2-MAVZU
FIZIKA TARAQQIYOTI TARIXIDAN
MA’LUMOTLAR
Fizika grekcha «physis» –
tabiat
degan so‘zdan olingan bo‘lib,
tabiat haqidagi fan degan ma’noni anglatadi. Inson o‘zini o‘rab
turgan tabiat haqidagi bilimlarni yashash uchun bo‘lgan ayovsiz
kurashlar jarayonida o‘rganib borgan. Dastlabki ilmiy ma’lumotlarni
to‘plash insonlar ekin ekib, o‘troq hayot kechiradigan joylarda
boshlangan. Bunday qulay imkoniyatga ega bo‘lgan misrlik va
bobilliklar to‘plagan bilimlaridan foydalanib piramidalar, ibo-
datxonalar, qal’alar, to‘g‘onlar qurganlar. Qurilishda oddiy mexanizm-
Arximed
lardan: richaglar, yumalatuvchi xodalar, qiya
tekislikdan foyda
langanlar. Fizika haqidagi ma’lu-
motlarni birinchi bor kitob shaklida qadimgi yunon
mutafakkiri
Aristotel
(Arastu) (e. o. 384–322-y.) bayon
etgan.
Modda tuzilishi haqidagi dastlabki
tushunchalar Demokrit (miloddan avval 460–370-y.)
ga tegishli bo‘lsa, olam
ning nimadan tuzilganligi
haqi dagi
nazariyani
miloddan
avvalgi
341–270-yillarda yashagan
Epikur
bergan. Uning
g‘oyalarini shoir
Lukret siy
o‘zining «Narsalarning
tabiati haqida» nomli poema
sida keltiradi. Unga ko‘ra barcha jismlar
ko‘zga ko‘rin
maydigan, bo‘linmay
digan atomlardan tashkil topgan va
ular to‘xtovsiz hara katda bo‘ladi.
Fizika qonunlarini harbiy texnikada keng ko‘lamda qo‘llagan
olimlardan biri
Arximed
edi. Arximed miloddan avvalgi 287-yilda Sit
siliya
orolidagi Sirakuza shahrida tug‘iladi. Bu davrda Sitsiliya oroli Rim va
Karfagen orasidagi urush maydoni edi. Oroldagi hokimiyat mustaqilligini
asrab qolish uchun mudofaa inshootlarini quradi. Bunda Arxi
medning
muhandislik qobiliyati qo‘l keladi. Rimliklar Sitsiliyaga ham dengizdan,
ham quruqlikdan hujum qilishadi.
Gretsiyalik tarixshunos
Plutarx
shunday yozadi: «Rimliklarning
ikki tomonlama (dengiz va quruqlikdan) hujumidan sirakuzaliklar
qo‘rquvga tushdilar. Bunday baquvvat, ko‘p sonli qo‘shinga qarshi
ular nima bilan javob berishadi? Arximed o‘z mashinalarini ishga
soldi. Quruqlikdagi qo‘shinlar ustiga shiddatli otilgan ulkan toshlar
7
ularni to‘zg‘itib yubordi... Kemalarga birdaniga devor ustidan katta
tezlikda xodalar kelib urilib, ularni cho‘ktirdi. Temir ilmoqlar kema-
larni ilib olib, bir uchidan yuqoriga ko‘ta
radi, so‘ngra ikkinchi uchini
tikka suvga botiradi. Ayrimlari turgan joyi
da aylantirib yuborilib,
boshqarilmay qoldi va urilib halok bo‘ldi. Dahshatli man
zara!..» Shun-
dan so‘ng rimliklar chekinish
ga majbur bo‘ladi. Shaharni esa uzoq
muddatli qamaldan so‘ng olishga muvaffaq bo‘ladi. Bu jangda Arximed
ham halok bo‘ladi. Shunday qilib, Arximed urush uchun xizmat qilgan
hamda shu urush qurboni bo‘lgan birinchi olim sifatida tarixga kirdi.
