Dawıssız sesler orfoepiyasi
Dawıssız sesler orfoepiyasi kóbirek kombinator hám pozitsion faktorlar tásirinde júz beretuǵın fonetikalıq hádiyselerge baylanıslı bo'adi. Atap aytqanda :
1) b, d shıńǵırlaytuǵın dawıssızları sóz oxririda shıńǵırsız p, t formasında aytıladı, bul hal ózbek kórkem ádebiyatqa baylanıslı aytılıwı ushın norma esaplanadı : kitap> kitop, barıp>borip, jazıp>yozip, sawat> savot, obod> obot sıyaqlı ;
2) b, d dawıssızları shıńǵırsız dawıssızlar menen qasında qollanǵanda assimilatsiyaga ushırasıp, p, t jaǵdayında aytıladı, bul hal da kórkem ádebiyatqa baylanıslı aytılıw norması esaplanadı : baslanıwiy> iptidoiy, ketti> ketti;
3) j. z dawıssızlarınıń shıńǵırsız dawıssızlar tásirinde sh, s dep aytılıw etiliwi de kórkem ádebiyatqa baylanıslı til ushın norma bolıp tabıladı: social>ishtimoiy, usı>maskur sıyaqlı ; 4) b, d dawıssızlarınıń intervokal jaǵdayda (eki dawıslı arasında ) sırǵaluvchi v, g' dawıssızlarına ótiwi de kórkem ádebiyatqa baylanıslı aytılıw normalarına qılap emes: bara ber>boraver, keta ber>ketaver, qosıq> awılı sıyaqlı.
3-MODUL. LEKSIKOLOGIYA.
8-tema. Leksikologiya, onıń ob'ekti, túrleri, wazıypaları. Ana tili sózlik quramınıń mánis tárepten xarakteristikalanıwı
Jobası
Leksikologiya, onıń ob'ekti, wazıypaları.
Sóz hám leksema munasábeti. Leksemaning ańlatpa hám mazmun tárepi. Leksikalogik mánis jáne onıń strukturalıq bólimleri.
Leksemalarda bir mánislilik hám kóp mánislilik.
Leksikalogik mánistiń túrleri. Leksikalogik mánis rawajlanıwı jolları.
Aldınǵı bólimlerde aytıp ótkeni sıyaqlı, tilde ámeldegi bolǵan sózler jıyındısı sózlik quramı yamasa leksika dep júritiledi. Sózlik quramdı úyrenetuǵın bólim bolsa leksikologiya (yun. lexikos - sózlikke tiyisli, logos - táliymat ) dep ataladı.
Sózlik quramına tiyisli bolǵan birlik sóz filologiya pániniń tiykarǵı birligi bolıp, ol tildiń basqa bólimlerinde, atap aytqanda, morfologiya, sóz soǵılıw hám stilistika bólimlerinde de uyreniledi.
Morfologiyada sózdiń qaysı leksik-grammatik gruppaǵa tiyisliligi úyrenilse, sóz soǵılıwı bóliminde ol jasalǵan yamasa yasalmagan birlik retinde tekseriledi. Stilistika bóliminde bolsa sóz qollanıw maqulligi yamasa maqul emesligi tárepinen tekseriledi.
Leksikologiya bóliminde sózdiń ańlatpalaǵan mánisi, sózlik sistemasında tutqan ornı, kelip shıǵıwı, qollanıw dárejesi uyreniledi. Bul bólimde sóz leksikalogik birlik retinde uyreniledi. Sóz arnawlı bir tildiń sózlik quramına tiyisli bolǵanlıǵı ushın leksikologiya usı tildiń sózlik quramın sistema retinde tekseredi.
Joqarıda aytılǵan pikirlerdi insan sózi mısalında tastıyıqlawǵa háreket etemiz:
Morfologiyalıq kózqarastan bul sóz tómendegi ayrıqshalıqlarǵa iye: 1) at gruppaına tiyisli; 2) turdosh at, anıq at, jalǵız at ; 3) bas seplikte; 4) birlikte.
Sóz soǵılıw kózqarasınan bul sóz tómendegi ayrıqshalıqlarǵa iye: 1) túpkilikli sóz; 2) sapa soǵılıwı ushın tiykar bóle aladı : insaniy, adamgershilikli;
Stilistika kózqarasınan bul sóz tómendegi ayrıqshalıqlarǵa iye: 1) kitapiy usılda qollanıladı ; 2) sezimiy-tásiriy boyawqa iye.
Leksikologiya kózqarasınan bul sóz tómendegi ayrıqshalıqlarǵa iye: 1) leksikalogik manoga iye; sanalı janzat ; 2) bul sóz adam, kisi, adamzat sózlerine mánisles esaplanadı ; 3) ózbek tiline arab tilinen kirip kelgen; 4) salıstırǵanda aktiv sóz esaplanadı ;
Sonday eken, tilnshunosliking hár bir bóliminde sózdiń túrli qırları izertlew etińar eken.
