|
Kompleks birikmalarning analitik kimyodagi ahamiyati. Reja
|
| bet | 1/2 | | Sana | 09.04.2023 | | Hajmi | 158.41 Kb. | | #49857 |
Bog'liq Kompleks birikmalarning analitik kimyodagi ahamiyati. Sayfullaye 9-Ma\'ruza, 1-amaliy mashg‘ulot
Kompleks birikmalarning analitik kimyodagi ahamiyati.
Reja
1.Kompleks hosil qilish reaksiyalari
2.Komplekslarning analizda qo’llanilishi
3.Kompleks birkmalarning analitik kimyodagi ahamiyati.
Kompleks hosil qilish reaktsiyalari.
Kompleks birikmaning hosil bo’lishiga asoslangan metodlar eng qadimgi metodlardan hisoblanadi. Masalan, iodid ionlarini simob tuzlari bilan titrlash 1834 yilda bajarilgan bo’lib, quyidagi reaktsiyalarga asoslangan:
Hg(NO3)2+4KI®K2[HgJ4]+2KNO3
1851 yilda Libix CN-ionlarini Ag+ ioni bilan titrlashni taklif qiladi:
2CN-+Ag+®Ag(CN)2-
Titrlashning oxirgi nuqtasida AgCN cho’kmasini hosil bo’lib, eritma loyqalanadi.
Ag(CN)2-+Ag+=2AgCN¯
Titrlashning merkurometrik metodi amalda keng qo’llaniladi. Bu metod bilan CI-, Br-, SCN-, CN- ionlarining miqdorini standart Hg(NO3)2 ‘eritmasi bilan titrlab aniqlash mumkin. Indikator sifatida nitroprussid Na2[Fe(CN)5NO] qo’llaniladi. Ekvivalent nuqtada ortiqcha simob (II) ionlari bilan qiyin eriydigan oq cho’kma - Hg[Fe(CN)5NO hosil qiladi
Titrlashning merkurometrik metodi amalda keng qo’llaniladi. Bu metod bilan CI-, Br-, SCN-, CN- ionlarining miqdorini standart Hg(NO3)2 ‘eritmasi bilan titrlab aniqlash mumkin. Indikator sifatida nitroprussid Na2[Fe(CN)5NO] qo’llaniladi. Ekvivalent nuqtada ortiqcha simob (II) ionlari bilan qiyin eriydigan oq cho’kma - Hg[Fe(CN)5NO hosil qiladi
Merkurometrik titrlashda indikator sifatida difenilkarbazon ishlatiladi. Difenilkarbazon simob (II)ionlari bilan to’q ko’k rang hosil qiladi.
.Kompleksonlarning analizda qo’llanishi
.Kompleksonlarning analizda qo’llanishi
Tarkibida karboksil guruhi tutgan ba’zi bir uchlamchi aminlar, ko’pchilik metall ionlar bilan juda ham turg’un kompleks birikmalar hosil qiladi. Bunday birikmalar kompleksonlar deb ataladi.
1945 yilda Gerold Shvartsenbax bu birikmalardan titrant sifatida foydalanishni taklif etgan.
Hozirgi vaqtda kompleksonlarning juda ko’p xillari sintez qilingan. Eng oddiylari iminodisirka kislotasi HN(CH2SOOH)2, nitrilouchatsetat NOOS- SN2 - N(CH2SOOH)2, etilendiamintetraatsetat kislotasi (EDTA) (NOOS-SN2)2 N-CH2-CH2-N(CH2COOH)2 va hokazo.
EDTA to’rt asosli kuchsiz kislota bo’lib, Bu reagent komplekson III, trilon B, xelaton deb ham ataladi. Kislotaning o’zi suvda kam erigani uchun, uning natriyli tuzidan foydalaniladi
EDTA to’rt asosli kuchsiz kislota bo’lib, Bu reagent komplekson III, trilon B, xelaton deb ham ataladi. Kislotaning o’zi suvda kam erigani uchun, uning natriyli tuzidan foydalaniladi
Komplekson III ko’p metallarning kationi bilan juda barqaror komplekslar hosil qiladi. Ularning eng afzalligi shundaki, barcha metallar bilan 1:1 nisbatda komplekslar beradi:
EDTA birinchi marta analizda qo’llanilganda:
Me+2 + H2Y-2 ® MeY2- + 2H+
reaktsiyasiga asoslanib bo’lib, ajralib chiqqan vodorod ionlarini standart ishqor eritmasi bilan titrlab metallarning miqdori aniqlangan.
Trilon B bilan barcha kation va anionlarni bevosita yoki bilvosita metod bilan aniqlash mumkin.
