Kirisiw.Statistikalıq jıynash hám gruppalaw.
Joba :
1. Statistikalıq jıynash mazmunı
2. Statistikalıq gruppalaw túrleri
3. Kóp ólshewli gruppalaw jáne onı dúziw jolları.
Statistikada gruppalaw dep úyrenilip atırǵan hádiyselerdi
(ob'ektlerdi, birliklerdi) zárúrli belgilerine tıykarlanıp turdosh (kelbetlik feyil) gruppalarǵa (jıynaqlarǵa ) birlestiriw júritiledi. Mısalı aktsioner kompaniyalardı dividend tólew dárejesine qaray gruppalarǵa ajıratıw. Egerde tóplanǵan maǵlıwmatlardı jamg'arib ulıwma kórsetkishler alıw menen shegaralansak, ol halda olar túrli statistikalıq jıynaqlarǵa tiyisli bolıwı múmkin, nátiyjede olardıń dúzilisi hám qásiyetlerin anıqlay almaymız.
Gruppalawdıń áhmiyeti sonda, ol maǵlıwmatlardı ulıwmalastırıw hám oyda sawlelendiriw qılıw ushın ıqsham, ayqın formada usınıs etiwdi támiyinleydi. Bunnan tısqarı, gruppalaw maǵlıwmatlarǵa túrli tárepten ishlov beriw hám analiz qılıw ushın tiykar jaratadı. Bunıń ushın gruppalardı dóretiw etiw belgisi yamasa belgilerin tańlaw, dúziletuǵın gruppalar sanı hám olardıń shegaraların anıqlaw ilimiy tártip-qaǵıydalarǵa tayanıwı kerek. Statistika bunday ilimiy principlerdi jaratqan, olar ishinde eń túpkiliklileri tómendegilerden ibaratGruppalaw belgileri etip gózlengen maqset hám wazıypalar noqatı názerinen zárúrli belgiler yaǵnıy úyrenilip atırǵan hádiyselerdiń túpkilikli baylanısıwların ańlatiwshı belgiler
alınıwı kerek. Sol menen birge gruppalawdı konkret jaǵdayǵa maslastırıw, yaǵnıy sharayat ózgeriwine qaray gruppalawdı tuslantirib, onıń belgilerin ózgertiw - bir dáwirde gruppalardı bir belgi tiykarında tuzib, ekinshi sharayatta basqa oǵan sáykes keletuǵın belgilerge tayanish zárúr. Ayırım gruppalar ushın esaplanatuǵın ulıwma kórsetkishler tipik hám turaqlı bolıwın támiyinlew ushın hár bir gruppaǵa tiyisli birlikler sanı jetkilikli muǵdarda (5 birlikten kem bolmawi) bolıwı kerek, sebebi bul halda ulıwma kórsetkishlerde tosınarlı kúshler tásiri óz-ara qırqıladı hám nizamlıq, tipik tárep jaqsılaw kórinetuǵın boladı. Gruppalar sanın tuwrı belgilew gruppalaw nátiyjeli bolıwı ushın zárúrli girew bolıp tabıladı. Bul máseleni kópvariantlik qaǵıydaǵa súyene otirip sheshiw eń jaqsı jol esaplanadı. Statistikalıq gruppalaw - bul úyrenilip atırǵan hádiyselerdi zárúrli belgilerine qaray bir qıylı (turdosh) gruppalar birlestiriw bolıp tabıladı. Gruppalawda muǵdarlıq ózgerisler arqalı sapa ózgerislerin oydinlashtirish ushın gruppalardı tariyplovchi kórsetkishler tipik hám turaqlı bolıwın támiyinlew zárúr. Ayırım gruppalardı tariyplovchi kórsetkishler tipik hám turaqlı bolıwı ushın olarǵa tiyislili birlikler sanı jetkilikli muǵdarda bolıwı kerek. Gruppalar sanı kóp variantlı sheshim tiykarında belgileniwi kerek.