Ilimiy ádebiyatlarda leksikologiya bir qansha túrlerge bólinedi.
Úyreniw obiektiniń kólemine kóre eki túrge bólinedi:
1. Ulıwma leksikologiya dúnyadaǵı barlıq tillerdiń sózlik trkibini tekseredi.
2. Menshikli leksikologiya málim bir tildiń sózlik quramın úyrenedi hám sózlik quramın qaysı jaǵdayda úyreniwine qaray eki túrge bólinedi:
1) xarakteristikaiy leksikologiya málim bir tildiń sózlik quramın statikalıq (turaqlı ) jaǵdayda, yaǵnıy onıń tariyxıy rawajlanıwı menen baylanıspaǵan jaǵdayda úyrenedi. Bul taǵı sinxronik (yun. sin - “birge”, chronos - “waqıt” degeni) leksikologiya dep da ataladı.
2) tariyxıy leksikologiya málim bir tildiń sózlik quramın dinamikalıq (háreketli) jaǵdayda, yaǵnıy onıń tariyxıy rawajlanıwı menen baylanısqan jaǵdayda úyrenedi. Bul bolsa diaxronik (yun. dia- “arqalı”, chronos - “waqıt” degeni) leksikologiya dep da ataladı.
Leksikologiya tómendegi wazıypalardı atqaradı :
1. Tildiń sózlik quramın mánis tárepinen xarakteristikalaydı.
2. Sózlik quramındaǵı sózlerdi kelip shıǵıwı tárepinen xarakteristikalaydı.
3. Tildiń sózlik quramın social gruppalar qóllawı tárepinen xarakteristikalaydı.
4. Tildiń sózlik quramın aktivligi yamasa nofaolligi tárepinen xarakteristikalaydı.
5. Tildiń sózlik quramın sezimiy-tásiriy boyawdorligi tárepinen xarakteristikalaydı.
6. Tildiń sózlik quramındaǵı ajıralmaytuǵın birikpeler - frazeologik birikpelerdi mánis hám quram tárepten xarakteristikalaydı.
Tómende áne sol wazıypalardı tolıq kórip shıǵamız.
Sóz hám leksema munasábeti
Filologiyada sózdiń oraylıq birlik ekenligi haqqında joqarıda aytıp ótken edik. Bunda arnawlı bir tildiń sózlik quramına kiretuǵın barlıq sózler názerde tutıladı. Sózlik quramındaǵı sózlerdi eki úlken gruppaǵa bolıw múmkin:
1. Ataw ózgeshelikine iye bolǵan sózler. Bular, shaxs (adam, bala ), zat (kitap, dápter), belgi (jaqsı, gózzal ), muǵdar (altı, jetinshi), jaǵday (tez, ańsat), payıt (házir, búgin), háreket (júriw, jazıw ), belgi (bul, sol) sıyaqlı túsiniklerge at bolıp keledi.
2. Ataw ózgeshelikine iye bolmaǵan sózler. Bular sózlerdi bir-birine baylanıstıratuǵın (hám, ushın ), sózlerge qosımsha mánis kiritetuǵın (tek, tap ), dawıs hám háreketlerge eliklew ańlatatuǵın (gurs, jimir-jimir), insan sezim-sezimlerin sáwlelendiretuǵın (oh, voy), aytılǵan pikirge munasábet ańlatatuǵın (sol sıyaqlı, menimcha) sıyaqlı sózler bolıp tabıladı.
Mánis tárepinen birinshi gruppaǵa tiyisli sózler leksikalogik birlik esaplanadı hám leksikologiya bóliminde uyreniledi, ekinshi gruppa sózler bolsa grammatik sózler esaplanadı hám olar tek grammatika bóliminde uyreniledi.
Ilmiiy ádebiyatlarda ataw ózgeshelikine iye bolǵan sózler leksema termini menen atalmoqda. “Ózbek tili system leksikologiyasi tiykarlari” atlı oqıw qóllanbada leksemaga tómendegishe tariyp beriledi: “Jámiyet aǵzaları ushın tayın, ulıwma, májburiy bolǵan, forma hám mazmunning turaqlı birikuvidan shólkemlesken, haqıyqatlıqtaǵı zat, belgi, ózgeshelik hám munasábetlerdi qáliplestiriwshi, sóylew hám sózlikte grammatik morfemalardı ózine biriktira alatuǵın morfema túri leksemadir”.
Leksema hám sózdiń óz-ara munasábeti fonema menen dawıs ortasındaǵı munasábetke uqsaydı, yaǵnıy leksema til birligi esaplansa, sóz sóylew birligi bolıp tabıladı. Basqasha aytqanda, sóz leksemaning sóylewde voqelashgan forması bolıp tabıladı. Mısalı : Balalar keldi gápin alaylıq. Bul gapda bala - (kishi jas daǵı adam ) hám kel- (háreket) birlikleri leksema esaplansa, balalar hám keldi bólimleri sóz esaplanadı.
