XATARLARNI TAHLIL QILISH USULLARINING QISQACHA TAVSIFI

ma'lumotlari: xatarlarni aniqlash, xavfli hodisalar ro'yxati va tahdidlarga qarshi kurash vositasi.
Tuzilgan intervyuda respondentga oldindan tayyorlangan ro'yxatdan savollar so'raladi, bu vaziyatni 
to'liq tahlil qilish va xavf va xavfni yanada to'liq aniqlash imkonini beradi. Kirish ma'lumotlari: 
suhbatning maqsadlarini aniq belgilash, suhbatdoshlarning diqqat bilan ro'yxati, savollar ro'yxati. 
Chiqish ma'lumotlari: intervyu mavzusi bo'lgan muammolar bo'yicha mutaxassislar tomonidan 
qabul qilingan ma'lumotlar.
Delphi usuli ekspertlar guruhining umumiy fikrini olish uchun mo'ljallangan. Kirish ma'lumotlari: 
tanlov uchun kelishilgan yagona fikr zarur bo'lgan echimlar variantlari. Chiqish ma'lumotlari: 
muammo bo'yicha ekspertlarning umumiy fikri.
Xatarlarni dastlabki tahlil qilish (Preliminary Hazard Analysis, PHA) - bu ishni buzishi yoki bunday 
faoliyatga zarar etkazishi mumkin bo'lgan xavflarni, tanqidiy vaziyatlarni va voqealarni aniqlash 
uchun oddiy induktiv tahlil usuli. Kirish ma'lumotlari: baholangan tizim haqida batafsil ma'lumot. 
Chiqish ma'lumotlari: xavf-xatarlar va tegishli xavflar ro'yxati, shuningdek, xavfni boshqarish 
va/yoki qabul qilish bo'yicha tavsiyalar.
Xavf va ish faoliyatini o'rganish (Hazard va Operability Study, HAZOP) -odamlar, uskunalar, atrof-
muhit va/yoki tashkilot maqsadlariga erishish uchun xavf va xavfni aniqlash usuli. HAZOP yuqori 
sifatli risklarni tahlil qilish usuli hisoblanadi: u xavfni qayta ishlash bo'yicha aniq takliflarni ishlab 
chiqadi. HAZOP tadqiqotlari jarayon muvaffaqiyatsizligi, tizim yoki protseduralar, ularning 
sabablari va oqibatlarini aniqlashga qaratilgan. HOZOP va FMEA usuli o'rtasidagi farq, HAZOP 
tadqiqotini qo'llashda, mumkin bo'lgan sabablar va rad etish turlarini topish uchun mo'ljallangan 
natijalar va shartlardan kiruvchi natijalar va og'ishlarni ko'rib chiqadi, FMEA usulida tahlil qilish rad 
etish turlarini aniqlash bilan boshlanadi. Kirish ma'lumotlari: o'rganilayotgan tizim, jarayon yoki 
protsedura, shuningdek, loyihaning maqsadlari va funktsional talablari haqida hozirgi ma'lumot. 
Kirish ma'lumotlari quyidagilarni o'z ichiga olishi mumkin: chizmalar, talablar ro'yxati, texnologik 
xaritalar, jarayonni boshqarish sxemalari va tegishli mantiqiy aloqalar jihozlarni joylashtirish 
sxemasi, ishlash va texnik xizmat ko'rsatish tartibi, favqulodda vaziyatlarda harakat rejalari. Chiqish 
ma'lumotlari: mutaxassislar tomonidan tizim, jarayon yoki protsedurani tizimli va to'liq o'rganish 
mumkin bo'lgan sabablar, aniqlangan xatarlar bo'yicha taklif qilingan harakatlar va ushbu harakatlar 
uchun mas'ul shaxsni tayinlash.
Muvaffaqiyatsizlik turlari va oqibatlarini tahlil qilish (Failure Mode Effect Analysis, FMEA; IEC 
60812, GOST R 51901.12-2007) uning funktsional bajarilmasligiga olib kelishi mumkin bo'lgan 
komponentlar, tizimlar yoki jarayonlarni rad etish usullarini aniqlash uchun ishlatiladi. Bu miqdoriy 
tahlil usuli hisoblanadi. Ushbu usul xodimlarning xatoliklari, apparat va dasturiy ta'minot tizimlari 
va jarayonlarining buzilishi bilan bog'liq xato turlari uchun qo'llaniladi. Kirish: tizimning 
elementlari haqida batafsil ma'lumot, har bir elementning qobiliyatsizligini rivojlantirish usullari va 
usullarini tahlil qilish uchun etarli. Chiqish ma'lumotlari: tizimning har bir komponenti va jarayon 
bosqichi uchun rad etish turlari, rad etish mexanizmlari va uning oqibatlari ro'yxati, tizim 
muvaffaqiyatsizligi ehtimolini baholash asosida muvaffaqiyatsizlik darajasining natijalari, bunday 
rad etish xavfi darajasi. Usulning muhim kamchiliklari quyidagilardir: murakkab ko'p bosqichli 
tizimlar uchun murakkablik va vaqtni emas, balki ularning kombinatsiyalarini emas, balki faqat 
individual kamchiliklarni aniqlash uchun qo'llanilishi mumkin.
