Simsiz aloqa tarmoqlari tarixi
Asosiy stansiya (BS) shkafigacha bo'lgan uyali minorada joylashgan SH
ayniqsa muhimdir. Antennaning biriktiruvchi jihozlari va joylashuvi va ular bilan
bog'liq bo'lgan yopilishlar va kabellar etarli kuch, mustahkamlik, korroziyaga
chidamlilik va shamol, bo'ronlar, muzlash va boshqa ob-havo sharoitlariga
qarshilik ko'rsatishi kerak. Uskunalar, kabellar, ulagichlar va yopilishlar kabi
alohida komponentlarga qo'yiladigan talablar ular biriktirilgan tuzilmani hisobga
olishi kerak (Michał Maternia, Jose F. Monserrat, 2016 y)
Zamonaviy jamiyatning
ko‘rsatkichlaridan biri elektr, elektron va radioelektron jihozlarning ko‘pligidir.
Ko‘plab elektrotexnik va elektron priborlar (mikroto‘lqinli pechlar, sovutgichlar,
isitish qurilmalari, chang yutgich va h.k.) kundalik turmushimizda ishlatadigan
jihozlarga aylangan. Bu jihozlarsiz zamonaviy inson hayotini deyarli tasavvur
qilib bo‘lmaydi. Har jihatdan qulay yashash uchun unga albatta radiopriyemnik,
televizor, telefon va boshqa aloqa vositalari zarur. Radioelektron texnologiyalar
boshqaruv strukturasiga, navigatsiya, aerokosmik kompleksga kirgan. Biz
radialoqa, navigatsiya, samoletlarga yo‘l ko‘rsatish tizimlari, qo‘riqlash tizimlari
va boshqalardan voz kecha olmaymiz. Biroq, bir tomondan, texnik vositalarning
ishi ko‘proq yoki kamroq darajada turli elektromagnit xalaqitlarni yuzaga
keltiradi. Atrof muhitning shu xalaqitlar bilan ifloslanishi yuzaga keladi. Boshqa
tomondan radioelektron jihozlarning o‘zi har xil turdagi elektromagnit ta’sirlarga
sezuvchan. Bunday xalaqitlar ta’siri natijasida jihozlar ishida, ularning ishdan
chiqishi, avariya va to‘xtab qolishlariga olib keladigan har xil buzilishlar yuzaga
keladi. Bularning oqibati aholi va atrof muhit uchun fojiali bo‘lishi mumkin.
Elektromagnit mos keluvchanlik kabi muammo shundan kelib chiqqan.
EMMK muammosi namoyon bo‘lishining o‘ziga xos misollari quyidagilar bo‘lishi
mumkin: AES tekshiruv va boshqaruv tizimlarining ishlamay qolishi;
ishlab chiqarishda, jumladan kimyoviy ishlab chiqarishda, tekshiruv va boshqaruv
tizimlarining ishlamay qolishi;
samoletlarning bort tizimlari va aerodrom yo‘l ko‘rsatish tizimlarining ishlamay
qolishi;
18
tibbiy diagnostika va hayotni ta’minlash apparaturalarining to‘xtab qolishi;
har xil turdagi radio-elektron jihozlar, ayniqsa yuqori chastotali jihozlar (uyali
telefonlar, kompyuterlar, radiostansiyalar, O‘YuCh-pechlar, YuCh-uskunalar,
yuqori voltli uzatish liniyalari va h.k.) elektromagnit nurlanishining inson
sog‘ligiga bevosita ta’siri.
Inson xavfsizligiga bevosita ta’siridan tashqari elektromagnit mos keluvchanlik
(EMMK) talablari bajarilmasligi natijasida jiddiy moddiy zarar yetkazuvchi qator
hodisalar ham mavjud:
aloqa liniyalarining ishlamay qolishi;
kompyuterlarda axborot yo‘qolishi (ayniqsa elektron to‘lov tizimlaridagi
yo‘qolishlar sezilarli).
Shuning uchun mahsulot sifatining elektromagnit mos keluvchanlik parametrlari
bo‘yicha ta’minlanishi bevosita mahsulotning iste’molchilar hayoti, sog‘ligi, mulki
uchun xavfsizligi va atrofdagi tabiat muhitining muhofazasi bilan bog‘liq.