Trilon B bilan barcha kation va anionlarni bevosita yoki bilvosita metod bilan aniqlash mumkin.
Kompleksonometrik titrlash metodida indikator sifatida ko’pincha qora erixrom T, mureksid, 4-(2-piridilazo) rezortsin (PAR), ksilenol zarg’aldog’i qo’laniladi. Qora erioxrom T. pH < 6 da - qizil, pH= 7-8 to’q ko’k pH= 9 da sariq-jigarrang: ammo komplekslarining hammasi qizil rangli bo’ladi. Indikator faqat rN>7 bo’lganda qo’llaniladi.
Mureksid. pH > 9 da - gunafsha, pH < 9 da - qizg’ish-gunafsha rangli: komplekslari esa qizil rangli va hokazo.
Xalq xo’jaligida katta ahamiyatga ega bo’lgan ko’pgina organik moddalar ham kompleks birikmalardan iboratdir. Ular jumlasiga gemoglabin, xlorofil, ferment, vetaminlar va boshqa moddalar kiradi. Kompleks birikmalar turli sohalarda keng qo’llaniladi.
Xalq xo’jaligida katta ahamiyatga ega bo’lgan ko’pgina organik moddalar ham kompleks birikmalardan iboratdir. Ular jumlasiga gemoglabin, xlorofil, ferment, vetaminlar va boshqa moddalar kiradi. Kompleks birikmalar turli sohalarda keng qo’llaniladi.
1. Ular ionlarni (Fe2Q, Fe3Q, Ni2Q, Co3Q) aniqlash uchun analitik kimyoda ishlatiladi. Masalan:
3FeCl2Q2K3[Fe(CN)6]→Fe3[Fe(CN)6]↓Q6KCl
4FeCl3Q3K4[Fe(CN)6]→Fe4[Fe(CN)6]3↓Q12KCl
Analitik kimyoda metallarni aniqlashda, kompleksonlar ta’sir ettirib, kompleks birikmalar hosil qilinadi. Hosil bo’lgan kompleks birikma eritma holida(fotometrik usulda) cho’kma holida (tortma analiz) o’rganiladi. Kuchsiz ishqoriy muhitga ega bo’lgan nikel (II) –sulfat eritmasiga 3-4 tomchi dimetilglioksim qo’shilganda ko’k-qizil kristal hosil bo’ladi:
Analitik kimyoda metallarni aniqlashda, kompleksonlar ta’sir ettirib, kompleks birikmalar hosil qilinadi. Hosil bo’lgan kompleks birikma eritma holida(fotometrik usulda) cho’kma holida (tortma analiz) o’rganiladi. Kuchsiz ishqoriy muhitga ega bo’lgan nikel (II) –sulfat eritmasiga 3-4 tomchi dimetilglioksim qo’shilganda ko’k-qizil kristal hosil bo’ladi:
CH3 - C q NOH
ï Q NiSO4 Q 2NH4OH → (NH4)2SO4 Q 2H2O Q [NiC4H6N2O2]
CH3 - C q NOH
Bu reaksiya Chugayev reaksiyasi nomi bilan yuritiladi. Nekilni modda tarkibida bor yo’qligini aniqlash uchun natriy giksonitrokobaltiat (III) ishlatiladi.
Bu reaksiya Chugayev reaksiyasi nomi bilan yuritiladi. Nekilni modda tarkibida bor yo’qligini aniqlash uchun natriy giksonitrokobaltiat (III) ishlatiladi.
3KClQNa3[Co(NO2)6]→K3[Co(NO2)6]Q3NaCl
2. Ba’zi metallarni bir-biridan ajratish va yuqori darajada toza metallar (oltin, kumush va hakozolar) olish uchun kompleks birikmalardan foydalaniladi. Masalan: Kvars va qumdan oltinni ajratib olishda ko’pincha oltinning kislorod ishtirokida natriy sianit bilan kompleks tuz hosil qilishdan foydalaniladi. Chunki oltin kislorod ishtirokida NaCN bilan suvda yaxshi eriydigan kompleks birikma hosil qiladi.
4AuQ8NaCNQO2Q2H2O→4Na[Au(CN)2]Q4NaOH
Analitik kimyoda kompleks birikmalarning ahamiyati katta. Bunday birikmalar elementlarning modda tarkibida bor-yo’qligini bilishda (sifat analizi), modda tarkibining qancha foizini tashkil etishini aniqlashda (miqdoriy analiz) va elementlarni bir-biridan ajratish (ekstraksiya) maqsadida ishlatiladi.
