|
Kirisiw. Jurnalistika haqqında
|
| bet | 3/5 | | Sana | 01.12.2023 | | Hajmi | 26,76 Kb. | | #109264 |
Bog'liq jurnalis haqindaMarketing nazariyasi.
Ekanomikanıń puxtalıq dep tusiniwinin' da óz hisası bar. Sebebi insandı jasap turmıs keshiriwi ushın Alla tárepinen berilgen átirapımızdaǵı materiallıq dúnya tas-tárezisi menen ólshep jaratılǵan. Odan tek aqılǵa say, tejew-tergap paydalanıw, yaǵnıy puxtalıq ekanomikanıń bas principi bolıwı mánisin ańlatadı. Shańaraqlar ekanomikasınıń turaqlısi nátiyjesinde az-azdanlıq menen social miynet bólistiriwiniń payda bolıwı urıwlami, jámááti, awqami hám mámleketi qáliplestiriwge alıp keldi. Nátiyjede baylanisiwi hár biri xojalıǵın tashkil etiw hám basqarıw zamriyati kelip shıqqan.
Ekanomika túsinigi de tariyxıy rawajlanıwǵa baylanıslı. Sebebi tariyx insaniyattı materiallıq naǵıymeti ózlestiriwge bolǵan munasábetleriniń rawajlanıw basqıshların ańlatadı. Mısalı : áyyemgi adamlar bir-birleriniń zárúriyatın qandırıw ushın ózleri islep shıǵarǵan óniminiń artıqshasın ózlerinde jetiwmaganlariga almastırganlar. Bul
ápiwayı natural ekanomika dep atalǵan. Keyinirek ayırbaslaw quralları rawajlanıw barıp pul (valuta) engizilgen. Sonday eken, T-T munasábetleri o'miga T-P-T haqıyqıy sawda procesi qáliplesti. Usı tawar -pul munasábetleri P-T hám T-P processlerin óz ishine alıp, islep shıǵarıw shegarası menen ajralıp turadı. Tawar óndiristiń rawajlanıwı sawdanı qánigeliklesiwi hám pul mámileleriniń payda bolıwına tiykar boldi. Sol sebepli de ekanomika hár qanday jámiettiiń materiallıq hisası bolıp, málim bir tariyxıy rawajlanıw dáwirine tuwrı keletuǵın islep shıǵarıw, xizmet kórsetiw hám tawar -pul munasábetlerin óz ishine aladı.
Adamlıq jámiyeti mudami social tákir materiallıq naǵıymetler islepshıǵarıw, bólistiriw, ayırbaslaw (sawda ) hám tutınıw qılıw munasábetlerin basqarib turıwshı obiektiv ekanomikalıq nızamlar tiykarında rawajlangan. Biraq usı processtiń tariyxıy ekanomikalıq basqıshlarǵa bo’liniwi, islep shıǵarıw faktorları (jer, kapital miynet resursları hám isbilermenlik iskerligi) den qaysı dárejede paydalanıw múmkinshilikleri — pán-texnika hám texnologiyalar rawajlanıwı hám ózlestiriliwi menen belgilengen.
Kapitalıstik islep shıǵarıw basqıshıǵa shekem insanlar talap mútajliklerine
uyqas túrde sawdada tawar assortimentleri salıstırǵanda az bolıp xalıqqa
ápiwayı xızmetler kórsetilgen. Usınıń menen birge, sol dáwirlerde sawdanıń rawajlanıwına hám jergilikli xalıqtıń tawarlarǵa bolǵan talabınıń rawajlanıwlasıp barıwına hám tazadan jańa islep shıǵarıw tarawlarınıń ózlestiriliwine „Ullı Jipek (sawda ) jolı“dıń tásiri úlken bolǵan. „Ullı Jipek jolı“ eramızǵa awalgi 1 mıń jıllıqtıń ekinshi yarımınan tap Xv asrgacha Shıǵıstı Batıs menen baylanıstırǵan tiykarǵı sawda jolı bolıp, ol Kitay, Indiya, 0 'rta Aziya, Iran, Jaqın Shıǵıs hám de