Elektromagnit mos keluvchanlik – texnik vositalarning atrofdagi elektromagnit
sharoitda aloqa vositalari va boshqa texnik vositalarga yo‘l qo‘yilmagan
elektromagnit xalaqitlarni yuzaga keltirmagan holda, shu sharoitda qoniqarli
ishlash qobiliyati.
Bunda elektromagnit mos keluvchanlikni (EMMK) ta’minlash uchun nafaqat
nurlanishlar darajasini, balki xalaqitga bardoshlilikni ham reglamentlash zarur.
Hozircha bu davlat standartlari yordamida amalga oshirilmoqda. Hozirgi vaqtda
davlat standartlari (MDH doirasida) normalash va o‘lchash usullari jihatdan texnik
vositalarning juda ko‘p elektromagnit mos keluvchanlik parametrlarini qamrab
oladi. Standartlarimizning barchasi ham xalqaro talablarga javob bermaydi.
19
Shuning uchun O‘zbekistonda ularni xalqaro va yevropa normativ-texnik
hujjatlari bilan muvofiqlashtirish bo‘yicha katta ishlar olib borilmoqda.
EMMK doirasidagi asosiy talablar quyidagi GOSTlarda bayon etilgan:
GOST 29037–91 (2004) – elektromagnit mos keluvchanlik talablariga
muvofiqlikka
sertifikatsion
sinovlardan
o‘tkazish
tartibi.
GOST 29205–91 (2004) – elektrotransportdan yuzaga keladigan industrial
radioxalaqitlarni sinash normalari va usullari.
GOST 30372–95 – texnik vositalarning elektromagnit mos keluvchanligi
doirasidagi
atamalar
va
tushunchalarning
ta’riflari.
GOST 50012–92 (2004) – 5–10000 Gs chastotalar diapazonida texnik vositalarning
past chastotali davriy magnit maydoni parametrlarini o‘lchash usullari.
GOST 50034–92 (2004) – dvigatellarning quyidagi turdagi xalaqitlar ta’siriga
bardoshliligi darajalari uchun normalar: kuchlanishning og‘ishi, chastotaning
og‘ishi, bir vaqtning o‘zida kuchlanish va chastotaning og‘ishi, ta’minlovchi
20
uch fazali kuchlanish tarmog‘ining nosimmetriyaligi va nosinusoidalligi,
shuningdek dvigatellarning sanab o‘tilgan xalaqitlarga bardoshliligini sinash
usullari.
GOST 50648–94 (2004) – uzluksiz yoki qisqa muddatli MPPCh ta’siriga
uchraydigan TV ishlash sifatini baholash uchun umumiy va qayta tiklanadigan
bazani, shuningdek tavsiya etiladigan sinov qattiqlik darajalarini, sinov jihozlariga,
sinov o‘tkazish uchun ish joylariga va sinov protseduralariga qo‘yiladigan
talablarni belgilaydi.
GOST 50652–94 (2004) – standart foydalanish sharoitlarida so‘nuvchi tebranish
magnit maydonining (STMM) ta’siriga uchraydigan o‘rta va yuqori kuchlanish
elektr kichik stansiyalarida qo‘llanadigan texnik vositalarga (TV) taalluqli.
GOST 50745–99 (2004) – xalaqitemissiyani cheklash, tashqi elektromagnit
xalaqitlar (keyinchalik matnda – xalaqitlar) ta’siriga bardoshlilikni ta’minlash,
uzluksiz ta’minot tizimlari (UTT) chiqish joyiga o‘tuvchi tarmoq impuls
xalaqitlarini kuchsizlantirish bo‘yicha uzluksiz ta’minot tizimlariga qo‘yiladigan
talablar.
GOST 51097–97 (2004) – yuqori voltli uskunalarning (elektr uzatish havo
liniyalari va 1000 V dan ortiq yuqori kuchlanish kichik stansiyalarining ochiq
taqsimlash qurilmalari) simlari, yashindan himoyalovchi troslari va yo‘g‘on
simlarining izolyatsiyasi va mahkamlanishi uchun mo‘ljallangan izolyator
tizimlari va elektr liniya armaturasiga taalluqli.
GOST 52506–2005 – texnik vositalarning elektromagnit mos keluvchanligi.
Liftlar, eskalatorlar va yo‘lovchi konveyerlari.
Texnik vositalarga ta’sirdan tashqari nurlanishning inson organizmiga ta’siri
muammosi mavjud.