Analitik kimyoda kompleks birikmalarning ahamiyati katta. Bunday birikmalar elementlarning modda tarkibida bor-yo’qligini bilishda (sifat analizi), modda tarkibining qancha foizini tashkil etishini aniqlashda (miqdoriy analiz) va elementlarni bir-biridan ajratish (ekstraksiya) maqsadida ishlatiladi.
Ko’pchilik kationlar tuzlari aralashmasiga etarli miqdorda ammiak eritmasi ta’sir ettirilganda kationlar gidroksidlar holida cho’kmaga tushadi. Bunda Cu2Q, AgQ, Zn2Q, Ni2Q, Co2Q kabi ionlarning gidroksidlari mo’l ammiak eritmasida erib ketib, [Cu(NH3)4]2Q, [Ag(NH3)2]Q, [Zn(NH3)4]2Q, [Ni(NH3)6]2Q ga o’tadi, Co2Q esa kislorod ishtirok etmaganda [Co(NH3)6]2Q tarkibli kompleks ionlarini hosil qiladi.
Co2Q kislorod ishtirok etganda esa Co3Q ionining bir necha ammiakatlari hosil bo’ladi.
Co2Q kislorod ishtirok etganda esa Co3Q ionining bir necha ammiakatlari hosil bo’ladi.
Bazi kompleks ammiakatlar o’ziga xos rangga ega bo’ladi:bu rangga qarab ayni kompleksni hosil qilgan metallarning miqdorini aniqlash mumkin. Masalan, rangsiz yoki suvda erimaydigan asoslar hosil qiluvchi tuzlar aralashmasida mis bor-yo’qligini aniqlash uchun shu eritmaga mo’l miqdorda ammiak eritmasi qo’shilganda cho’kma hosil bo’ladi. Uni filtrlab ajratilganda yashil zangori rangli filtrat hosil bo’ladi. Bu filtratga [Cu(NH3)4)]2Q tarkibli kompleks ioni o’tadi; uni kolorimetrik usulda tekshirib aralashmada bo’lgan mis miqdorini aniqlash mumkin. Kaliy ionini aniqlash uchun Na3[Co(NO6)] tarkibli, temir Fe2Q ionini aniqlashda K4[Fe(CN6)], NaQ ioni uchun UO2(CH3COO)2 . Mg(CH3COO)2, Zn2Q uchun (NH4)2[Hg(CNS)4] tarkibli kompleks tuzlaridan reaktiv sifatida foydalaniladi.
Hozirgi vaqtda metall ionlarini aniqlash uchun tarkibida maxsus atomlar gruppasi bo’lgan reaktivlar qo’llaniladi. Metallarni aniqlashda, asosan tarkibida bir necha karboksil gruppalari bor α- aminokislotali reaktivlar ishlatilmoqda. Ana shunday birikmalardan biri sifatida imin-di-sirka kislota HOOCCH2-NH-CH2COOH ni aytib o’tish mumkin.
Hozirgi vaqtda metall ionlarini aniqlash uchun tarkibida maxsus atomlar gruppasi bo’lgan reaktivlar qo’llaniladi. Metallarni aniqlashda, asosan tarkibida bir necha karboksil gruppalari bor α- aminokislotali reaktivlar ishlatilmoqda. Ana shunday birikmalardan biri sifatida imin-di-sirka kislota HOOCCH2-NH-CH2COOH ni aytib o’tish mumkin.
Ana shu kislotaning hosilasi etelendiamintetrasirka kislota va uning 2ta vodorod atomi natriyga almashingan tuzi NaOOCCH2-NaOOCCH2-N-CH2-CH2-N-CH2COOH-CH2COOH trilon-B nomi bilan ataladi.
Trelon-B kompleksonlar nomi reaktivlar jumlasiga kiradi. Trelon-B eritmada bo`lgan metall ionning hammasi bilan mustahkam birikma hosil qila oladi. Bunday reaksiyalarni o`rganishda indikator sifatida mureksid va qora erioxrom ishlatiladi.
Trelon-B kompleksonlar nomi reaktivlar jumlasiga kiradi. Trelon-B eritmada bo`lgan metall ionning hammasi bilan mustahkam birikma hosil qila oladi. Bunday reaksiyalarni o`rganishda indikator sifatida mureksid va qora erioxrom ishlatiladi.
Kimyo laboratoriyalarida metallarni aniqlash uchun ko`p qo`llaniladigan reaktivlar jumlasiga kupferon H-O-NC6H5-NqO, 8-oksixinolin C9H6NOH va ditizon C6H5-NH-NH-CS-NH-NH-C6H5 lar kiradi
|
| |