O‘rta asrlarda fan va madaniyat rivojla-
nishi Sharqqa ko‘chdi. Bu davrda fizika va
boshqa fanlar rivojiga ulkan hissa qo‘shgan
buyuk bobolarimiz yashab o‘tdi. Ularga
Abu
Rayhon Beruniy, Abu Ali ibn Sino, Abu Abdulloh
Muhammad ibn Muso Al-Xorazmiy, Umar
Xayyom, Umar Chag‘
miniy
va boshqalarni kel-
tirish mumkin. Beruniy moddalarning zich-
ligi, koinot fizikasi, minerallar, yorug‘lik, tovush
va magnit hodisalari kabi ko‘pgina yo‘na lishlarda ishlar olib borgan.
Uning, ayniqsa, Yer radiusini juda aniq o‘lchaganligi (Beruniyning
hisoblashicha Yer meridian yoyining bir darajasi 110245 m ga teng.
Bunga ko‘ra Yer radiusi 6321 km chiqadi. Hozirgi ma’lumotga
ko‘ra 6400 km) diqqatga sazovordir. Al-Xorazmiyning mate
matika,
astronomiya sohasi bo‘yicha ishlarini dunyo tan olgan. Ibn Sinoni
butun dunyoda tibbiyotning otasi deb bilishadi. Uning bundan
tashqari mexanik harakat, ob-havoga doir, yorug‘lik hodisalari kabi
mavzularga bag‘ish
langan ishlari ham mavjud. Umar Xayyom o‘sha
davr uchun ancha mukammal
lashgan taqvim (kalendar)ni ishlagan
bo‘lsa, Umar Chag‘miniy Yer o‘qining og‘maligi tufayli fasllar
almashinib turishini qayd qilgan.
Fizikaning keyingi taraqqiyoti Yevropa bilan bog‘langandir. Chex
olimi
N. Kopernik
birinchi bo‘lib Quyosh sistemasining tuzilishini
to‘g‘ri talqin qilib berdi. Lekin bu ta’limotni qabul qilish oson
kechmadi. Italyan olimi
G. Galiley
va nemis olimi
I. Kepler
o‘z
tajribalariga hamda hisoblashlariga asoslanib ta’li
motni tasdiqlaydilar.
Birinchi bo‘lib osmon jismlarini teles kopda kuzatgan olim ham Galiley
edi. Uning, ayniqsa, jismlarning erkin tushishiga doir ishlari diqqatga
sazovordir.
8
Buyuk ingliz olimi
I. Nyuton
fizikaning rivoj lanishiga beqiyos hissa
qo‘shgan. Quyosh va sayyoralar harakati sabablari, kuch va uning jism
harakatiga ta’siri, yorug‘likning rangi haqidagi ilmiy ixtirolar uning
qalamiga mansub.
XVIII–XIX asrlar fan yutuqlarini amaliyotda qo‘llash davrlari
bo‘ldi. Bu davrlarda fan bilan juda ko‘plab olimlar shug‘ullanganlar.
Birinchi bug‘ mashina
larining ishlatilishi, harbiy texnikaning rivojla-
nishi, elektrdan foydalanish kabi ko‘pgina ishlar ularning mehnati
samarasidir.
Shu davrda e’tirof etilgan olimlarga
J. Uatt, M. Lo monosov, L. Eyler,
T. Yung, O. Frenel, A. Volta, X. Ersted, A. Amper, G. Om, M. Faradey,
E. X. Lens, V. Veber, J. Joul, V. Tomson, L. Bolsman, D. Men deleyev
va
boshqalarni ki ritish mumkin.
XX asrga kelib fizikada buyuk kashfiyotlar qilindi. Bu kashfiyotlar
natijasida atom energiyasidan foydalanish mumkin bo‘ldi. Inson
kosmosga chiqdi. Shu davrning buyuk siymolariga
G. Lorens, A. Eynsh-
teyn, V.
Rent
gen, J.
Tomson, M.
Plank, E.
Rezerford, N.
Bor, A.
Ioffe,
S. Vavilov, De Broyl
ni kiritish mumkin.
Albatta, fizikaning rivojlanishi bir tekisda kechgani yo‘q. Ayrim
davrlarda ko‘plab kash
fiyotlar qilinsa, ayrim paytlarda rivojlanish sust-
lashgan. Lekin inson hamma vaqt qiyinchiliklarni yengib, oldinga
intilgan.
|
