Kasb hunar maktabi axborot texnologiyalari asoslari

24 
4 - ILOVA
 
Mavzu: Axborot jarayoni.Axborot tizimi.Axborot tizimlarinining 
turlari.Ma`lumotlar va ma`lumotlar bazalari. 
Reja: 
 
1.Axborot jarayoni. 
2.Axborot tizimi. 
3.Axborot tizimlarining turlari. 
4.Ma`lumotlar va ma`lumotlar bazalari. 
 
Axborot tizimi tushunchasini kiritishdan oldin tizim (sistema) deganda 
nimani tushunishimizni aniqlab olaylik. Tizim (sistema) deganda, yagona maqsad 
yulida bir vaktning uzida xam yaxlit, xam o‘zaro bog‘langan tarzda faoliyat 
kursatuvchi elementlar (ob'ektlar) majmuasi tushuniladi. Demak, xar qanday tizim 
biror-bir anik maqsad yulida xizmat qiladi. Masalan, sizga ma'lum bo‘lgan shaxar 
telefon tarmoklari tizimi, insondagi yurak 
qon-tomir tizimi
, asab tizimi va 
boshqalar sun'iy yaratilgan va tabiiy tizimlarga misol bo‘la oladi. Ularning xar biri 
tizimga qo‘yiladigan barcha shartlarga javob beradi, ya'ni, xar biri uziga xos 
yagona maqsad yulida faoliyat ko‘rsatadi va tizimni tashkil etuvchi elementlardan 
iborat. 
Axborot tizimi — belgilangan maqsadga erishish yulida axborotni yig‘ish, 
saqlash, qayta ishlash va uzatish uchun qo‘llaniladigan usullar, vositalar va 
shaxslarning 
o‘zaro 
bog‘langan 
majmuasidir. 
Axborot tizimlari jamiyat paydo bo‘lgan paytdan boshlab mavjud bo‘lgan, chunki 
rivojlanishining turli bosqichida jamiyat o`z boshqaruvi uchun tizimlashtirilgan, 
oldindan tayyorlangan axborotni talab etgan. Bu, ayniqsa, ishlab chiqarish 
jarayonlari — moddiy va nomoddiy ne'matlarni ishlab chiqarish bilan bog‘liq 
jarayonlarga tegishlidir. Chunki ular jamiyat rivoji uchun xayotiy muhim 
axamiyatga ega. Aynan ishlab chiqarish jarayonlari tezkor takomillashadi. 
Ularning rivojlanib borishi bilan boshqarish ham murakkablashadiki, o‘z 
navbatida, 
u 
axborot 
tizimlarini 
takomillashtirish 
va 
rivojlantirishni 
rag‘batlantiradi. Shu sababli, avvalo, boshqaruv tizimi nima ekanligini bilib 
olaylik. 
Kibernetik 
yondashuvga 
muvofik 
boshqaruv 
tizimi 
boshqaruv 
ob'ekti 
(masalan, 
korxonalar
, tashkilotlar va xokazo) va boshqaruv sub'ekti, boshqaruv 
apparati yig‘indisini uzida namoyon etadi. Boshkaruv apparati deganda 
maqsadlarni shakllantiruvchi, rejalarni ishlab chiquvchi, qabul kilingan qarorlarga 
talablarni moslashtiruvchi, shuningdek, ularning bajarilishini nazorat qiluvchi 
xodimlar tushuniladi. Boshqaruv ob'ekti vazifasiga esa boshqaruv apparati ishlab 
chiqqan rejalarni bajarish kiradi, ya'ni boshqaruv tizimining o`zi aynan mana shu 
ishlarni amalga oshirish uchun tuzilgandir.Boshkaruv tizimining ikkala 
komponenti to‘g‘ri (T) va aks (A) aloqalar bilan bog‘langan. Tug`ri aloqa 
boshqaruv apparatidan boshqaruv ob'ektiga yunaltiriladigan axborot oqimida 