26 -§. Leksemannıń ańlatpa hám mazmun tárepi
Filosofiya páninde forma hám mazmun birligi haqqında sóz júritiledi. Bul zat filologiya pánine de tiyisli bolıp, ol leksemaning sırtqı (formasıy) hám ishki (mazmunıy) táreplerinde óz hákisin tabadı.
Leksemaning ańlatpa (sırtqı ) tárepi degende tómendegiler názerde tutıladı :
1. Leksema quramındaǵı dawıslar : mektep- leksemasi m, a, k, t, a, b dawıslarınan ibarat.
2. Leksema quramındaǵı háripler: mektep- leksemasi m, a, k, t, a, b háriplerinen ibarat.
3. Leksema quramındaǵı buwınlar : mektep- leksemasi mak-tab sıyaqlı eki buwınnan ibarat.
4. Leksema quramındaǵı málim bir dawıslı dawısqa túsetuǵın pát: maktáb.
Juwmaq mınada, leksemanıń insan sezim aǵzaları járdeminde seziw múmkin bolǵan tárepleri onıń ańlatpa (materiallıq ) tárepi dep júritiledi. Ilimiy ádebiyatlarda bul nomema dep da júritiledi.
Leksemanıń mazmun (ishki) tárepi degende tómendegiler názerde tutıladı :
1. Leksema ańlatpalaǵan leksikalogik mánis, yaǵnıy leksemaning bolmıstaǵı shaxs (adam ), zat (kitap ), belgi (jaman ), reń (jasıl ), kólem (úlken), muǵdar (altı), háreket (yugur) sıyaqlı túsiniklerdi atawı.
2. Leksema arqalı kórsetilgen stilistik belgi: ana (stilistik betaraf), ana (stilistik xoslangan).
3. Leksema arqalı kórsetilgen sezimiy-tásiriy boyaw : bet (unamlı boyaw ), sıyaq (unamsız boyaw ).
Birpara ilimiy ádebiyatlarda leksikalogik mánis denonotativ mánis, stilistik belgi hám sezimiy-tásiriy boyawlar bolsa birgelikte konnotativ mánis da dep ataladı.
27-§. Leksikalogik mánis jáne onıń strukturalıq bólimleri
Leksemanıń leksikalogik mánisi tómendegishe qáliplesedi: insan óz sezim aǵzaları arqalı bolmıstaǵı zat, hádiyse, belgi, háreket hám basqalar haqqında túsinik payda etedi. Bul túsinik insan sanasında muhrlanib qaladı. Tap sol túsinikke atab qoyılǵan at da insan sanasında saqlanıp qaladı hám nátiyjede at hám túsinik ortasında bekkem baylanıs júzege keledi.
Semasiologiya páninde leksemanıń leksikalogik mánisi semema termini menen de beriledi. Semema da óz gezeginde bólimlerge bólinedi. Bul bólimler semalar dep ataladı. Hár bir sema túsiniktiń túrli belgilerin sáwlelendiredi. Mısalı, quyash leksemasinıń leksikalogik mánisin, yaǵnıy sememasini tómendegi semalar quraydı : 1) juldız ; 2) ıssılıq taratıwshı aspan denesi; 3) jaqtılıq taratıwshı aspan denesi; 4) bir qansha planetalardı ózine birlestirgen sistema orayı ; 5) Jer planetası daǵı turmıs deregi; Bul dizimdi óz bilimimizga tayanǵan halda taǵı dawam ettiriw múmkin.
Semalar mánis qásiyetlerine kóre tómendegi túrlerge bólinedi:
1. Ataw semalari zat, belgi, háreket, muǵdar sıyaqlı túsiniklerdi ataytuǵın semalar bolıp tabıladı. Mısalı, ruchka, qálem, por, flomaster sıyaqlı leksemalar ushın “jazıw hám sızıw quralı “ semasi ataw semasi bolıp esaplanadı.
2. Ańlatpa semalari atawdan tısqarı túsinikke munasábetti ańlatatuǵın semalar bolıp tabıladı. Mısalı, erin- leksemasidagi “betaraflik” semasi, dodaq leksemasidagi “kitapiylik” semasi ańlatpa semalariga mısal bóle aladı.
3. wazıypa semalari leksemalarning gapda qanday wazıypa orınlawın, yaǵnıy qanday leksemalar menen birika alıwın belgileytuǵın semalar bolıp tabıladı. Mısalı, Bala kitap oqıdı gápindegi leksemalarni analiz etip kóremiz. Bala - leksemasi sememasida sol gáp ishinde “háreketti orınlawshı” semasi bar, sol sebepli bul leksema iye bolıp kelgen. Kitap - leksemasida “háreket ótken zat” degen sema ámeldegi, sol sebepli ol tolıqlawısh bolıp kelgen. O'qi- leksemasida bolsa “orınlanǵan háreket” degen sema bar, sol sebepli ol kesim wazıypasında kelgen.