21
Ko‘plab mamlakatlarning tibbiyot xodimlari va ekologlarining ko‘p yillik
kuzatuvlari bunday nurlanishlar xavfli kasalliklarni keltirib chiqarishi
mumkinligini ko‘rsatdi. Shuning uchun iste’molchilarga zararli ta’sirni
kamaytirish maqsadida texnik vositalardan yuzaga keladigan nurlanishlarning
chegaraviy yo‘l qo‘yilgan darajalarining normalari ishlab chiqilgan.
Hammasi bo‘lib, EMMK bo‘yicha talablarni ta’riflaydigan yuzdan ortiq normativ-
texnik hujjatlar amal qiladi.
Umumiy ma'noda simsiz tarmoqlar biznes va uy
foydalanuvchilari uchun juda ko'p turli xil foydalanishni taklif qiladi. "Endi sanoat
bir nechta turli xil simsiz texnologiyalarni qabul qiladi. Har bir simsiz texnologiya
OSI modelining jismoniy va Data Link qatlamlarida noyob funktsiyalarni
tavsiflovchi standart bilan belgilanadi. Bu standartlar o'zlarining belgilangan
signalizatsiya usullari, geografik diapazonlari bilan farqlanadi. Bunday farqlar
ma'lum texnologiyalarni uy tarmoqlariga, boshqalarni esa yirikroq tashkilotlarga
moslashtirishi mumkin.
.
Har bir standart geografik diapazonda o'zgarib turadi,
shuning uchun simsiz tarmoq bilan nimaga erishmoqchi bo'lganiga qarab bitta
standartni keyingisidan idealroq qiladi. Simsiz tarmoqlarning ishlashi ovoz va
video kabi turli ilovalarni qondiradi. Ushbu texnologiyadan foydalanish,
shuningdek, 2G dan 3G gacha va 4G va 5G texnologiyalari kabi kengayish uchun
joy beradi, bu esa uyali telefonlar uyali aloqa standartlarining to'rtinchi va
beshinchi avlodini anglatadi. Simsiz tarmoqlar odatiy holga aylanganligi sababli,
tarmoq apparat va dasturiy ta'minotini konfiguratsiya qilish orqali murakkablik
oshadi va katta hajmdagi ma'lumotlarni tezroq yuborish va qabul qilish uchun
katta imkoniyatlarga erishiladi. Endi simsiz tarmoq 4G mobil aloqa standarti
bo'lgan LTE tarmog'ida ishlamoqda. LTE tarmog'i foydalanuvchilari 3G
tarmog'idan 10 barobar tezroq ma'lumotlar tezligiga ega bo'lishi mumkin.
O'tkazgichlardagi tartibsizliklarni bartaraf etish natijasida uylarda ham bo'sh joy
yaratiladi.
22
Ushbu texnologiya TP, koaks yoki optik tolali kabi jismoniy tarmoq
muhitlarini o'rnatishga alternativ imkon beradi, bu ham qimmat bo'lishi mumkin.
Uy egalari uchun simsiz texnologiya Ethernet bilan solishtirganda printerlar,
skanerlar va yuqori tezlikdagi Internet ulanishlarini almashish uchun samarali
variant hisoblanadi. Simsiz keng tarmoqli tarmoqlar odatda qo'shni shaharlar va
shaharlar yoki shahar va shahar atrofi o'rtasidagi kabi katta hududlarni qamrab
oladigan simsiz tarmoqlardir. Ushbu tarmoqlar biznesning filiallarini ulash uchun
yoki umumiy Internetga kirish tizimi sifatida ishlatilishi mumkin. Kirish nuqtalari
o'rtasidagi simsiz ulanishlar odatda kichikroq tarmoqlarda ishlatiladigan ko'p
yo'nalishli antennalar o'rniga 2,4 gigagertsli va 5,8 gigagertsli diapazondagi
parabolik idishlardan foydalangan holda mikroto'lqinli ulanish nuqtalaridir. Odatiy
tizimda tayanch stantsiya shlyuzlari, kirish nuqtalari va simsiz ko'prik o'rni
mavjud. Boshqa konfiguratsiyalar tarmoqli tizimlar bo'lib, har bir kirish nuqtasi
ham o'rin vazifasini bajaradi. Fotovoltaik quyosh panellari yoki shamol tizimlari
kabi qayta tiklanadigan energiya tizimlari bilan birlashganda ular mustaqil tizimlar
bo'lishi mumkin (SaiShankar N, Debashis Dash).Bu hujayralar deb ataladigan
quruqlikdagi hududlar bo'ylab taqsimlangan radio tarmoq bo'lib, ularning har
biriga kamida bitta statsionar qabul qiluvchi uzatuvchi xizmat ko'rsatadi, ular uyali
tarmoq yoki tayanch stantsiya sifatida tanilgan. Uyali tarmoqda har bir tarmoq
uyasi har qanday shovqinni oldini olish uchun o'zining bevosita qo'shni tarmoq
uyalaridagi har xil radio chastotalar to'plamidan foydalanadi. Birlashganda, bu
uyalar keng geografik hududda radio qamrovini ta'minlaydi. Bu ko'p sonli ko'chma
qabul qiluvchi qurilmalarga (masalan, mobil telefonlar, peyjerlar va boshqalar)
tarmoqning istalgan joyida, hattoki ba'zi qabul qiluvchilar bir necha marta
harakatlanayotgan bo'lsa ham, tayanch stansiyalar orqali bir-biri bilan va statsionar
qabul qiluvchilar va telefonlar bilan bog'lanish imkonini beradi.
