K. A. Tashev texnika fanlari nomzodi, dotsent, Muhammad

87 
4-BOB. FOYDALANISHNI NAZORATLASH 
 
4.1. Identifikatsiya va autentifikatsiya vositalari 
Tizim resurslaridan foydalanishni boshqarish bilan bog‘liq har 
qanday xavfsizlik muammosi uchun 
foydalanishni nazoratlash 
tushunchasidan “soyabon” sifatida foydalanish mumkin. Bunda 3 ta 
asosiy tushuncha farqlanadi: 
identifikatsiya, autentifikatsiya 
va 
avtorizatsiya. 
Identifikatsiya – 
shaxsni kimdir deb da’vo qilish jarayoni. Masalan, 
siz telefonda o‘zingizni tanishtirishingizni identifikatsiyadan o‘tish deb 
aytish mumkin. Bunda siz o‘zingizni, masalan, “Men Bahodirman” deb 
tanitasiz. Bu o‘rinda “Bohodir” sizning 
identifikatoringiz 
bo‘lib xizmat 
qiladi. 
Identifikatsiya – 
subyekt identifikatorini tizimga yoki talab qilgan 
subyektga taqdim etish jarayoni. Elektron pochta tizimida pochta 
manzilini 
identifikator
, manzilini taqdim etish jarayonini esa 
identifikatsiyalash 
deb ataladi. Elektron pochta tizimida pochta manzili 
takrorlanmas va noyob. Demak, foydalanuvchining identifikatori tizim 
ichida noyob va takrorlanmasdir.
Autentifikatsiya – 
foydalanuvchining (yoki uning nomidan ish 
ko‘ruvchi vositaning) tizimdan foydalanish huquqiga egaligini tekshirish 
jarayoni. Masalan, foydalanuvchining shaxsiy kompyuterdan 
foydalanish jarayonini ko‘raylik. Dastlab foydalanuvchi o‘z 
identifikatorini (ya’ni, foydalanuvchi nomini) taqdim etib, tizimga o‘zini 
tanitadi (identifikatsiya jarayonidan o‘tadi). So‘ngra, tizim 
foydalanuvchidan, taqdim etilgan identifikatorni haqiqiyligini tekshirish 
uchun, parol talab qiladi. Agar identifikatorga mos parol kiritilsa (ya‘ni, 
autentifikatsiyadan o‘tilsa), foydalanuvchi kompyuterdan foydalanish 
imkoniyatiga ega bo‘ladi. Umuman olganda, autentifikatsiya 
foydalanuvchining yoki subyektning haqiqiyligini tekshirish jarayoni 
deb yuritiladi.
Foydalanuvchi autentifikatsiyadan o‘tganidan so‘ng, tizim 
resurslaridan foydalanish imkoniyatiga ega bo‘ladi. Biroq, 
autentifikatsiyadan o‘tgan foydalanuvchi tizimda faqatgina ruxsat 
berilgan amallarni bajarishi mumkin. Masalan, autentifikatsiyadan 
o‘tgan – imtiyozga ega foydalanuvchi uchun dasturlarni o‘rnatish 
imkoniyatini berilishi talab etilsin. Bunda autentifikatsiyadan o‘tgan 
foydalanuvchining foydalanish huquqlari qanday cheklanadi? Bu masala 
avtorizatsiyalash orqali yechiladi.