28 -§. Leksemalarda bir mánislilik hám kóp mánislilik
Til birligi retinde tán alınǵan leksemalarda da bir mánislilik hám kóp mánislilik bar bolıp tabıladı. Basqasha aytqanda, bir leksema bir sememaga, basqa leksema bolsa bir neshe sememaga ıyelewi múmkin.
Til hám sóylew birliklerin barlıq ústte parıqlay barıw kerek. Sonday eken, bir mánislilik hám kóp mánislilik hádiyselerin tariyplewde de sonday jol tutıw kerek boladı.
Filolog ilimpazlar bul orında tilge tiyisli mánis hám sóylewiy mánislerdi parıqlaydilar. Tilge tiyisli mánis degende til birliklerine tán bolǵan mánis názerde tutıladı. Sóylewiy mánis bolsa leksemaning sóylewiy jaǵdaydan kelip shıqqan halda ańlatatuǵın mánisi bolıp tabıladı. Mısalı, Báyinde yig'laydi gúmis qar yum-yum (Oybek) gápindegi gúmis leksemasi til biligi retinde “aq-kógildir reńli jıltır, túp metall” mánisin bildirse, ataqlı adibimiz Oybek bul leksemani “aq reńli” mánisinde qollaǵan.
Sonı atap ótiw kerekki, sóylewiy mánis leksemaning kóshpeli mánisi emes, sebebi bul mánis ele til wákilleriniń barlıǵı tárepinen tán alınbaǵan, ulıwmalasqanǵan mánis bolıp tabıladı.
Sonday eken, biz bul orında leksemadagi tilge tiyisli mánistiń bir yamasa birden artıq ekenligi haqqında sóz júrgizemiz.
Eger leksema birgine mániske iye bolsa, bunday leksemalarga bir mánisli leksemalar dep ataladı. Bul hádiyse filologiyada monosemiya (yun. mono - bir, sema - belgi) dep da júritiledi. Mısalı, kól leksemasining birden-bir sememasi tómendegi semalarni óz ishine aladı : 1) suwǵa tolǵan háwiz; 2) átirapı tuyıq suw háwizi; 3) uradan ibarat tábiyiy suw háwizi; Sol leksemaning gáp quramındaǵı tuwındı bolǵan kól sózinde de sol mánisler ámeldegi: Kól kútá úlken edi.
Kóbinese lmiy atamalar, ataqlı atlar, jańalıq bo'yog'i óshmagan leksemalar bir manoli esaplanadı.
Eger leksema birdan artıq mániske iye bolsa, bunday leksema kóp mánisli leksema dep ataladı. Bul hádiyse filologiyada polisemiya (yun.poli - kóp, sema - belgi) dep da júritiledi.
Mısalı, túsindirme sózlikte salmaqli sóziniń jámi 17 mánisi keltirilgen. Usılardan geyparaların tómende keltiremiz:
1) labır bolǵan, tas basatuǵın, vaznli, saldamlı (salmaqli júk);
2) ózin tuta biletuǵın, sıpayı, saldamlı, bosiq (salmaqli, saldamlı jigit);
3) arnawlı bir norması buzılǵan, talapǵa juwap bermeytuǵın (salmaqli hawa );
4) jaman aqıbetlerge aparıwı múmkin bolǵan, saldamlı, qáwipli (salmaqli japsaq) hám h.
29 -§. Leksikalogik mánistiń túrleri
Ilimiy ádebiyatlarda kóp mánisli leksemalar ańlatatuǵın leksikalogik mánisler til rawajlanıwınıń qaysı dáwirinde bar ekenligine qaray daslep eki úlken gruppaǵa bólinedi:
I. Aldınǵı leksikalogik mánisler til rawajlanıwınıń aldınǵı dáwirlerine tiyisli bolǵan mánisler bolıp tabıladı. Bul mánisler da tozıw dárejesine qaray eki túrge bólinedi:
1. Eski leksikalogik mánis leksemaning házirgi waqıtta arxaiklashgan mánisi bolıp tabıladı: qimron leksemasi tiykarınan “qaynatilgan sút menen suwdiń qospası” degen mánisti bildirgen. Bul mánis sol leksemaning eski leksikalogik mánisi bolıp tabıladı. Onıń házirgi mánisi “túye sutinen tayarlanatuǵın qimiz” degen mánis bolıp tabıladı.
2. Etimologiyalıq leksikalogik mánis leksemaning til tariyxına tıykarlanıp, dúzilisinen kelip shıǵıp anıqlanatuǵın mánis bolıp tabıladı: chaqa (mayda pul) leksemasi “chaq” fe'lining “bólekla”, “bólek-bólek qil” mánisinden -a qosımshasın qosıw menen jasalǵan.
