ózi hám shańaraq aǵzaları isleytuǵın kárxanalar da boladı.

  2. Topar — korporativ jeke menshik — bul belgili maqsetti gózlep, óz-ara birlesken múlk iyeleriniń jeke múlki. Bul múlkti hár bir iyesi bólek emes, birgelikte ózlestiredi. Onıń úlgisi korporaciyalar bolıp, olar ámelde úlesleri bar jámiyeti formasında iskerlik kórsetedi. Bunday isbilermenlik jumısı korporaciya sheńberinde ámelge asadı. Isbilermenlik jámáát múlkine de tiykarlanadı. Bul múlk jámáátke birlesken adamlardıń ulıwma múlki esaplanadı. Jámáátke kiretuǵınlar onıń múlkine óz úlesin qosıwı shárt. Bul jerde de úlesleri bar qaǵıydası bar, biraq akcionerlikten parqı, múlk iyesi jámáát quramında islewi shárt. Buǵan mısal etip, kooperativlerdi, máhálle hám jámáát xojalıqların alıw múmkin.

Házirgi waqıtta ekonomikanıń jeke sektorında isbilermenlik, tiykarǵı ekonomikalıq wazıypalardı ámelge asırǵanda, mámleket sektorına salıstırǵanda joqarılaw nátiyjelililik hám miynet ónimdarlıǵın támiyinleydi, degen túsinik dúnyada qabıl etilgen. Milliy párawanlıqtıń tiykarǵı bólegi kárxanalar iskerliginiń nátiyjesi sıpatında qáliplesedi:
1. Tovarlar hám xızmetler. Kárxananıń tiykarǵı ekonomikalıq wazıypası
adamlar mápdar bolǵan tovarlar hám xızmetlerdi islep shıǵarıw hám tarqatıw bolıp tabıladı. Isbilermenler de tutınıwshılar talabın anıqlap beretuǵın hám sol talaptı qanaatlandırıw ushın barlıq zárúr zatlardı orınlawshı roldi orınlaydı.
2. Bántlik. Kárxanalar haqıyqıy jumıs orınlarınıń tiykarǵı dóretiwshileri bolıp esaplanadı, yaǵnıy islewge mútáj hám islewdi qáleytuǵın adamlardıń bántligin támiyinleydi. Haqı tólenetuǵın bántlik dárejesi — milliy párawanlıqtıń júdá áhmiyetli kórsetkishi.
3. Dáramat. Kárxana tárepinen jumıs orınların qurıw arqalı, jumısshılardıń miynet haqı hám xızmetkerlerdiń is haqıları, paydalar hám salıqlar formasında, onıń dáramat bazası bar ekenligi támiyinlenedi.
4. Jumısshılar hám xizmetkerlerdiń miynet haqı, paydalar. Miynet haqı hám paydalar alıw múmkinshiligin usınıw máselesi, salıqlar tólew hám
dáramat (salıqlar tólengennem keyingi dáramat)tı tutınıw fondına hám finanslıq qarjılardı tutınıwshıları fondına (investiciya qarjı) kóshiriw názerinen, biznes tárepinen sheshiletuǵın júdá áhmiyetli másele.
5. Salıqlar. Bólek (fizikalıq) shaxslar hám kárxanalardan salıq óndirmesten, mámleket mákemeleri hám xızmetleriniń iskerlik júritiwin ilajı bolmaǵan bolar edi.
6. Salıqlar tólengennen keyingi dáramat. Basqasha aytqanda, kárxana qálewinde qalatuǵın dáramat dep atalatuǵın bul dáramat salıqlar tólengennen keyin payda boladı hám tutınıw tovarları satıp alıwǵa hám de fondlar jıynawǵa sarıplanıwı múmkin.
Tutınıw maqsetlerine qarjı. Pul qarjların tutınıw maqsetlerine sarıplaw, tek ǵana tiykarǵı mútajliklerdi qanaatlandırıw ushın tovarlar hám xızmetler islep shıǵarılıwın xoshametlewge qaratılǵan talaptı qáliplestiriw ushın da zárúr.
6. 2. Jeke fondlar. Jeke fondlar — bul tikkeley tutınıw menen baylanıslı qarjılarǵa sarıplanbaytuǵın dáramat.
7. Islep shıǵarıw fondlarına qarjılar. Kárxana qarjılardı rezervler, bólistirilmegen payda, qarız arqalı yaki kárxana aktivlerin satıw jolı menen qarjılastıradı. Payda kórmey isleytuǵın kárxanalar ushın bolsa bul dereklerden paydalanıw sheklengen boladı.
Kárxana islep shıǵarıw quwatların kóbeytiw: jańa texnologiyalar, modernizaciyalaw hám islep shıǵarıw aktivlerin keńeytiw ushın investiciya qarjına mútáj boladı.
8. Milliy párawanlıq. Biziń mútájligimizdi qanaatlandırıw ushın zárúr
bolǵan islep shıǵarıw quralları, sawda hám jámiyet xızmetlerin hám de
texnologiyalıq salmaqlı bólegi kárxanalar iskerliginen
kelip shıǵadı, yaǵnıy jeke menshik bolǵan resurslarınıń ekonomikalıq
rawajlanıwı nátiyjesinde payda boladı.
Download 34,74 Kb.




Download 34,74 Kb.