25 
ifodalanadi. Aks aloqa teskari yo`nalishda yuboriluvchi qabul qilingan 
qarorlarning bajarilishi haqidagi hisobot axboroti oqimida q`z aksini topadi. 
Axborot oqimlari (T va A), 
qayta ishlash vositalari
, ma'lumotlarni uzatish va 
saqlash, shuningdek, ma'lumotlarni qayta ishlash bo‘yicha operatsiyalarni 
bajaruvchi boshqaruv apparati xodimlarining o‘zaro aloqasi ob'ektning axborot 
tizimini tashkil etadi. 
Axborot tizimlari nafaqat axborotni qayta ishlash va saqlash, yozuv-chizuv 
ishlarini 
avtomatlashtirish
, balki qarorlarni qabul qilish (sun'iy intellekt usullari, 
ekspert tizimlari va xokazolar), zamonaviy telekommunikatsiya vositalari (elektron 
pochta, telekonferentsiyalar), yalpi va lokal xisoblash tarmoqlari va boshqaruvning 
yangi 
uslublaridan 
foydalanish 
hisobiga 
boshqaruv 
ob'ekti 
faoliyati 
samaradorligini oshiradi va shu maqsadda keng qo‘llaniladi. 
Axborot tizimlarining avtomatlashtirilgan va avtomatik turlari ma'lum. 
Avtomatlashtirilgan axborotlar tizimida boshqarish yoki ma'lumotlarni qayta 
ishlash funktsiyalarining 
bir qismi avtomatik ravishda
, qolgani esa inson 
tomonidan bajariladi. 
Avtomatik axborotlar tizimida boshqarish va ma'lumotlarni qayta ishlashning 
barcha funktsiyalari texnik vositalarda, inson ishtirokisiz amalga oshiriladi 
(masalan, texnologik jarayonlarni avtomatik boshqarish). 
Qullanish soxasiga qarab axborot tizimlarini quyidagi sinflarga ajratish mumkin: 
– ilmiy tadqiqotlarni avtomatlashtirish va boshqarish; 
– loyihalashtirishni avtomatlashtirish; 
– tashkiliy jarayonlarni boshqarish; 
– texnologik jarayonlarni boshqarish. 
Ilmiy tadqiqotlarni avtomatlashtirish va boshqarishda axborot tizimlari ilmiy 
xodimlar faoliyatini avtomatlashtirish, statistik 
axborotni taxlil etish
, tajribalarni 
boshqarish uchun mo`ljallangan. 

26 
Loyixalashtirishni 
avtomatlashtirishda 
axborot 
tizimlari 
yangi 
texnika 
(texnologiya) ishlab chiqaruvchilar va muxandis loyixachilar mexnatini 
avtomatlashtirish uchun mo`ljallangan. 
Tashkiliy 
boshqaruvda 
axborot 
tizimlari 
— shaxslar funktsiyalarini 
avtomatlashtirish uchun mo`ljallangan. Bu sinfga ham sanoat (korxonalar), ham 
nosanoat ob'ektlari (bank, birja, sug`urta kompaniyalari, mexmonxonalar va 
xokazolar) va ayrim ofislar (ofis tizimlari)ni boshqarishning axborot tizimlari 
kiradi. 
Hozirgi 
kunda inson faoliyatida ma’lumotlar bazasi
 (MB)
kerakli 
axborotlarni saqlash va undan oqilona foydalanishda juda muhim rol o‘ynamoqda. 
Sababi: jamiyat taraqqiyotining qaysi jabhasiga nazar solmaylik o‘zimizga kerakli 
ma’lumotlarni olish uchun, albatta, MBga murojaat qilishga majbur bo‘lamiz. 
Demak, MBni tashkil qilish axborot almashuv texnologiyasining eng dolzarb hal 
qilinadigan muammolaridan biriga aylanib borayotgani davr taqozasidir. 
M a ‘ l u m o t l a r b a z a s i – bu ma’lum bir predmet sohasiga oid 
tizimlashtirilgan(strukturalashtirilgan) ma’lumotlarning nomlangan to‘plamidir.

Ma’lumotlar bazasi - axborot tmzimlarining eng asosiy tarkibiy qismi bo‘lib 
hisoblanadi. Ma’lumotlar bazasidan foydalanish uchun foydalanuvchi ishini 
engillashtirish maqsadida ma’lumotlar bazasini boshqarish trizimlari yaratilgan. Bu 
tizimlar
ma’lumotlar 
bazasini 
amaliy 
dasturlardan 
ajratadi. 
Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimi (MBBT) -bu dasturiy va apparat 
vositalarining murakkab majmuasi bo‘lib, ular yordamida foydalanuvchi 
ma’lumotlar bazasini yaratish va shu bazadagi ma’lumotlar ustida ish yuritishi 
mumkin. 
Juda ko‘p turdagi MBBT mavjud. Ular o‘z maxsus dasturlash tillariga ham ega 
bo‘lib, bu tillarga SUBD buyruqli dasturlash tillari deyiladi. MBBTga Oracle, 
Clipper, Paradox, FoxPro, Access va boshqalarni misol keltirish mumkin.
M a ‘ l u m o t l a r b a z a s i n i b o sh q a r i sh t i z i m i – bu ma’lumotlar 
bazasini yaratish, ularni dolzarb holatini ta’minlash va undagi zarur axborotni 
topish ishlarini tashkil etish uchun mo‘ljallangan dasturlar majmui va til 
vositasidir

Download 4,96 Mb.