II. Házirgi leksikalogik mánisler til rawajlanıwınıń házirgi dáwirine tiyisli mánisler bolıp tabıladı. Bul mánisler bir mánisten basqa mánistiń ósip shıǵıwı kózqarasınan eki túrge bólinedi:
1. Bas mánis kóp mánisli leksemalarning óz-ara baylanısqan barlıq mánislerin birlestiruvchi mánis bolıp tabıladı. Bul mánis adamdıń esiga keletuǵın baslanǵısh mánis bolıp tabıladı. Túsindirme sózlikte uzmoq leksemasining tómendegi mánisleri berilgen: a) “kúsh menen tartıp, yulqib pútkilden ajıratıw, pútkildi bólekke bolıw” (ipni uzmoq); b) pálek, putaq yamasa tupidan ajıratıp olmoq (júzim uzmoq); d) kesip qırqıp jayınnan bólek qılıw (basın uzmoq); e) turǵan, jabıwǵan jayınnan ajıratıw (basın kópshikten uzmoq); f) dawam etdirmaslik, toqtatıw (sáwbetti uzmoq); g) qarzdı tóleiw (jegen palawların uzmoq); h) qattı tishlamoq yamasa shaqmaq (Itning jumısı uzmoq…); i) qattı tásir etip, azap bermek (gáp menen uzmoq); 1-mánis (ipni uzmoq) usı leksemaning bas mánisi bolıp tabıladı, sebebi qalǵan barlıq mánisler sol mánis menen baylanısqan bolıp tabıladı.
Bas mánis óz gezeginde leksema mánis strukturasında tutqan ornına qaray eki túrge ajratıladı : a) tong'ich bas mánis leksema mánis strukturasında birinshi orında turǵan mánis bolıp tabıladı. Joqarıdaǵı uzmoq- leksemasaining 1-mánisi soǵan sáykes keledi; b) salıstırmalı bas mánis basqa tuwındı mánistiń ósip shıǵıwı ushın tiykar bolǵan tuwındı mánis bolıp tabıladı. Joqarıdaǵı uzmoq- leksemasaining 7-mánisi soǵan sáykes keledi, sebebi usı mánis 8-mánistiń ósip shıǵıwı ushın derek esaplanadı ;
Bas mánis oǵan túrlishe jantasıwlar tiykarında tómendegi atlar menen ataladı :
1) tuwrı mánis haqıyqatlıqtaǵı zat, belgi, muǵdar, háreket túsiniklerin tuwrıdan-tuwrı ańlatatuǵın bas mánis bolıp tabıladı.
2) nominativ mánis haqıyqatlıqtaǵı zat, belgi, muǵdar, háreket túsiniklerine at bolıp kelgen bas mánis.
3) erkin mánis - bul júzege shıǵıwı arnawlı bir tekst, qurshaw menen shegaralanbaǵan bas mánis.
2. Tuwındı mánis bas mánisten payda bolǵan, odan ósip shıqqan mánis bolıp tabıladı. Joqarıda berilgen uzmoq leksemasining 2-, 3-, 4-, 5-, 6 -, 7-mánisleri 1-mániske salıstırǵanda tuwındı mánisler esaplanadı, 8-mánis bolsa 7-mániske salıstırǵanda tuwındı mánis bolıp esaplanadı.
Tuwındı mánis da túrlishe jantasıwlar tiykarında tómendegi atlar menen ataladı :
1) kóshpeli mánis tuwrı mániske qarsı qoyılatuǵın tuwındı mánis bolıp, zat, shaxs, belgi, muǵdar, háreket túsiniklerine ko'chgan tuwındı mánis bolıp tabıladı. Mısalı, kóshediń bası birikpesi quramındaǵı bas leksemasining mánisi adam bası birikpesi quramındaǵı bas leksemasining mánisinden uqsawlıq tiykarında ko'chgan mánis bolıp tabıladı.
2) figural (lot. metafora degeni) mánis nominativ mániske qarsı qoyılatuǵın tuwındı mánis bolıp, bolmıstaǵı zat, shaxs, belgi, muǵdar, háreketlerdi metaforaiy tárzde ańlatpalaǵan tuwındı mánis bolıp tabıladı. Figural mániste obrazlılıq kúshli boladı. Mısalı, báhár leksemaning ómir báhári birikpesi quramında ańlatpalaǵan “ómirdiń jasnaǵan dáwiri” degen mánisi metaforaiy mánis bolıp tabıladı, sebebi bul mánis “turmıstıń kámalǵa jetken, jasnaǵan dáwiri” degen abstrakt túsinikti “jıl mawsimlerinen biri” degen anıq túsinikke baylanıstırǵan halda ańlatpalayapti. Figural mánis kóbinese abstrakt túsiniklerdi ańlatadı.
3) bog'li mánis erkin mániske qarsı qoyılatuǵın tuwındı mánis bolıp, onıń voqelashuvi ushın arnawlı bir tekst, qurshaw zárúr baladı. Ayırım leksemalarning turaqlı (frazeologik) sóz dizbegiler quramındaǵana ańlatatuǵın tuwındı mánisleri bog'li mánis esaplanadı. Mısalı, bel leksemasining bel alıwıw, bel bólew, beliga tebiw, belini kóteriw, belini sındırıw, beli uzilmoq, belini ıyıw sıyaqlı sóz dizbegiler quramındaǵana ańlatatuǵın tuwındı mánisleri bog'li mániske mısal bóle aladı.