88 
Avtorizatsiya – 
identifikatsiya va autentifikatsiya jarayonlaridan 
muvaffaqiyatli o‘tgan foydalanuvchiga tizimda amallarni bajarish 
huquqini berish jarayoni. Umumiy holda, autentifikatsiya binar qaror 
hisoblanadi - ya’ni, ruxsat beriladi yoki yo‘q. Avtorizatsiya esa 
tizimning turli resurslaridan foydalanishni cheklash uchun 
foydalaniluvchi qoidalar to‘plami.
Xavfsizlik sohasida aksariyat atamalar standart ma’nolaridan 
boshqa hollarda ham qo‘llaniladi. Xususan, foydalanishlarni nazoratlash 
ko‘p hollarda avtorizatsiyaga sinonim sifatida ishlatiladi. Biroq, mazkur 
o‘quv qo‘llanmada foydalanishlarni nazoratlash biroz kengroq qaralgan. 
Ya’ni, autentifikatsiya va avtorizasiya jarayonlari foydalanishlarni 
nazoratlashning alohida qismlari sifatida ko‘riladi.
Yuqorida keltirilgan atamalarga berilgan ta’riflarni 
umumlashtirgan holda quyidagicha xulosa qilish mumkin: 
Identifikatsiya – 
siz kimsiz? 
Autentifikatsiya – 
siz haqiqatan ham sizmisiz? 
Avtorizatsiya – 
sizga buni bajarishga ruxsat bormi? 
Bir tomonlama va ikki tomonlama autentifikatsiya. 
Agar 
tomonlardan biri ikkinchisini autentifikatsiyadan o‘tkazsa - 
bir 
tomonlama, 
agar har ikkala tomon bir-birini autentifikatsiyadan 
o‘tkazsa, u holda 
ikki tomonlama autentifikatsiya 
deb ataladi. Masalan, 
elektron pochtadan foydalanishda faqat server foydalanuvchini 
haqiqiyligini (parol orqali) tekshirsa, uni 
bir tomonlama 
autentifikatsiyalash 
deb ataladi. Elektron to‘lov tizimlarida server 
foydalanuvchini, foydalanuvchi esa serverni autentifikatsiyadan 
o‘tkazadi. Shuning uchun mazkur holat 
ikki tomonlama 
autentifikatsiyalash 
deb yuritiladi. 
Ko‘p omilli autentifikatsiya. 
Yuqorida keltirilgan barcha 
autentifikatsiya senariylarida foydalanuvchilarni faqat bitta omil 
bo‘yicha haqiqiyligi tekshiriladi. Masalan, elektron pochtaga kirishda 
faqat parolni bilishning o‘zi yetarli bo‘lsa, binoga kirishda barmoq izini 
to‘g‘ri kiritishning o‘zi eshikning ochilishi uchun yetarli bo‘ladi. Ya’ni, 
server faqat foydalanuvchidan parolni yoki barmoq izi tasvirini to‘g‘ri 
bo‘lishini talab qiladi. Bir omilli autentifikatsiyada tekshirish faqat bitta 
omil bo‘yicha (masalan, parol) amalga oshirilsa, bunday autentifikatsiya 
bir omilli autentifikatsiya 
deb yuritiladi. 
Identifikatsiya va autentifikatsiya foydalanishni boshqarish 
jarayonida dastlabki chegara hisoblanadi. Tizimning turli variantlarda 
amalga oshirilishida ba’zi qurilmalar va mexanizmlar ham 

89 
identifikatsiya, ham autentifikatsiya qismtizimi komponentlari bo‘lishi 
mumkin. Shu sababli, identifikatsiya va autentifikatsiya vositalarini 
birlashgan holda baholash lozim.
Identifikatsiya va autentifikatsiya vositalarini, odatda, 
autentifikatsiya omillari bo‘yicha uchta turga ajratishadi.
1-tur. 
Qandaydir yashirin axborotni (masalan, parolni, maxfiy PIN-
kodni, klavishalar va iboralar kombinatsiyalarini) bilishga asoslangan 
vositalar (something you know). 
2-tur. 
Noyob qurilmadan, usuldan yoki ma’lumotlar naboridan 
(masalan, smart kartalardan, raqamli sertifikatlardan) foydalanishga 
asoslangan vositalar (something you have). 
3-tur.
Tirik organizmning fiziologik atributlariga (something you 
are) masalan, ko‘z yoyi to‘rpardasiga yoki odatiy atributlarga 
(something you do) masalan, imzoga asoslangan biometrik vositalar. 
Ba’zi tasniflarda foydalanuvchi o‘rnashgan joyi (some where you 
are), bilan bog‘liq axborotga asoslangan yana bir vositalar turini 
uchratish mumkin. Bunda autentifikatsiya omili sifatida telefon nomeri 
(mamlakat, shahar, tuman kodi) ishtirok etganligi sababli, bunday 
vositalarni, ko‘pincha, 2-turga (something you have) tegishli deb 
hisoblashadi.
Agar tizimda turli tur autentifikatsiya omillarini birgalikda 
ishlatuvchi vositalardan foydalanilsa, ko‘p omilli autentifikatsiya 
xususida gapirish mumkin. Bunday tizimlarni ko‘p sathli himoyalash 
(defence in depth) kategoriyasiga tegishli deb hisoblashadi. Shu sababli, 
bunday tizimlar faqat bitta tip qurilmalardan foydalanuvchi tizimlarga 
nisbatan yuqori bardoshlikka ega. Hozirda ikki omilli autentifikatsiya 
(two-factor authentication) keng tarqalgan. Masalan, zamonaviy 
operatsion tizimlarni maxfiy PIN-kod va cmart-kartadan foydalanib 
sozlash mumkin. 

Download 3,33 Mb.