Kimyo fanining sanoat va xalq xo‘jaligi rivojidagi ahamiyati reja

KIMYO FANINING SANOAT VA XALQ XO‘JALIGI RIVOJIDAGI AHAMIYATI

reja

• Kimyo fani asoslari
• Kimyoning axamiyati va xalq xo‘jaligidagi roli.
• Kimyo fanining tarixi.
• Kimyoning asosiy qonunlari.

Kimyo tabiatni o‘rgatuvchi fanlardan biridir. Tabiatdagi jism va xodisalar juda xilma xilligiga qaramay, ular orasida birlik mavjud, bu birlik olamning moddiyligidan iborat. Bizni o‘rab turgan olam, borliq kishi ongiga boQliq bo‘lmagan xolda mavjuddir.

• Kimyo tabiatni o‘rgatuvchi fanlardan biridir. Tabiatdagi jism va xodisalar juda xilma xilligiga qaramay, ular orasida birlik mavjud, bu birlik olamning moddiyligidan iborat. Bizni o‘rab turgan olam, borliq kishi ongiga boQliq bo‘lmagan xolda mavjuddir.
• Kimyo tabiatni o‘rgatuvchi fanlardan biridir. Tabiatdagi jism va xodisalar juda xilma xilligiga qaramay, ular orasida birlik mavjud, bu birlik olamning moddiyligidan iborat. Bizni o‘rab turgan olam, borliq kishi ongiga boQliq bo‘lmagan xolda mavjuddir.
• Jismlar turli moddalardan tuzilgandir. Moddalar - o‘z xossalari jixatidan bir-birlaridan farq qiladi. Moddalarning xossalarini eng sezgi organlarimiz va tafakkurimiz orqali bilamiz. Masalan: qant, tosh, suv va xokazo.
• Moddalarning ichki boQlanishlarini (qonuniyatlarini) fikr yuritish va tajriba o‘tkazish yo‘li bilan bilamiz.
• Moddalarni xossalariga qarab bir necha sinflarga bo‘linadi.
• 1. Elementlar zarrachalar (elektron, proton, neytron, pozitron, mezon va xokazo) bo‘lib, ularning soni 100 dan ortiq.
• 2. Oddiy moddalar. Kimyoviy elementlarni erkin xolatda mavjud bo‘ladigan turi. Xar qaysi oddiy modda bir elementdan iborat ularning soni 400 dan ortiq (kimyoviy elementlarni izotoplari bilan xisoblanganda).
• 3. Murakkab moddalar. Kimyoviy birikmalar buni o‘z navbatida organik va anorganik birikmalarga bo‘linadi.
• 4. Aralashmalar

• Kimyo fani-shu moddalarni tarkibi tuzilishi va xossalarini, shuningdek, ularning bir turdan ikkinchi turga o‘tishidagi sodir bo‘ladigan xodisalarni o‘rgatadigan fandir.
• Shularga misol tariqasida bir qancha tajribalarni ko‘rib chiqamiz.
• 1. Birikish reaksiyasi: NH3 + HCl NH4Cl
• 2. Ajralish reaksiyasi: (NH4)2Cr2O7 t Cr2O3 + 4H2O + N2
• Vulqon paydo bo‘ladi.
• 3. Almashinish reaksiyasi: FeCl3+3KCNS Fe(CNS)3+3KCl
• Јon rangli birikma xosil bo‘ladi. sariq qizil
• 4. KMnO4+H2SO4 K2SO4+H2O+Mn2O7
• Mn2O7+3C2H5OH 2MnO2+6CO2+9H2O
• Gugurtsiz alanga xosil bo‘ladi.
• 5. “Faraon iloni” xosil qilish:
• 4Hg(CNS)2+15O2 2HgS+2HgO+6SO2+2N2
• 6. Rangli fontan xosil qilish:
• Ca(OH)2+2NH4Cl CaCl2+2H2O+NH3 (fenoftalin)
• 7. o‘chiruvchi gaz (SO2) xosil qilish:
• CaCO3+2HCl CaCl2+2H2O+CO2