30 -§. Leksikalogik mánis rawajlanıwı jolları
Ekenin aytıw kerek, socialliq ómirde, insan sanasında, oylawında júz bergen ózgerisler nátiyjesinde til da ózgerip, taraqqiy etip baradı. Bul ózgerisler birinshi náwbette onıń sózlik baylıǵında sawlelenedi. Sózlik baylıǵı daǵı ózgerisler bolsa birinshi náwbette leksemalar mánisleriniń rawajlanıwına baylanıslı.
Leksemalar mánisleriniń rawajlanıwı tómendegi jollar arqalı ámelge asadı.
1. Leksikalogik mánistiń kóshiwi
Leksema lug'viy mánisiniń kóshiwi degende bir túsinik atınıńń basqa túsinik atı retinde isletiliwi bolıp tabıladı. Júzeki qaraǵanda, bul jerde mánis kóshiwi emes, at kóshiwi júz berip atırǵan sıyaqlı kórinedi. Tiykarınan oday emes, sebebi bunda aldın birinshi túsinik menen baylanıslı tárzde jańa túsinik júzege keledi hám ol insan sanasında turaqlılasadı. Tildegi puxtalıq principi bolsa jańa túsinik ushın jańa sóz izlep o'tirmasdan tilde aldın ámeldegi bolǵan sózdi jańa mániste isletiwge múmkinshilik beredi. Mısalı, ayaq- leksemasini alıp kóremiz. Bul leksema sememasi tómendegi semalarga iye: 1) aǵza ; 2) gewdeni ustap turıwshı aǵza ; 3) júriwge járdem beretuǵın aǵza ; 4) muǵdaran birden artıq aǵza ; 5) formaan uzınchoq aǵza ; 6 ) uchida barmaq tırnaq hám tuyaqları ámeldegi bolǵan aǵza. Álbette, bul dizimdi taǵı dawam ettiriw múmkin, lekin bizge sol leksema mánisiniń kóshiwi qaysı tárzde júz beriwin túsindiriw uchu solardıń ózi jetkilikli dep esaplaymiz. Insan átirapındaǵı zat hám túsiniklerdi aqıl qılıwda birinshi náwbette ózinden ulgi aladı, sol sebepli ol stol, stul sıyaqlı zatlardıń bólimlerin de ózine salıstırıwlaǵan halda aqıl etedi hám óz ayaǵına tán belgilerdiń ayırımları stol hám stullarda bar ekenligin kóredi. Nátiyjede, ol ayaq leksemasining 2-, 5-semalariga tayanǵan halda stol hám stullardaǵı bólekti de sol at menen ataydi: stolning ayaǵı.
Leksikalogik mánistiń kóshiwi bul sıyaqlı shakily uqsawlıqtan tısqarı belgi, háreket, wazıypa uqsaslıǵına, zatlar ortasındaǵı baylanısqa tiykarlanǵan halda júz beriwi múmkin. Usılarǵa tıykarlanıp, leksikalogik mánis kóshiwiniń tómendegi túrlerin ajratsa boladı :
1. Metafora (grekshe metaphora - «ko'chirma») uqsawlıq tiykarında mánis kóshiwi bolıp tabıladı. Uqsawlıq bolsa túrlishe bolıwı múmkin:
1) formasıy uqsawlıq : adamdıń qulaǵı (bas mánis) - qazandıń qulaǵı (kóshpeli mánis). Bunda tómendegiler tiykar boladı : a) adamdıń dene aǵzaları atları : bas, qas, mańlay, kóz, bet, júz, murın, qulaq, awız, erin, tıs, til, jelke, bel, qol, ayaq, qoltıq ; b) kiyimler hám olardıń qandayda bir bólegi atları : etek, jaǵa ; d) haywan, qus hám shıbın-shirkeyler degi qandayda bir a'zoning atı : qanat, quyrıq, tumsıq ; e) ósimlik jáne onıń bir bólegi atı : tamır, túbir; Taǵı mısallar : stolning ayaǵı, arraning tisi, pátpelektiń quyrıǵı, oshaq awızı, ariqning labi, egarning qası, aǵashdıń beli, mekteptiń biqini (jambası ), rubobning qorni, kóshediń bası, kemaning tumshug'i;
2) belgi-ózgeshelik uqsaslıǵı : shıyrın qawın (bas mánis) - shıyrın sóz (kóshpeli mánis). Bunda zat hám háreket belgi-qásiyetlerin bildiriwshi sózler tiykar boladı.
