|
ÁJoqarı bilimlendiriw, pán hám innovaciyalar ministrligi NÓkis innovaciyaliq instituti «Tastıyıqlayman» Oqıw isleri boyınsha prorektor
|
| bet | 12/58 | | Sana | 17.11.2023 | | Hajmi | 1,69 Mb. | | #100233 |
Bog'liq Joqar bilimlendiriw, p n h m innovaciyalar ministrligi N kis inOrfoepik normalar tiykarınan xalıq janlı tili faktlari tiykarında jaratıladı -janlı tildegi túrlishe aytılıw kórinislerinen kórkem ádebiyatqa baylanıslı til dástúrlerinege, rawajlanıw traditsiyalariga sáykes kelediganlari saylanadı. Mısalı, ózbek dialektlerinde bir sóz túrlishe aytıladı : y kósher - j kósher, k óz -g óz, áke -ata, ájaǵa -oka, ánar - onar sıyaqlı. Házirgi zaman dawam fe'li qosımshası dialektlerde -yap (ti),-op (ti),-ut (ti),-vot (ti) formalarında qollanıladı : barıp atır, baropti, barutti, barvotti sıyaqlı. Kórkem ádebiyatqa baylanıslı tilde usılardan joq, kóz, áke, ájaǵa, ánar, barıp atır variantları kórkem ádebiyatqa baylanıslı aytılıw norması (orfoepik norma ) retinde saralanǵan.
Tuwrı aytılıw sóylew mádeniyatınıń zárúrli belgilerinen biri esaplanadi. Kórkem ádebiyatqa baylanıslı tilde tuwrı jazıw qanshellilik zárúrli bolsa, tuwrı aytılıw da sonshalıq áhmiyetli bolıp tabıladı. Sol sebepli de oqıwshı hám studentlerde tuwrı aytılıw kónlikpeleriniń qáliplestiriliwine tálimdiń barlıq basqıshlarında saldamlı itibar beriledi.
Dawıslı dawıslar orfoepiyasi
“I” UNLISI: 1) bir bo'ginli sózlerde qısqa hám jińishke aytıladı : til, tıs, sım sıyaqlı ; 2) q, ǵ x dawıssızları menen birge qollanǵanda juwan (arqa qatar dawıslı formasında ) aytıladı : qıs, gerbish qıylı sıyaqlı ; 3) y, ng dawıssızlarınan aldın jińishke hám azmaz sozıńqı aytıladı : chiy, kiy, mıń sıyaqlı ; 4) h haribi menen birge auyilganda azmas sozınqı hám jińishke aytıladı : iyis, hind, sezim sıyaqlı ; 5) kóp buwınlı sózlerdiń pátsiz buwınında kúshsiz hám qısqa (menen. biraq, sıra, tilek, ǵalı, shiye, ullılıq sıyaqlı ), pátlu buwında bolsa kúshlilew hám cho'ziqroq (názik, álik, raslıq sıyaqlı ) aytıladı ; b) sóz aqırındaǵı ashıq buwında azmaz kengayadi (“i”dan keńlew, “e”den dawıslı formasında aytıladı ); tepki, bardı, tap, razı sıyaqlı. “U”UNLISI: 1) bir buwınlı sózlerde hám kóp buwınlı sózlerdiń pátsiz buwınında qısqa (tús, tús, pul, bulaq, biyday sıyaqlı,), pátli buwınında bolsa kúshlilew hám sozıńqı (bult, jetik, shashaq sıyaqlı ) aytıladı ; 2) k, g, y dawıssızlarınan keyin jińishke (old qatar dawıslı formasında ), q, g', x dawıssızlarınan keyin bolsa qalın (arqa qatar dawıslı formasında ) aytıladı. Salıstırıw etiń :kúl hám qul, atirgil hám norg'ul, júk hám qulıq sıyaqlı ; 3) -uvchi,-uv affiksları quramında cho'ziqriq aytıladı : jazıwshı, oqıwshı, toqıwshı, oluv, qosıw sıyaqlı. “ O'” UNLISI: 1) bir buwınlı sózlerde, sonıń menen birge, kópbo'g'inli sózlerdiń pátsiz bo'g'nida qısqa aytıladı : por, tor, oramal sıyaqlı ; 2) qayta formalardıń birinshi komponentinde (pátli buwında ) cho'ziq aytıladı : kóp-kóp, zor-zor, mol-mol sıyaqlı ; 3) sayız til arqa k, g, til orta y hám tamaq dawıssızı (h) den keyin jińishke (oldı qatar ) dawıslı formasında, tereń til arqa q, g', x dawıssızlarınan keyin qalın (arqa qatar ) dawıslı formasında aytıladı : Salıstırıw etiń : kól hám qol (kөl hám qal), go 'r hám g'o'r (gөr hám úńgir), hám xor (hөl hám qor), jol hám qorı (yөl hám qar) sıyaqlı.
“ E” UNLISI: 1) sóz hám buwın basında keńlew (erkin, egin, eslew sıyaqlı ), buwın ishinde azmaz torroq (keshe, jońıshqa, lekin sıyaqlı ) aytıladı.
“A” UNLISI: 1) sayız til arqa k, g dawıssızları menen qasında kelip jińishke dawıslı formasında (kәm, kәttә, gәp, gәl, gәzlәmә, kәyfiyәt sıyaqlı ), tereń til arqa q, g', x dawıssızları menen yondosh qollanganda bolsa qalın dawıslı formasında (qálem, ǵarǵa, tárip, ǵam, elek, xalıq, xabar, xat sıyaqlı ) aytıladı
“O” UNLISI: tómen keń, kúshsiz lablangan dawıslı formasında aytıladı : tas, báhár, sabanlar, samal sıyaqlı. Dialektlerde hám janlı tilde bul unlining pátsix buwında “a”ga jaqın aytılıw etińiw halları da ushraydı : sabanlar>samon, shıgarlıq>davon sıyaqlı, biraq bul hal kórkem ádebiyatqa baylanıslı aytılıw (orfoepik me'or) esaplanbaydı ; 2) sayız til arqa k, g dawıssızlarınan keyin jińishke, tereń til arqa dawıssızlarınan keyin bolsa qalın dawıslı formasında aytıladı. Salıstırıw etiń : kafel hám qasıq, xatker hám qálip, kámal hám uqıplı, gov hám irkiniw, gewmis hám g'ovlamoq sıyaqlı ; 3) pátli buwında kúshlilew hám azmaz sozıńqı aytıladı : baǵman, obat sózleriniń birinshi hám aqırǵı buwınlarındaǵı “a” unlisi aytılıwın salıstırıwlang; 4) y hám h dawıssızları menen yondosh qollandanda da “o” unlisi azmaz jińishkelenedi. Salıstırıw etiń : jer hám , hákim hám qalıs sıyaqlı.
|
|
Bosh sahifa
Aloqalar
Bosh sahifa
ÁJoqarı bilimlendiriw, pán hám innovaciyalar ministrligi NÓkis innovaciyaliq instituti «Tastıyıqlayman» Oqıw isleri boyınsha prorektor
|