Gruppalar aralıǵınıń shegarası máselesine kelsek, onı eki formada sheshiw múmkin: biri - hámme gruppalar ushın aralıqtı teń muǵdarda belgilew, ekinshisi - onı teńmes formada, kóbeyip yamasa ozayib keliwshi muǵdarlarda ańlatıw. Gruppalar aralıǵı teń bolmaǵan formada belgilenayotganda olardı teń muǵdarda birlikler menen toltırıw áyne múddáhá esaplanadı. Bul halda berilgen jıynaq gruppalarǵa teń sanda birliklerdi bólistiriw jolı menen ajratıladı. Bunıń ushın daslep jıynaq birlikleri gruppalaw belgisiniń bahaları tiykarında ranjlashtiriladi, yaǵnıy tártip sanı boyınsha olardıń qatarı (dizimi) dúziledi, keyininen hár «m» ta birlikler sanalib, olardan birinshi, keyin ekinshi hám t.b.gruppalar dúziledi.
Gruppalaw statistikalıq baylanısıwlar hám nizamlıqlardı anıqlaw, úyrenilip atırǵan jıynaqtıń dúzilisin úyreniw hám xojalıqlardıń sotsial-ekonomikalıq tiplerin súwretlew maqsetinde atqarıladı. Onıń hár túrlı túrleri hám formaları bar. Gruppalaw maqset hám wazıypalarına qaray úsh túrge bólinedi: 1) tipologik; 2) analitik; 3) strukturalıq gruppalaw.
Tipologik gruppalaw degende, úyrenilip atırǵan hádiyseler kompleksin sotsial-ekonomikalıq tiplarga bólistiriw túsiniledi. Tip sózi tómendegi leksikalogik mazmunga iye: 1) bir túrdegi zat ushın ulıwma bolǵan úlgi; 2) biologiyalıq haywan hám ósimlikler sistematikasidagi óz-ara uqsas klasslardı birlestiretuǵın joqarı bólindi 3) bir qatar ishki yamasa sırtqı belgiler birden-birviyligi tiykarında birlesken kisiler kategoriyasi. Sotsial-ekonomikalıq tip degende jámiyette, ekonomikada atqaratuǵın funkciyaları hám tutqan ornı ulıwmalıǵına tiykarlanǵan xojalıq jurgiziwshi sub'ektler, shaxslar, qanday da zatlar (islep shıǵarıw quralı, isleytuǵın kúsh hám t.b. ) kategoriyasi, kompleksi túsiniledi. Strukturalıq gruppalaw ádetde málim bir belgine qaray jıynaq dúzilisin tariyplaydi. Bunıń ushın daslep bir belgi tiykarında bólistiriw qatarı dúziledi, keyininen hár qaysı gruppa ushın strukturanı tariyplovchi jıynaqa kórsetkishler, mısalı gruppalaw belgisiniń gruppalar daǵı jıynama kólemi hám ol menen jaqınnan baylanıslı bolǵan belgiler jıynaqa muǵdarları esaplanadı hám aqır-aqıbetde olarǵa tıykarlanıp ayırım gruppalardıń ulıwma jıynaqtaǵı úlesleri anıqlanadı.