3) háreket-jaǵday uqsaslıǵı : qapın ochmoq (bas mánis) - sirni ochmoq (kóshpeli mánis). Bunda
2. Metonimiya (grekshe “qayta ataw”) - zat, belgi hám háreketler ortasındaǵı baylanıslılıq tiykarında mánis kóshiw hádiysesi. Bul baylanıslılıq orın hám de waqıt tárepten boladı. Metonimiyada bir predmet menen ekinshi predmet arasında turaqlı real baylanıs ámeldegi boladı. Bunda : 1) zattıń atı sol zat ishindegi basqa bir zatqa kóshiriledi: auditoriya - “xana” (bas mánis); auditoriya kuldi - “bólme ishindegi adamlar” (kóshpeli mánis) ; 2) zattıń atı sol zatqa tiykarlanǵan ólshem birligi atına kóshiriledi: qalta - zat (bas mánis) = bes qalta qumsheker (ólshem birligi - kóshpeli mánis); 3) ólshem birligi atı sol ólshem birligi menen baylanıslı bolǵan zat atına kóshiriledi: toqsan bes- ólshem birligi (bas mánis) = toqsan bes shay - shay sortı (kóshpeli mánis); 4) avtordıń atı onıń dóretpeleri mánisinde isletiledi: Navaiynı kóp oqıw etken. 5) belginiń atı sonday belgisi bar zat atına kóshiriledi: kók ( bas mániste - reń) - kók (kóshpeli mániste - aspan ). Bunı belgi uqsahsligi tiykarında metafora usılı menen kóshiwden parıqlaw kerek. Metaforada belgi túsinigi saqlanadı, metonimiyada bolsa belgi túsinigi zat túsinigine aylanadı. 6 ) ósimlikti ańlatpalaǵan at sol ósimlikten tayarlanatuǵın zat atına kóshedi: kofe (bas mániste - ósimlik atı ) - kofe (kóshpeli mániste - ishimlik). Tildegi puxtalıq principi metonimiyada tolıqlıǵınsha kórinetuǵın boladı, yaǵnıy derlik barlıq jaǵdaylarda sóz ózi baylanısqan sózdiń mánisin óz moynına aladı. Salıstırıwlang: bir kese suw ıshıw - bir kese ıshıw.
3. Siné́kdoxa (grekshe “birge ańǵarıw” degeni) zat yamasa shaxs bólegi atınıń aytıw menen ózin (pútkildi) yamasa zattıń atınıń aytıw menen onıń bólegin túsiniwge tiykarlanǵan mánis kóshiw hádiysesi bolıp tabıladı. 1) bólim atı pútkilge kóshedi: Dúnyada ózimizden keyin qalatuǵın tuyog'imiz... (A. Ílayıqiy). Tırnaq (perzent mánisinde), kóz (máhelle qara kózleri), qulaq (Esitken qulaq ne deydi?), qol, ayaq (qıysıq qol, qing'ir ayaqlar - o'g'rilar mánisinde), bas (Bul bas nelerdi kórmedi?!), kópshik (turmıs, ómir mánisinde - Urıs kóptiń dastıǵın quritdi), júrek (Arıslan júrekler jangda chekinmaydilar!), moyin (... qalın moyinler biykar júriwibdi), tıs (Tıshqan tıs tirjayib juwap berdi... ), shash (Buyra shash burılıp qaradi.), júz (Rapida júz yoyilib kuldi.) sózleri de sinekdoxaning sol túrine mısal bóle aladı. 2) pútkil atı bólekke kóshedi: qol (Bes qol ese emes), pánje (Bes pánjengni awızıngga tiqma), palaw (ulıwma awqat mánisinden palaw mánisine kóshedi) sıyaqlı sózler degi mánis kóshiwi sinekdoxaning sol túrine mısal bóle aladı.
4. wazıypadoshlik (funksional ) tiykarında mánis kóshiwi zatlardıń atqaratuǵın wazıypası uqsaslıǵı tárepinen mánis kóshiwi bolıp tabıladı: kósher - ayqulaq o'qi; kósher - mıltıq oǵı, tamır - terek túbiri; tamır - qol tamırı, sıya - jazıwda qollanılatuǵın qara reńdegi suyıqlıq (sıya - parsı -tájikshe qara degeni bolıp tabıladı), sıya - jazıwda sol wazıypanı atqaratuǵın hár qanday reńdegi suyıqlıq, shıra - kerosin menen janatuǵın jaqtılıq taratuvchi ásbap ; shıra - elektr tokı járdeminde jaqtılıq taratuvchi tap sol wazıypanı atqaratuǵın ásbap, kómir - ilgerileri otındı ko'mib kúydiriw arqalı alınatuǵın janar may túri; kómir - jer astından qazib alınatuǵın hám tap sol wazıypanı atqaratuǵın janar may túri.
Dıqqat etiń! Metaforik mánis kóshiwi menen hám funksional mánis kóshiwi bir-birine jaqın bolıp tabıladı, sebebi eki usıl da uqsawlıqqa tiykarlanadı. Usınıń sebepinen ayırım mısallarda hár eki usıl da ámeldegi boladı. Mısalı, qanat - leksemasi mánis kóshiwin analiz qilaylik: qus qanatı (bas mánis) - samolyot qanatı (kóshpeli mánis). 1. Formasıy uqsaslıǵı : 1) eki tárepke turtib shıǵıp turıwı ; 2) hár eki uchiga tárep jińishkelesip barıwı ; 3) old tárep qırınıń qalıńlıǵı ; 4) ózi birikkan denege salıstırǵanda tar múyesh payda etiwi. 2. wazıypa uqsaslıǵı : 1) qus hám samolyottı hawada ustap turıwǵa járdem beriwi. Juwmaq : bul sóz mánisi metafora usılı járdeminde ko'chgan. Qalǵan jaǵdaylarda da sol metoddan paydalansa boladı.
