|
Kompyuter arxitekturasınıń tiykarǵı túsinikleri, bazalıq strukturası, kompyuter klassifikaciyası
|
| bet | 3/3 | | Sana | 19.12.2023 | | Hajmi | 2,56 Mb. | | #123706 |
Bog'liq LAB.jumısI (and)
● logikalıq qosıw: ILI (or)
● biykarlaw: NE (not)
Bul sxemalardıń kiriwine 0 yamasa 1 ge teń bolǵan logikalıq ózgeriwshiler beriledi, olardıń shıǵıwında bolsa jáne sol logikalıq mánislerdi qabıl ete alıwı múmkin bolǵan funkciyalardıń, yaǵnıy Bul funkciyalarınıń mánisleri alınadı. Sxemalarda logikalıq mánisler belgili bir shamadaǵı kernewler menen ańlatıladı.
● Barlıq zamanaǵóy logikalıq, yaǵnıy logikalıq
sxemalardı qurıw binar úziwshi-jalǵawshı sıpatında
isley alatuǵın tranzistorlarǵa tiykarlanadı.
● Tranzistor járdeminde, eki mániske iye signallardan
hár qıylı Bul funkciyaların ámelge asırıwshı sanlı
sxemalardı payda etiw mumkin.
● Kompyuterlerdi jıynawda isletiletuǵın kishi
mikrosxemalardan baslap, úlken hám júdá úlken
integraciyadaǵı mikrosxemalar esaplanǵan hár
túrdegi processorlar da — sanlı sxemalardan
quraladı.
● Sonıń ushın kompyuterler processorlarınıń
kórsetkishlerinen biri sıpatında, olardıń quramında
isletiletuǵın tranzistorlar sanınan da paydalanıladı.
Logikalıq sxemalar logikalıq shlyuzlar járdeminde logikalıq funksiyalardıń grafik súwreti bolıp tabıladı. Logikalıq yacheykalar bir yamasa bir neshe ekilik kiriwlerde logikalıq operatsiyalardı atqaratuǵın hám sol kiriwler tiykarında bir ekilik shıǵıwdı islep shıǵaratuǵın elektron qurılmalar bolıp tabıladı.
Tiykarǵı logikalıq funkciyalar túrli logikalıq yacheykalar járdeminde ámelge asırılıwı múmkin. Mine bir neshe mısallar :
1.HÁM (and): Ol ras (1) di tek onıń barlıq kiriwleri ras (1) bolǵanda shıǵaradı. AND ámeliniń logikalıq belgisi “∧”.
2.YÁKI (or): Eger onıń kiriwlerinen qandayda-biri ras (1) bolsa, ol ras (1) shıǵaradı. OR ámeliniń logikalıq belgisi " ∨" bolıp tabıladı.
3.BIYKARLAW (not): Ol kiritilgen mánisiniń teris mánisin shıǵaradı. Eger kiriwshi mánis ras (1) bolsa, shıǵıw nadurıs (0) hám kerisinshe. EMES dárwazasınıń logikalıq belgisi "⌐" bolıp tabıladı.
Bul tiykarǵı logikalıq ámeller quramalılaw logikalıq funkciyalar hám sxemalardı ámelge asırıw ushın birlestiriliwi múmkin. Mısalı, HÁM, YÁKI hám EMES ámelleriniń kombinaciyası hár qanday logikalıq funkciyanı ámelge asırıw ushın isletiliwi múmkin.
Logikalıq sxema dúziw algoritmi:
1)Logikalıq ózgeriwshiler sanın anıqlań.
2)Tiykarǵı logikalıq operaciyalar sanın hám olardıń orınlanıw tártibin anıqlań.
3)Hár bir logikalıq ámel ushın sáykes keletuǵın logikalıq ventiller sızıń.
4)Logikalıq sxemalardı orınlaw tártibi boyınsha ventillerdi jalǵań.
LB-4: “Sistemalı blok quramı elementlerin analizlew qılıw”
Sistemali blok
Konstrukciyalıq tárepten kompyuter oraylıq sistema blogı kórinisinde orınlanǵan, bul blokga razyomlar — jalǵanıw orınları arqalı sırtqı qurılmalar, yadtıń qosımsha blokları, klaviatura, monitor, printer hám t.b. jalǵanadı.
Sistemalı blok ádette óz ishine
● sistema platası
● támiynat blogı
● disklerdegi jıynawshılar
● qosımsha qurılmalar hám adapterler menen keńeytiriw plataları — sırtqı qurılmalar adapterlerin aladı.
Kompyuterdiń tiykarǵı korpusındaǵı qurılma hám qurallardı jeterlishe energiya menen támiynlewshi úskene kompyuterdiń energiya blogı bolıp tabıladı.