Strukturalıq gruppalashlar menen bólistiriw qatarları bir birine uqsawıb ketedi, biraq olar wazıypaları hám dúzılıw tárepinen bir birinen parq etedi. Strukturalıq gruppalawda gózlengen maqset - jıynaq dúzilisin úyreniw. Bunıń ushın hár bir struktura bir topar kórsetkishler járdeminde xarakteristikalanıwı kerek, bul halda onıń túrli tárepleri jaqtılasadı. Bólistiriw qatarları bolsa statistikalıq jıynaq -Gruppalar aralıǵınıń shegarası -bul ayırım gruppalarǵa tiyisli birlikler sanın to'g'-ri anıqlaw girewi bolıp tabıladı. Sotsial ekonomikalıq tip jámiyette ekonomikada atqaratuǵın funkciyalar hám tutqan orındıń ulıwmalıǵı menen belgilenedi. Strukturalıq gruppalaw -bul bir belgi tiykarında jıynaq tizilishini suwretleytuǵın bólistiriw qatarı bolıp tabıladı. Strukturalıq gruppalaw bólistiriw qatarları menen ulıwmalıqqa iye, biraq olardan qatar tárepleri menen parıq etedi. Strukturalıq gruppalashlar tizilishidagi ózgerislerdi dinamika hám keńislik tárepinen statistikalıq úyreniw hám muǵdarlıq bahalaw imkaniyatın beredi. Bunıń ushın eki usıldan paydalanıw múmkin: biri - hár bir jıynaqtıń ishindegi ayırmashılıqlardı muǵdarlıq bahalawǵa tiykarlanadı, ekinshisi bolsa - jıynaqlar dúzilisi arasındaǵı ayırmashılıqlardı bahalawǵa tayanadi. Birinshi halda hár bir jıynaq ishki strukturalıq ayırmashılıqları olardıń ortasha absolyut
ma`nisi hám ortasha kvadratik ma`nisi hám de olardıń koefficiyentleri járdeminde bahalanadı. Analitik gruppalaw dep eki hám odan artıq belgiler arasındaǵı óz-ara baylanısıwlardı tariyplovchi gruppalaw ataladı. Analitik gruppalawda eki taypa daǵı belgiler qatnasadı : biri faktor belgiler, ekinshisi - juwmaqlawshı belgiler. Juwmaqlawshı belgi dep basqa belgiler tásiri astında ózgerip atırǵan belgi ataladı, faktor belgi bolsa oǵan tásir jetip atırǵan, onı ózgeriwine sebep bolıp atırǵan belgi yamasa belgiler bolıp tabıladı. Analitik gruppalaw ádetde faktor belgi yamasa belgiler tiykarında dúziledi, hár qaysı gruppa bolsa juwmaqlawshı belgiler menen tariyplanadi. Gruppalaw bir yamasa bir neshe belgiler tiykarında dúzilisi múmkin. Bir belgi tiykarında dúzilgen gruppalaw ápiwayı yamasa bir ólshemli, eki hám odan artıq belgiler tiykarında qurılǵan gruppalaw quramalı yamasa kóp ólshemli gruppalaw dep ataladı. Bir faktor belgi tiykarında dúzilgen analitik gruppalaw úyrenilip atırǵan faktor menen juwmaqlawshı belgi arasındaǵı baylanısıwdı sáwlelendirse de, biraq bul baylanısıw sap halda júzege shıqpaydı, sebebi omilning ózi basqa faktorlar tásiri astında qáliplesedi hám sol sebepli juwmaqlawshı belgi ózgeriwshenligi tikkeley úyrenilip atırǵan faktor tásirinen tısqarı taǵı jat «shovqun» ga da baylanıslı.
Statistikalıq gruppalawdıń joqarıdaǵı túrleri dáslepki hár bir ob'ektke tiyisli maǵlıwmatlar
tiykarında ámelge asıriladı. SHuning ushın baslanǵısh gruppalaw dep júritiledi. Lekin bunda
y
baslanǵısh gruppalashlar menen bir qatarda olardıń nátiyjelerin qayta islew jolı menen dúziletuǵın
ekilemshi gruppalaw da bar bolıp tabıladı. Bul usılǵa ádetde baslanǵısh gruppalaw nátiyjeleri maqsetke
muwapıq bolmasa, yamasa olardı salıstırıwlaw maqsetine maslastırıw zárúrshiligi payda bolǵanda shaqırıq
etiledi. Ekilemshi gruppalaw eki jol menen ámelge asıriladı.:
1.
baslanǵısh gruppalar aralıqların ıqshamlashtirib maqsetke muwapıqlastırıw ;
2.
ulıwma jıyındına salıstırǵanda ayırım gruppalardıń úlesin qánigeliklestiriw.
