Kompleks sonlar haqida asosiy
tushunchalar
Kompleks sonlar tushunchasi
Ma’lumki kvadrat tenglamalarni yechishda ba’zida ildiz ostida manfiy son hosil bo’lib qoladi, ya’ni kvadrat tenglamaning diskriminanti manfiy sondan iborat bo’ladi:
Bunda ildiz ostidan haqiqiy sonni chiqarish mumkin emas, u holda berilgan kvadrat tenglama ildizga ega emas. Shu vaqtgacha kvadrat ildiz chiqarish faqatgina musbat haqiqiy sonlar uchun aniqlanganligi o’qtirib kelingan. Manfiy haqiqiy sonlardan ildiz chiqarish ma’noga ega emas, ya’ni manfiy haqiqiy sonning kvadrat ildizi haqiqiy son bo’lmasligi mumkin.
Diskriminanti manfiy sondan iborat bo’lgan kvadrat tenglamani yechish uchun sonlar tushunchasini kengaytirish lozim bo’ladi. Bunday holda haqiqiy sonlar to’plamiga kvadrati -1 ga teng bo’lgan yangi i sonini kiritish maqsadga muvoffiq bo’ladi. Bu sonni mavhum birlik deb atash kabo’l qilingan. U holda quyidagi tenglik o’rinli bo’ladi:
i2=-1
i soni bi ko’rinishdagi ko’paytma va a+ ib yig’indini kiritish imkoniyatini beradi.
Ta’rif: a+bi ko’rinishdagi ifodaga kompleks son deyiladi. Bunda a va b ixtiyoriy haqiqiy sonlar, i- mavhum birlik.
a soni a+bi kompleks sonning haqiqiy qismi, bi ko’paytma esa mavhum qismi deb ataladi, b soni mavhum qismning koeffisiyenti deyiladi.
Masalan, 5+2i kompleks son uchun 5 soni haqiqiy qism, 2i esa mavhum qism bo’ladi, uning koeffisiyenti 2 dan iborat; 0+7i sonning haqiqiy qismi 0, mavhum qismi 7i , mavhum qismning koeffisiyenti 7 dan iborat; 6-0i sonning haqiqiy qismi 6, mavhum qismi 0i, mavhum qismning koeffisiyenti 0 dan iboratdir.
Kompleks sonlar kiritilgach algebra, nazariy fizikaning gidrodinamika, elementar zarralar nazariyasi va hokazolardagi fikrlar hamda tushunchalar soddalashdi.
Ta’rif: Ikkita kompleks sonning haqiqiy qismlari teng va mavhum qismlarining koeffisiyentlari ham teng bo’lsa, bu sonlar o’zaro teng deyiladi, ya’ni a=s va v=d bo’lsa, quyidagi tenglik o’rinli bo’ladi:
a+bi=s+di
Ikkita kompleks sonlar orasida «katta» yoki «kichik» munosabatlarni aniqlab bo’lmaydi.
Kompleks sonlar uchun quyidagi qoidalar o’rinli:
1. a+bi=s+di. (agar a=b, s=d bo’lsa).
2. (a bi)+(sdi)= (as)+(bd)I (kompleks sonlarni qo’shish va ayirish).
3. (a+bi) (s+di)= (as-bd)+(ad+bs)i (kompleks sonlarni ko’paytirish).
4. (a+bi) (a-bi)= a2 +b2 (o’zaro qo’shma kompleks sonlar ko’paytmasi).
5. a+0i=a (haqiqiy son bilan mavhum qism koeffisiyenti 0 bo’lgan kompleks son).
6. 0+0i=0 (har qanday kompleks sonning 0 bilan ko’paytmasi).
2§. Komplek sonlarni qo’shish va ayirish
Ta’rif: a+bi va s+di ikkita komplek sonlar yig’indisi deb (a+s)+(b+d)i songa aytiladi, ya’ni:
(a+bi)+ (s+di)= (a+s)+ (b+d)i
Misollar.
1) (6+5i)+ (4+3i)= (6+4)+ (5+3)i=10+8i;
2) (9-11i)+ (4+3i)= (9+4)+ (-11+3)i =13-8i;
3) (0-6i)+ (8-5i)= (0+8)+ (-6-5)i=8-11i.
Ta’rif: z1=a+bi va z2=s+di kompleks sonlarning ayirmasi deb shunday z3=x+yi kompleks songa aytiladiki, bu sonning z2 bilan yig’indisi z1 dan iborat bo’ladi, ya’ni:
z1- z2= z3 dan z2+ z3= z1
Yoki (a+bi)-(s+di)=x+yi dan (s+di)+(x+yi)=(s+x)+(d+y)i
U holda, (s+x)+(d+y)i=a+bi bo’ladi. Bu hol faqatgina s+x=a va d+y=b bo’lgandagina o’rinli bo’ladi.
Misollar.
(2+3i)-(1+2i)=(2-1)+(3-2)i=1+i.
(7+i)-(5+2i)=(7-5)+(1-2)i=2-i.
(3+4i)-(5+4i)=(3-5)+(4-4)i=-2+0i.
(5+8i)-(5+3i)=(5-5)+(8-3)i=0+5i.
3§. Kompleks sonlarni ko’paytirish va bo’lish
Ikkita a+bi va s+di kompleks sonlarni ko’paytirish 1§ dagi 3-qoida asosida bajariladi, ya’ni birinchi va ikkinchi ko’paytuvchi kompleks sonlar hadma-had ko’paytiriladi:
Bundan i 2=-1 bo’lganligi sababli,  .
Demak, 
| 