23
XULOSA
Simsiz tarmoqlarga uyali telefon tarmoqlari, simsiz mahalliy tarmoqlar (WLAN),
simsiz sensor tarmoqlari, sun’iy yo‘ldosh aloqa tarmoqlari va yer usti mikroto‘lqinli
tarmoqlari misol bo‘la oladi.
Hozirgi kunda axborot texnologiyalari jadal tarzda
rivojlanib borayotgan bir vaqtda aloqa, axborot almashinuvi ham juda katta tezlik
bilan rivojlanib bormoqda. Aloqalarning qulayligi oshirishda aloqa vositalarini ham
o'rni beqiyosdir. Chunki aloqaning sifatliligi aloqa vositalariga chambarchas bog'liq.
O'tkazgichlardagi tartibsizliklarni bartaraf etish natijasida uylarda ham bo'sh joy
yaratiladi. Ushbu texnologiya TP, koaks yoki optik tolali kabi jismoniy tarmoq
muhitlarini o'rnatishga alternativ imkon beradi, bu ham qimmat bo'lishi mumkin.
24
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI
1. Ayupov X “Informatika” O'quv qo'llanma, 2005, O`zbekiston.
2. Azimdjanova M. T., Muradova M. T., Pazilov M. S., “Informatika va axborot
texnologiyalar” O'quv qo'llanma, 2013, O`zbekiston.
3. B.B.Mo’minov “Informatika” , O'quv qo'llanma, 2014.
4. Davronbekov D., Aliyev U. T., Madaminov X. X., Isroilov J. D. “Simsiz
tarmoqlar” , Kommunikatsiya texnologiyalari, Darslik, 2021, O`zbekiston.
5. I.Isoqov, S.I.Qulmamatov, “Informatika” Ma'ruzalar to'plami,
2014,O`zbekiston.
6. Majidov R.R. “Informatika fanni o'qitish metodikasi”, Informatika, O'quv
qo'llanma, 2019, O`zbekiston.
7. Mirsagdiyev O.A. “Raqamli tezkor-texnologik aloqa tarmoqlarini hisoblash”
Informatika, O'quv qo'llanma, 2019, O`zbekiston
8. Nazarov U.A., Karimov A.A., Elmuradov B.E. “Ta’limda axborot
texnologiyalari” Informatika, Ma'ruzalar to'plami, 2014, O`zbekiston.
9. Mamajanov R.Ya., Xaydarova M.Yu., Mambetova D.E., G`anixo`jaeva D.
“Informatika” , Uslubiy qo'llanma, 2010, O`zbekiston.
10. G.K. Zaripova “Informatika va axborot texnologiyalari” Informatika, O'quv
qo'llanma, 2022, O`zbekiston.
25
HAVOLAR
1.
https://crabo.ru/uz/configuring-wi-fi/what-is-a-wireless-network-wireless-
local-area-networks-wireless-lans.html
2.
https://uz.eyewated.com/simsiz-kompyuter-tarmogi-nima/
3.
https://azkurs.org/mundarija.html?page=11
4.
http://tami.uz/matnga_qarang.php?id=111
5.
https://www.texnoman.uz/post/tarmoq-tushunchasi.html
26
| 