Statistikalıq baqlaw nátiyjesinde úyrenilip atırǵan hádiyseń hár biri tuwrısında
júdá kóp maǵlıwmatlar toplandı. Lekin bul maǵlıwmatlar qandayda bir belgi boyınsha
tártipke keltirilmaganligi sebepli xodisalar tuwrısında ulıwma juwmaqlar etiwge
múmkinshilik bermeydi. Sonıń ushın náwbettegi wazıypa -maǵlıwmatlardı jıynash, bir
sistemaǵa keltiriw hám qayta islew bolıp tabıladı. Bul basqısh hár qanday statistikalıq izertlewdiń
ekinshi basqıshı bolıp, statistikalıq baqlaw maǵlıwmatların jıynash hám gruppalaw
dep júritiledi.
Statistikada jıynash tar hám keń mániste tushiniladi. Tar mániste jıynash
degende baqlawdan alınǵan maǵlıwmatlardı qandayda bir belgisine qaray gruppalamasdan,
jıynaqtıń ulıwma jıyındısın (juwmaǵın ) esaplanıw túsiniledi. Mısalı,
Respublika boyınsha terilgen paxtanıń ulıwma muǵdarı, o'rilgan g'alla maydanı,
institut boyınsha oqıytuǵın barlıq studentler sanı hám xokazo.
Baqlaw maǵlıwmatların arnawlı programma tiykarında zárúrli belgilerine qaray
gruppalarǵa ajıratıp úyreniw keń mániste jıynash bolıp tabıladı. Mısalı, terilgen paxtanı
qolda hám mashinada terilgen gruppalarǵa ajıratıw, studentlerdi kurslarǵa,
qánigeliklerge, kúndizgi hám sırtqı belgileri boyınsha gruppalarǵa ajıratıp
úyreniw.
Maǵlıwmatlardı
jıynash-tashkil
etiliwine
qaray
oraylasqan
hám
oraylashmagan jıynashlarga bólinedi. Oraylasqan jıynashda baqlawdan
alınǵan barlıq maǵlıwmatlar bir orında toplandı, hám de qoyılǵan maqset hám
wazıypaǵa qaray gruppalarǵa bólinedi hám qayta islenedi.
Oraylashmagan jıynashda baslanǵısh baqlaw maǵlıwmatları daslep
orınlarda (rayon, wálayat ) statistika shólkemlerinde qayta islenedi, keyinirek
orayǵa - Mámleket statistika shólkemlerine jiberiledi. Hár eki usıldıń da unamsız
hám unamlı tamonlari bar. Maǵlıwmatlardı oraylastırılǵan tárzde qayta
islengende, házirgi joqarı ónimli texnikadan nátiyjeli paydalanıw, hám de
birden-bir stilistik yandoshishga múmkinshilik jaratadı, lekin jergilikli, tapy
kórsetkishlerdi esaplaw sheklenedi, baqlaw maǵlıwmatların salıstırıwlaw,
tekseriw ushın qıyınshılıq tug'uladi.
Oraylastırılmaǵan
jıynashda
baqlaw
qátelerin
tuwrılaw
jeńillesedi, tapy kórsetkishler esaplanadı, lekin baqlaw materialları
tarqaq halda boladı. Ámeliyatda baqlawdıń maqset hám wazıypalarınan kelip
shıǵıp, hár eki usıl daǵı jıynash qollanıladı.
Baqlaw maǵlıwmatların toplaw hám qayta islew qolda yamasa mashinada
orınlanıwı múmkin. Qolda onsha úlken bolmaǵan baqlaw jıynaq maǵlıwmatları
20
jıynaladı hám qayta islenedi. Jıynash qolda orınlanǵanda kóp miynet hám waqıt
sarplanadı.
Maǵlıwmatlardı jıynaw hám jıynash mashinada orınlanǵanda qısqa waqıt hám kem
miynet sarplanadı. Házirgi sharayatta Respublikamızda barlıq statistika shólkemleri
mikroEXMlar menen támiyinlengen hám statistikalıq jumıslar zamanagóy kompyuterler
járdeminde alıp barıladı.
