7
ularni to‘zg‘itib yubordi... Kemalarga birdaniga devor ustidan katta
tezlikda xodalar kelib urilib, ularni cho‘ktirdi. Temir ilmoqlar kema-
larni ilib olib, bir uchidan yuqoriga ko‘ta
radi, so‘ngra ikkinchi uchini
tikka suvga botiradi. Ayrimlari turgan joyi
da aylantirib yuborilib,
boshqarilmay qoldi va urilib halok bo‘ldi.
Dahshatli man
zara!..» Shun-
dan so‘ng rimliklar chekinish
ga majbur bo‘ladi. Shaharni esa uzoq
muddatli qamaldan so‘ng olishga muvaffaq bo‘ladi. Bu jangda Arximed
ham halok bo‘ladi. Shunday qilib, Arximed urush uchun xizmat qilgan
hamda shu urush qurboni bo‘lgan birinchi olim sifatida tarixga kirdi.
O‘rta asrlarda fan va madaniyat rivojla-
nishi Sharqqa ko‘chdi. Bu davrda fizika va
boshqa fanlar rivojiga ulkan hissa qo‘shgan
buyuk bobolarimiz yashab o‘tdi. Ularga
Abu
Rayhon Beruniy, Abu Ali ibn Sino, Abu Abdulloh
Muhammad ibn Muso Al-Xorazmiy, Umar
Xayyom, Umar Chag‘
miniy va boshqalarni kel-
tirish mumkin. Beruniy moddalarning zich-
ligi, koinot fizikasi, minerallar, yorug‘lik, tovush
va magnit hodisalari kabi ko‘pgina yo‘na lishlarda ishlar olib borgan.
Uning, ayniqsa, Yer radiusini juda aniq o‘lchaganligi (Beruniyning
hisoblashicha Yer meridian yoyining bir darajasi 110245 m ga teng.
Bunga ko‘ra Yer radiusi 6321 km chiqadi. Hozirgi ma’lumotga
ko‘ra 6400 km) diqqatga sazovordir. Al-Xorazmiyning mate
matika,
astronomiya sohasi bo‘yicha ishlarini dunyo tan olgan.
Ibn Sinoni
butun dunyoda tibbiyotning otasi deb bilishadi. Uning bundan
tashqari mexanik harakat, ob-havoga doir, yorug‘lik hodisalari kabi
mavzularga bag‘ish
langan ishlari ham mavjud. Umar Xayyom o‘sha
davr uchun ancha mukammal
lashgan taqvim (kalendar)ni ishlagan
bo‘lsa, Umar Chag‘miniy Yer o‘qining og‘maligi tufayli fasllar
almashinib turishini qayd qilgan.
Fizikaning keyingi taraqqiyoti Yevropa bilan bog‘langandir. Chex
olimi
N. Kopernik birinchi bo‘lib Quyosh sistemasining tuzilishini
to‘g‘ri talqin qilib berdi. Lekin bu ta’limotni qabul qilish oson
kechmadi.
Italyan olimi G. Galiley va nemis olimi
I. Kepler o‘z
tajribalariga hamda hisoblashlariga asoslanib ta’li
motni tasdiqlaydilar.
Birinchi bo‘lib osmon jismlarini teles kopda kuzatgan olim ham Galiley
edi. Uning, ayniqsa, jismlarning erkin tushishiga doir ishlari diqqatga
sazovordir.
8
Buyuk ingliz olimi
I. Nyuton fizikaning rivoj lanishiga beqiyos hissa
qo‘shgan. Quyosh va sayyoralar harakati sabablari, kuch va uning jism
harakatiga ta’siri, yorug‘likning rangi haqidagi ilmiy ixtirolar uning
qalamiga mansub.
XVIII–XIX asrlar fan yutuqlarini amaliyotda qo‘llash davrlari
bo‘ldi. Bu davrlarda fan bilan juda ko‘plab olimlar shug‘ullanganlar.
Birinchi bug‘ mashina
larining ishlatilishi, harbiy texnikaning rivojla-
nishi, elektrdan foydalanish kabi ko‘pgina ishlar ularning mehnati
samarasidir.
Shu davrda e’tirof
etilgan olimlarga J. Uatt, M. Lo monosov, L. Eyler,
T. Yung, O. Frenel, A. Volta, X. Ersted, A. Amper, G. Om, M. Faradey,
E. X. Lens, V. Veber, J. Joul, V. Tomson, L. Bolsman, D. Men deleyev va
boshqalarni ki ritish mumkin.
XX asrga kelib fizikada buyuk kashfiyotlar qilindi. Bu kashfiyotlar
natijasida atom energiyasidan foydalanish mumkin bo‘ldi. Inson
kosmosga chiqdi. Shu davrning buyuk siymolariga
G. Lorens, A. Eynsh-
teyn, V.
Rent
gen, J.
Tomson, M.
Plank, E.
Rezerford, N.
Bor, A.
Ioffe,
S. Vavilov, De Broylni kiritish mumkin.
Albatta, fizikaning rivojlanishi bir tekisda kechgani yo‘q. Ayrim
davrlarda ko‘plab kash
fiyotlar qilinsa, ayrim paytlarda rivojlanish sust-
lashgan. Lekin inson hamma vaqt qiyinchiliklarni yengib, oldinga
intilgan.