Arızalar daraxtini tahlil qilish (Fault Tree Analysis, FTA; IEC 61025) - bu muvaffaqiyatsizlik 
sabablarini va yakuniy hodisaga olib keladigan yo'llarni aniqlashda sifatli baholashni aniqlash uchun 
ishlatiladigan yanada murakkab va ishonchlilik xususiyatlariga yo'naltirilgan usul va dastlabki 
hodisalarning ehtimolligi ma'lum bo'lsa, yakuniy hodisaning ehtimolini hisoblashda miqdoriy 
baholashdir. Kirish: yaxshi tizim bilimi va qobiliyatsizlik sabablarini tushunish, shuningdek, 
tizimning qanday qilib muvaffaqiyatsiz bo'lishi mumkinligini bilish. Tahlil qilish uchun, muammo 
daraxtining batafsil sxemalaridan foydalanish foydali bo'ladi. Chiqish ma'lumotlari: bir vaqtning 
o'zida ikki voqea yoki undan ortiq voqea sodir bo'lishi mumkin bo'lgan vaziyatda yakuniy 

hodisaning paydo bo'lish yo'llarini vizual taqdim etish; minimal tasavvurlar to'plami (tizim 
etishmovchiligi yo'llari paydo bo'lishi) va har bir bo'lim uchun tizimning qobiliyatsizligi ehtimolini 
baholash; yakuniy hodisa ehtimolini baholash.
Voqealar daraxtini tahlil qilish (Event Tree Analysis, ETA) - bu faoliyat bo'yicha dastlabki voqea 
sodir bo'lganidan keyin yuzaga keladigan hodisalarning o'zaro mutlaqo ketma-ketligini taqdim 
etishning grafik usuli. Kirish ma'lumotlari: ko'rib chiqilgan dastlabki voqealar ro'yxati ,qayta ishlash 
usullari, boshqaruv vositalari va tegishli qobiliyatsizlik ehtimoli haqida ma'lumot (miqdoriy tahlil 
uchun). Chiqish ma'lumotlari: dastlabki hodisaning turli xil oqibatlarini aks ettiruvchi voqealar 
kombinatsiyasi shaklida yuzaga kelishi mumkin bo'lgan muammolarning sifatli tavsifi (natijalarni 
baholash); hodisalarning chastotasi yoki yuzaga kelish ehtimoli va turli xil rad etish oqibatlari va 
ularga hissa qo'shadigan hodisalarning nisbiy ahamiyatini miqdoriy baholash; risklarni kamaytirish 
bo'yicha tavsiyalar ro'yxati va tavsiyalarni amalga oshirish samaradorligini miqdoriy baholash. 
Umuman olganda, ushbu usuldan foydalanish vaqt talab qiluvchi vazifadir va yuqori darajadagi 
murakkablik tahlili sifatida baholanishi mumkin.
"Sabab-natija" tahlillari yog'och va hodisalar daraxtining usullarini birlashtiradi. Diagrammalar 
qurish va qo'llash qiyin, shuning uchun ular muvaffaqiyatsizlikka uchragan zararlar sarf qilingan 
harakatlar bilan taqqoslanadigan bo'lsa, ulardan foydalanish tavsiya etiladi. Kirish ma'lumotlari: 
tizim, turlari va muvaffaqiyatsizlik stsenariylarini bilish. Chiqish ma'lumotlari: tizimning noto'g'ri 
talqin etilishi sabablari va oqibatlarini ko'rsatib, tanqidiy hodisadan keyin tegishli shart-
sharoitlarning yuzaga kelishi ehtimolini tahlil qilishga asoslangan har bir potentsial oqibatlarga olib 
kelishi ehtimolini baholash.
Echimlar daraxtini tahlil qilish, ularning chiqishi va tegishli noaniqlik bilan muqobil echimlarni 
izchil taqdim etish imkonini beradi. Dizayn bosqichida ishlatiladi. Voqealar daraxtini tahlil qilishda 
bo'lgani kabi, qurilish dastlabki hodisa yoki qaror bilan boshlanishi kerak. Kirish ma'lumotlari: qaror 
qabul qilish kerak bo'lgan fikrlarni ko'rsatadigan loyiha rejasi, qabul qilingan qarorlarning mumkin 
bo'lgan natijalari va ushbu qarorlarga ta'sir qiluvchi voqealar haqida ma'lumot. Chiqish: mumkin 
bo'lgan echimlarning turli xil variantlarini aks ettiruvchi mantiqiy xavf tahlili va har bir mumkin 
bo'lgan yechim uchun kutilgan xavf qiymati.
Inson omilining (inson Reliability Assessment, HRA) ta'sirini tahlil qilish inson harakatlarining 
tizim ishiga ta'sirini baholash uchun ishlatiladi. Kirish ma'lumotlari: inson tomonidan amalga 
oshiriladigan vazifalar, amaliyotda duch keladigan odatiy xatolar va ularning sabablari haqida 
ma'lumot. Chiqish ma'lumotlari: yuzaga kelishi mumkin bo'lgan xatolar xavfini sifatli yoki miqdoriy 
baholash va ularni kamaytirish usullari.