3. 2. Statistikalıq gruppalawdıń mánisi, wazıypaları hám túrleri
Statistikalıq baqlawdan alınǵan tarqaq maǵlıwmatlar hár bir xodisa hám
processlerdi ańlatadı. Baqlaw jıynaqtaǵı xodisa hám processlerdiń zárúrli
tamonlarini, ózine tán qásiyetlerin úyreniw ushın olardı áhmiyetli belgilerine
qaray gruppalarǵa ajıratıw kerek.
Sonday eken, statistikalıq gruppalaw dep xodisa hám processlerdi hár tamonlama,
tereń úyreniw ushın baqlaw kompleksi maǵlıwmatların áhmiyetli belgilerine qaray
gruppalarǵa ajıratıw bolıp tabıladı.
Mısalı kárxanalardı múlkshilik tiykarına kóre mámleket, jámáát, aksiyadorlik,
qospa, menshikli; kárxanalar gruppalarǵa úlkenligine qaray (kishi, orta hám iri);
nátiyjelililik dárejesine qaray (jaqsı, orta hám qalaq ) gruppalarǵa ajıratıw múmkin.
Maǵlıwmatlardı gruppalawda bárinen burın gruppalaw belgisi hám aralıǵı anıqlap
alınadı. Gruppalaw belgisi delingende gruppalaw ushın tiykar etip alınǵan belgi
tushiniladi. Gruppalaw ushın tiykar etip baqlaw aldına maqset hám wazıypa etip
qoyılǵan xodisa hám processlerdiń mánisin tolıq ańlatpalap beretuǵın, zamanagóy
sociallıq-ekonomikalıq kórsetkishler mazmunın kórsetip beraoladigan belgiler alınadı.
Gruppalaw belgileri ańlatılıwına qaray, muǵdarlıq hám sapa (atributiv)
belgiler bolıwı múmkin.
Muǵdarlıq belgiler - bul san menen ańlatpalanıwshı belgiler bolıp tabıladı. Sapa belgisi -
úyrenilip atırǵan social - ekonomikalıq xodisalar san tárepten ańlatıw múmkin
bolmaǵan tek mazmun yamasa sapa tárepten parq etiwshi belgilerge aytıladı.
Mısalı xalıqtıń milleti, jinsi, kásipin ańlatiwshı belgiler - sapa belgileri bolıp tabıladı.
Alternativ belgi - eki keri, biri-birin talap etpeytuǵın
belgiler bolıp tabıladı.
Xodisa hám processlerdiń óz-ara baylanısıwın anıqlawda faktor belgi hám
juwmaqlawshı belgin parıqlaw kerek. Faktor belgi xodisa hám processler ózgeriwine tásir
etiwshi belgi bolıp tabıladı. Juwmaqlawshı belgi - xodisa hám processlerdiń ózgergen jaǵdayın
ańlatadı. Omilli belgi tiykarında dúzilgen gruppalawda xodisa hám processler bul faktor
menen nátiyje qanday baylanıslılıqta ekenliklerin anıqlaydilar. Egerde faktor belgi
kórsetkishi artpaqtası menen juwmaqlawshı belgi muǵdarı (kórsetkishi) artıp barsa, olar
ortasındaǵı baylanısıw tuwrı, egerde faktor belgi artpaqtası menen juwmaqlawshı belgi
muǵdarı azayıp barsa - belgiler ortasındaǵı baylanıslılıq teris baylanısıw
esaplanadı. mısalı, miynet ónimliligi hám ónim ózine túser bahası ortasındaǵı
baylanısıw - teris baylanısıwǵa mısal bolıp tabıladı. Sebebi miynet ónimliligi (faktor
belgi) ósiwi menen ónim ózine túser bahası (juwmaqlawshı belgi) tómenlep baradı.
|