2. Mánis torayishi
Bunda leksema sememasidagi ayırım semalar azayıp, onıń mánisi tarayadı. Mısalı, dıyxan (parsı -tájikshe deh - “awıl”, mo'g'ulcha qoon - “xon” degeni) sóziniń tómendegi semalari ámeldegi bolǵan : 1) úlken jer iyesi; 2) awıl xojalıǵı menen shuǵıllanatuǵın shaxs ; 3) óz jerinde basqalar miynetinen paydalanatuǵın shaxs. Házirgi waqıtta bul sózdiń bir semasi, yaǵnıy “awıl xojalıǵı menen shuǵıllanatuǵın shaxs” degen semasigina saqlanıp qalǵan. Taǵı bir mısal : yaroq (jaraw sózinen alınǵan )- zárúr bolǵan zatlardıń jámi; házir bolsa tek “hújim qılıw yamasa qorǵawlanıw ushın isletiletuǵın qural” mánisigine saqlanıp qalǵan.
Turdosh atlardıń, sapa, san, almasıq, peyil gruppaındaǵı sózlerdiń ataqlı otga ótiwi de mánis torayishiga mısal bóle aladı : jeńis (jeńis) - turdosh at = Jeńis (at) - ataqlı at ; gózzal - sapa = Gózzal (at) - ataqlı at ; seksen - san = Seksen áke (at) - ataqlı at ; gey birewn - soraw almasıqı = Gey birewn - adam atı ; satıp aldı - peyil, Satıpoldi - ataqlı at.
3. Mánis keńeyiwi
Bunda leksema sememasi quramına kiretuǵın semalar muǵdarı kópayadi hám sonıń esabına onıń mánisi kengayadi. Mısalı : suw leksemasi sememasi aldın tómendegi semalarga iye bolǵan : 1) vodorod hám kisloroddıń birikpesinen ibarat bolǵan suyıqlıq ; 2) ashıq suyıqlıq ; 3) reńsiz suyıqlıq ; 4) hidsiz suyıqlıq. Keyinirek bul leksema sememasi tómendegi semalar esabına kengaydi: 5) hól mıywe hám de palız eginleriler quramındaǵı suyıqlıq : ánar suwı ; 6 ) tiri organizm aǵzalarınan ajralıp shıǵıs suyıqlıq, shira: as qazan suwı ; 7) ulıwma túrli zatlar quramındaǵı ıǵallıq : suwı qochgan nan. Bul mánisler kóshpeli mánisler emes, bálki bir mánistiń túrli qırları bolıp tabıladı.
Ataqlı atlardıń turdosh atlarǵa ótiwi de mánis keńeyiwine mısal bóle aladı : Makintosh - at, makintosh - kiyim túri; Xosiyatxon - áyeller atı, xosiyatxon - atlas túri, volt - ataqlı fizikalıq alımdıń famılıyası, volt - elektr tokı kernewi birligi.
Soraw hám tapsırmalar
1. Leksikologiya bóliminde ne uyreniledi?
2. Leksika ne?
3. Sóz jáne onıń zárúrli belgilerin sanang.
4. Sózdiń leksik hám grammatik manolarini túsintiriń.
5. Monosemiya hám polisemiya hádiyselerin anıqlama berń.
6. Temaǵa tiyisli 20 dane test tuzib shıǵıń.
Tiykarǵı sabaqlıqlar hám oqıw qóllanbaları
1. M. Hamroyev, D. Muhamedova, D. Shodmonqulova, X. Ǵulomova, Sh. Joldaseva. Ana tili. Tashkent, 2007-jıl.-300 bet.
2. R. Ikromova, D. Muhamedova, M. Hamrayev. Ana tilinen shınıǵıwlar kompleksi. TDPU, Tashkent, 2009 -jıl.-240 bet.
Qosımsha ádebiyatlar
1. H. Jamolxonov. Házirgi ózbek kórkem ádebiyatqa baylanıslı tili. 2005, “Talqin” baspası
2. Sh. Raxmetullayev. Házirgi kórkem ádebiyatqa baylanıslı ózbek tili. 2006, “Universitet” baspası.
3. R. Yunusov. Ózbek tilinen praktikum. 1-bólim, 2006, TDPU.
4. Ol. Tursunov, J. Toliq huqıqlıov. Sh. Raxmetullayev. Házirgi ózbek kórkem ádebiyatqa baylanıslı tili. «Ózbekstan», Tashkent. 1992-jıl.
|