"Butterfly galstuk" tahlillari-bu xavfli hodisani sabablardan oqibatgacha bo'lgan yo'lni tavsiflash va 
tahlil qilishning sxematik usuli. Ushbu usul voqea sabablarini arızalar daraxti yordamida o'rganish 
va voqealar daraxti bilan oqibatlarini tahlil qilishni birlashtiradi. Kirish ma'lumotlari: xavfli 
hodisalarning sabablari va oqibatlari, xavf va ularni oldini olish yoki kamaytirish mumkin bo'lgan 
boshqaruv vositalari haqida ma'lumot. Chiqish ma'lumotlari: xavfli hodisalarning asosiy yo'llarini 
ko'rsatadigan oddiy grafik va kiruvchi ta'sirlarni oldini olish yoki kamaytirishga qaratilgan 
to'siqlarni o'rnatish.
Usulni tanlash mahsulot hayot aylanish jarayonining bosqichini hisobga olgan holda amalga 
oshiriladi. Dastlabki bosqichda xavfni aniqlashda batafsilroq ma'lumotga ega bo'lgan usullar 
qo'llanilishi mumkin. Oddiy va tushunarli usullarga ustunlik berish kerak. Xatarlarni baholash 
usulini qo'llash to'g'risida qaror qabul qilish uchun ushbu vaziyatlarga mos kelishiga ishonch hosil 
qilish kerak. Bundan tashqari, usulni tanlash quyidagi mezonlarga ta'sir qiladi:
• 
resurs mavjudligi;

• 
xatarlarni baholash guruhining amaliy tajribasi, ko'nikmalari va imkoniyatlari;
• 
ma'lumotlar noaniqligining tabiati va darajasi, ushbu xavf haqida ma'lumot;
• 
tanlangan usul bilan keyingi tahlil qilish uchun tayyorgarlik ishlari hajmi;
• 
natijalarning ko'rinishi;
• 
tanlangan usul yordamida tahlil qilish qulayligi.
Ilgari aniqlangan ichki va tashqi omillar ushbu korxona faoliyatiga ta'sir ko'rsatadigan asosiy 
xavflarni aniqlashga imkon beradi. Xatarlarni aniqlash va tavsiflash uchun dastlabki ma'lumotlar 
turli manbalardan olingan. Birinchidan, bu korxonaning bilim bazasi: avvalgi loyihalarning 
bajarilishi haqida ma'lumot, shuningdek, barcha tarkibiy bo'linmalardan ichki statistika ma'lumotlari. 
Ikkinchidan, xavf-xatar ma'lumotlarining manbai ochiq manbalardan, ilmiy ishlardan, ushbu 
sohadagi marketing va boshqa tadqiqot ishlaridan, shuningdek, iste'molchilarning fikr-mulohazalari 
bo'yicha ma'lumotlardan iborat bo'lishi mumkin.
Xatarlarni dastlabki identifikatsiyalashdan so'ng, ularning xavfli hodisalar yuzaga kelishi ehtimolini 
aniqlash va ularga etkazilgan zararni aniqlash orqali ularning nisbiy ahamiyatini baholash kerak. 
Ushbu baholashning yondashuvlaridan biri ekspert baholash usuli hisoblanadi. Ekspert sifatida 
risklarni baholash bo'yicha ishchi guruh vakillari ko'rib chiqildi. Har bir mutaxassis maxsus ishlab 
chiqilgan anketa yordamida alohida-alohida so'raladi. So'rovnoma varaqasi har bir ekspert xavf 
yuzaga kelishi ehtimoli miqdori bo'yicha baho beradi va xavfli hodisaning oqibatlari og'irligini 
baholaydi.
Har bir xavf turi bo'yicha ekspertlar tomonidan kiritilgan baholar 1.7-jadvalga tushiriladi, bu erda 
integral daraja aniqlanadi, ya'ni har bir xavf turi uchun yuzaga kelishi ehtimoli va zo'ravonligi 
bo'yicha ekspert baholarining o'rtacha arifmetik qiymati aniqlanadi.
Kelajakda olingan natijalar xavfning yuzaga kelishi ehtimoli va ahamiyati bo'yicha baholanadi. Bu 
xavfli hodisaning oqibatlarini kamaytirishga qaratilgan keyingi tadbirlarni rejalashtirishga qaratilgan 
sa'y-harakatlarni to'g'ri taqsimlash imkonini beradi.
Xavflar darajasi, shuningdek, qabul qilinmaydigan darajadagi maydonga tushgan xavflarning 
ta'sirini kamaytirishga qaratilgan chora-tadbirlar majmuasini ishlab chiqish uchun dastlabki 
ma'lumotlar sifatida ishlatiladi, shuningdek, ta'siri maqbul darajaga kamaytirilishi kerak bo'lgan 
xavflar, natijada korxona faoliyatining samaradorligini oshiradi.

Download 212,2 Kb.