Onıń tiykarǵı wazıypası aytılǵan qurallardı energiya menen támiynlew, hawa almastırıw hám processor ishin suwıtıw bolıp tabıladı, sebebi kóplegen komponentler energiya blogı, processor hám vinchester úzliksiz jumıs waqtında qızıp ketedi.
Eger isenimli hawa almastırıw támiynlenbese, kompyuter ishki bólimleri qızıp ketiwi hám toqtap qalıwına sebep boladı.
Bunnan tısqarı kernewler tez-tez ózgeretuǵın, úlken kernewli toklar ótetuǵın orınlarda energiya blogınıń isenimliligi úlken áhmiyetke iye.
Kompyuter satıp alıwda energiya blogınıń quwatın anıqlap alıń. Ol keminde 200-250 W bolıwı kerek, keri jaǵdayda ol qosımsha qattı disk (vinchester), qosımsha platalar, jańa kúshlilew processor, multimedia quralların ornatıwda tok ótpey jetpey qalıwına sebepshi boladı.
Personal kompyuterlerde támiynat blogına úsh tiykarǵı funkciya júklengen:
- personal kompyuterdi elektr energiyası menen támiynlew ;
- ishki sistemalardı suwıtıw ;
- ishki komponentlerdi qorǵaw.
Tok dáregi blogın tiykarǵı máselesi personal kompyuterdi elektr energiyası menen támiynlew bolıp tabıladı. Ol 220 V ózgeriwshi kernewdi 5 hám 12 V ózgermeytuǵın kernewge aylandırıp beredi.
AQH hám basqa birqansha mámleketlerde tarmaqta 120 V bolǵanlıǵı sebepli, 120 V ti 5 V yamasa 12 V qa aylandırıladı. 5 hám 12 V kernewler personal kompyuter qurılmalarında paydalınadı. Kompyuterge ornatılǵan támiynat blogı kompyuter sistema blogın suwıtıwda zárúrli ról oynaydı sebebi bloktıń vintelyatorı kompyuterdiń ishki hawasın sorıp sırtqa shıǵarıwǵa arnalǵan.
Qurılmada alıp qaralsa sistema blogında tok deregi korpustıń joqarǵı bóleginde jaylasqan.Belgili kompyuter sistema blogındaǵı qurılmalardan ajralıp shıǵıp atırǵan ıssılıq joqarıǵa qaray kóteriledi. Joqarıdaǵı támiynat blogındaǵı vintilyator sol ıssılıqtı sırtqa shıǵaradı.Personal kompyuterde eger normadaǵı elekt kernewi bolmasa iske túspeydi. Sebepli támiynat blogı energiya bermeydi. Eger oǵan normadan artıq kernew berilse, odan iyis shıǵıp, kúygenin ańlatadı.
Sistema blogı, tiykarlanıp, korpus, tiykarǵı plata (sistemalı platası ), protsessor, yad qurılmaları hám mikrosxemalar, támiynat blogınan ibarat.
Sistemalı plata pútin tıykarǵa jıynalǵan elektron sxemalar bolıp, oǵan ayrım qurılmalar informaciya almasıw sistema magistralı - shinalar (sımlardıń oramları) járdeminde baylanısadı. Shinalar kompyuterdiń hámme qurılmalarına parallel halda jalǵanadı. Kompyuter jumısında úsh qıylı shina xızmet kórsetedi: berilgenler (berilgen maǵlıwmatlar ) shinasi, sistemalı plata adresler shinasi, basqarıw shinasi. sistemalı platada mikroprocessor, yad qurılmaları hám mikrosxemalar, dawıs, video hám tarmaq plataları da jaylasadı. Olar tiykarǵı platanıń arnawlı slot (kesindi) larǵa jalǵanadı.Diskjúritiwshi, printer, flash-yad sıyaqlı qurılmalar portlar dep júritiliwshi sistemalı platadaǵı arnawlı jerlerge jalǵanadı. Bul qurılmalardı basqarıw ushın sistemalı platada kontrollerler dep atalıwshı elektron sxemalar bar. Portlar parallel (LPT), izbe-iz (COM) jáne universal izbe-iz (USB) túrlerge bólinedi. Izbe-iz port protsessordan maǵlıwmatlardı baytlarda aladı hám qurılmalarǵa bitlerde uzatadı, parallel port bolsa bitlerde alıp baytlarda uzatadı. Ádetde, tıshqansha hám modem izbe-iz portlarǵa, printer parallel portqa jalǵanadı. Júdá kóp sitemalı platalarda tıshqansha hám klaviatura sheńber formasındaǵı PS/2 bólimge jalǵanadı. Házirgi kúnde universal izbe-iz portqa tıshqansha, klaviatura hám basqa qurılmalardı jalǵaw múmkinshiligi bar.