• Biz kimyoviy jarayonlarni ma’lum maqsad bilan amalga oshirishimiz va ularni o‘zimiz uchun kerakli tomonga yo‘naltirib, istalgan fizikaviy, kimyoviy, biologik va xokazo xossalarga ega bo‘lgan moddalar xosil qilishimiz mumkin. Kimyogarlar moddalarning ayrim xossalarini o‘rganishda fizika, matematika, biologiya va boshqa fanlarning usullaridan foydalanadi.
• Xozirgi davrda xamma soxalarning o‘zaro boQliqligi, bir fanning rivojlanishida ikkinchi fanning roli ancha kattadir. Jumladan kimyo maxsulotlari asosan xamma soxalarda ishlatilinib keliniladi. Shuning uchun xam kimyo fani va sanoatini yanada rivojlanishi,ko‘plab turli xil kimyoviy moddalarni ishlab chiqarilishi xalq xo‘jaligining xamma soxasini yuksak darajada rivojlanishiga katta xissa qo‘shgan bo‘ladi. Shu boisdan xam kimyo fanini chuqir va mustaxkam egallashimiz, fan-texnika soxasida, qolaversa butun kundalik turmushimizda kerak bo‘ladi.

• 1931 yildan boshlab Chirchiq elektrokimyo kombinatini qurishga kirishildi. 1946 yilda Јo‘qon shaxrida fosfat o‘Qitlari zavodi, sulfat kislotasi zavodi tashkil qilindi. Buxoroda tabiiy gazning bitmas-tuganmas zapasi topilganligi o‘zbekiston kimyo sanoatini rivojlantirishda zo‘r omil bo‘ldi.
• FarQona va Navoiy shaxarlarida gaz bilan ishlaydigan azot o‘Qitlari sintetik tolalar ishlab chiqaruvchi kombinatlar qurildi. Xozirda o‘zbekiston dexqonlarining azot o‘Qitlariga bo‘lgan extiyoji shu tariqa uzil-kesil xal qilindi.
• Navqiron Olmaliq shaxri kimyogarlar maskaniga aylanib ammofos o‘Qiti ishlab chiqaruvchi yirik korxonaga aylandi. Endilikda serquyosh o‘zbekiston kimyo fani va sanoati yuksak taraqqiy etgan respublikaga aylanadi.

• Qadim zamonlarda kimyo fani Xindistonda, Xitoyda, Misrda paydo bo‘lgan. Eramizdan 5-6 ming yil ilgari kishilar oltin, kumush, misni bilgan 3-4 ming yil ilgari kishilar rudadagi misni ajratib olish va bronza tayyorlashni bilganlar, 2 ming yil ilgari rudadan temir ajratib olishni o‘rgangan, 4-5 ming yil ilgari kishilar shisha tayyorlashni, vino, sirka, dori-darmon, teri oshlashni, kulolchilikni bilganlar.
• Nazariy kimyo esa eramizdan oldingi VII asrdan boshlab yuzaga kela boshladi.
• Masalan: Empidokl degan olim: xamma modda to‘rt elementdan: suv, xavo, tuproq va olovdan tashkil topgan deydi.
• Demokrit birinchi bo‘lib: xamma moddalar ko‘zga ko‘rinmaydigan zarrachalardan (atomlardan) tashkil topgan - deydi.
• VIII-asrdan boshlab olimlar kimyo amaliyoti ustida ko‘p ishlar qildilar. o‘sha davrda va xozirda xam mashxur bo‘lgan olimlar: arab Jobr Ibn Xayyon, o‘rta Osiyo olimi: Farobiy (950), Abu Rayxon Beruniy (973-1048), Muso Xorazmiy, Abu Ali Ibn Sino (980-1037) va boshqalar kimyo soxasida dunyoga ma’lumdir.
• Beruniyning 150 dan ortiq asari bo‘lib, ko‘pi minerallarga oiddir. U ko‘p elementlarni solishtirma oQirliklarini aniqlagan. Ular: materiya abadiydir, materiya xar xil formada mavjud bo‘la oladi, degan fikrni ilgari surganlar.