0 'rta teńiz mámleketleri ortasındaǵı sawda-satıq hám mádeniy baylanıslardı rawajlanıwda zárúrli áhmiyetke iye bolǵan. „Ullı Jipek jolı“uzaqlıǵı hám sermashaqqatligi sebepli Kitay Batıs mámleketleri menen tikkeley baylanıs aparıwı múmkin bolmaǵan. Sol sebepli de „Ullı Jipek jolı“ arqalı alıp barılǵan sawda baylanıslarında Aziyalıqlar, ásirese, sug'dlar (paytaxtı Afrosiyob - Samarqand), baqtriyaliklar hám Iranlıqlar tiykarǵı dáldalshılıq wazıypasın atqarganlar. 1 Sol sebepli de Oraylıq Aziya úlkelikinde islep shıǵarıw, sawda, pán hám mádeniyattı rawajlanıwda „Ullı Jipek jolı“dıń áhmiyeti úlken bolǵan. Ásirese, IX-X ásirlerde Movarounnahr hám Xorezm ekanomikalıq hám mádeniy rawajlanıwda úlken muvaffaqqiyatlarga erisken. Abul Faroj „Kitap ul-Xiroj“ shıǵarmasında - „Shıǵıs mámleketlerinen Xurasanǵa shekem jaqsı suwǵarılatuǵın, mol hasıl, jasnaǵan erler bolıp, Movarounnahrda júdá kóp baǵ baǵlar, palız eginleri bar, ásirese, Usrushona, Shosh hám Ferǵana miyweleri mazalidir“ degen. Taǵı 0 'rta ásir alımı Istaxriy „Kitapı masolik ul-mamolik“ shıǵarmasında jazıwısha, Buxara -dıyxanlar qalası, Sug'd - Samarqand tazalıǵı hám zeboligi menen ataqlı. Movarounnahmi Ferǵana, Shosh hám basqa qalalarında baǵ baǵlar, palızlar hám egislikler kóp. Samarqand, Shosh, Ferǵana, Kesh, Nasaf (Qarsı ), Chag'aniyon, Xuttal, Termiz, Qubodiyon (Quva), Axsi (Axsikent - Namangan qasında ) qalalarında xalıq júdá tıǵız jasardı,
turaq-jaylar qalıń bolǵan. Xorezm hám Movarounnahrdan Shoshga shekem
xalıq tıǵız jaylasqan, júdá kóp awıllar hám xojalıqlar bar, ulami jerleri mol hasıl hám jaylawları obod bolǵan. Suwǵarıw jumısların jaqsı jolǵa qoyılıwı nátiyjesinde jańa jerler ózlestirilgen hám ónim bere baslaǵan. Usi dáwirde suwǵarıw jumıslarına pán-texnika rawajlanıwı (Abul wapa Juzjoniy, Beruniy, Kindiy, Shaqmaniy sıyaqlı ilimpazlar jańa ashılıwları ) dıń tásiri da sezilerli bolǵan. Sirdarya, Zarafshan, Surxandarya hám Qashqadárya wazislerinde dıyxanlar biyday, gúrish, jo'xori, sulı, sáykesh, arpa, no'xot, paxta, zig'ir hám basqalardan mol ónim jetiwtirib, Movarounnahr xalqı mútajlik idan artıqshasın basqa mámleketlerge alıp barıp satatin edi. Samaniyler mámleketiniń qúdiretli feodal -dıyxan baylar baǵ-rog'lar júzege keliw etkenler. „Aymaǵıl olam“de jazılıwısha, hár bir bay shańaraq xojalıǵında bir neshe mıń bas sharba buyımları bolǵan. IX-X ásirlerde iri jer iyeleri - dıyxanlar húkimran siyasiy gruppa bolıp, mámleket jer fondinin tiykarǵı bólegine iyelik eter edi. Jeri kem dıyxanlar iri jer iyelerinen kireyge jer alıp yamasa seriklikke jumıslar edi. Ferǵana oypatlıqsında hám Tashkent waqiyasinda xalıq dıyxanshılıq menen shuǵıllansada, bulmanlarda taw kánlerinde jumıs qaynar edi. Birpara awıllaming barlıq xalqı taw kenshiler bolıp tabıladı, olar tasko'mir, mıs, temir hám basqa metalllar qazib shıǵarar edi.
Al-Maqdisiy aytiwina qaraǵanda,,, Ferǵanadan kóp muǵdarda misdan jasalǵan buyımlar, semser hám basqa qurallar alıp kelinardi. Movarounnahr tawlarında gúmis hám altın metallları bar. Ferǵana hám Shosh paydalı qazilmalari hám olardan jasalǵan buyımlar musulman mámleketlerinde, islam qalalarında málim hám ataqlı bolǵan. Movarounnahr xalqı gúmis, altın, sınap menen sawda etken. Bul jerde taǵı jaqsı sapalı qaǵaz islep shıǵarılǵan.Usi dáwirde Movarounnahr gúmis, qorǵasın, neft, kómir hám basqa paydalı qazilmalar islep shıǵarıw boyınsha Shıǵıs mámleketleri ishinde birinshi orındı iyelegen edi“,-degen informaciyalar jazba dereklerde bar.
Mámleket ekonomikasınıń rawajlanıwda ónermentshilik de zárúrli áhmiyetke iye edi.
|
| |