Ádetde, sistemalı platanıń ajıralmaytuǵın bólegi retinde qaralatuǵın turaqlı yad apparatı (DXQ, ing. ROM - Read Only Memory - tek oqıw ushın yad ) mikrosxema kórinisinde islengen bolıp, tok deregine baylanıslı bolmaǵan halda maǵlıwmatlardı saqlaw ushın xızmet etedi. Turaqlı yad apparatında kompyuterdiń kirgiziw-shıǵarıw tiykarǵı sisteması (BIOS - Basic Input-Output System) haqqındaǵı turaqlı informaciya saqlanadı.
Processordı mikroprocessor yamasa CPU (yaǵnıy, Central Processing Unit - oraylıq processor) dep te ataydı. Processor arifmetik hám logikalıq ámellerdi atqaradı, yad penen baylanısadı hám barlıq qurılmalar jumısın basqaradi.
LB-5: “BIOS tı sazlaw. BIOS tıń tiykarǵı funkciyaları. Kontrollerler. Adapterler”
BIOS (Basic Input/Output System) — tiykarǵı kirgiziw-shıǵarıw sisteması bolıp, motherboard (materinskaya plata ) da bólek chip retinde isleydi. Bul chiptiń wazıypası kompyuter hám operatsion sistemanı bir-birine baylanıstırıwdan ibarat. Hár gez kompyuter qosılǵanda daslep BIOS isleydi, kompyuter úskeneleri parametrlerin tekseredi hám operatsion sistema júkleniwshi faylına (programmasına ) óz jumısın beredi (NTLDR, bootmgr).
Kompyuter qosılǵandaǵı hár túrlı jazıwlar hám dawıstıń shıǵıwı, ROM (Read Only Memory) yadta jazılǵan BIOS tıń jumısı.
BIOS tómendegi wazıypalardı atqaradı :
— kompyuterdi aktivlestiriw, barlıq elementlerin baslanǵısh jaǵdayǵa keltiriw;
— kompyuter qurılmaların dáslepki tekseriwin ámelge asıradı (POST-test);
— kompyuter qurılma bólegin dáslepki sazlaw jumısların ámelge asıradı ;
— sistema resursların bólistiredi;
— PCI qurılmaların dizimnen ótkeriw hám sazlaw ;
— operatsion sistemanı dáslepki júkleniwin ámelge asıradı (bootmgr);
— qurılmalardı bir-biri menen iykemlesiwin tekseredi;
— elektr támiynatın basqarıw, kompyuterdi óshiriw, uyıqlaw rejimine (спящий режим) ótkeriw.
BIOS tı durıs sazlaw, kompyuter islewine tásir kórsetedi, sol sebepli daslep sol kishigirim programmanı jaqsı úyreniw kerek. Hár túrlı túrdegi motherboar'lar hár túrlı BIOS túrlerin isletedi, sol sebepli bir birden-bir qollanba qılıwdıń ılajı joq, biraq tiykarı báribir birdey. Protsessorlardıń túri rawajlanǵan sayın, BIOS sazlawları da qıyınlasıp baratır. Bul bolsa, qosımsha qıyınshılıqlar tuwdırıp atır.
BIOS programmasın tiykarǵı tómendegi firmalar islep shıǵaradı:
— American Megatrends (AMI);
— Award Software;
— Phoenix Technologies.
BIOS túrine qarap, onıń kórinisi de ózgerip baradı, onıń túrinen tısqarı bir neshe versiyaları da bar, bul versiyalar da jańalanıp barıwı kerek.
Maqalalarda Award Software tárepinen islep shıǵılǵan BIOS programmaların mısal etiwge boladı, sebebi eń keń tarqalǵan túri sol. Sal túsinikli bolıwı ushın BIOS tıń ayrım versiyalarınıń suwreti tómendegishe.
BIOS-tı sazlaw programmasın iske túsiriw ushın kompyuterdi dáslepki sınaqtan ótkeriw processinde málim bir klavishti yamasa olardıń kombinatsiyasın basıw kerek. Kóplegen jaǵdaylarda jumıs stoli kompyuterleri BIOS sazlamalarına kiriw ushın Del klavishinen paydalanıń, azlaw tez-tez F1 yamasa F2. Noutbuklarda, kerisinshe, bul maqsetler ushın eń kóp isletiletuǵın funkcional klavishler (F1, F2, F11, F12).
Kompyuter yamasa anakart ushın kórsetpelerden BIOS Setup-tı iske túsiriw ushın giltlerdiń qay-qaysısı isletiliwin anıq bilip alıwıńız múmkin. Bunnan tısqarı, ayrım jaǵdaylarda, POST procedurası waqtında, sazlamalardı kiritiw ushın qaysı klavishti basıwıńız kerekligi haqqında monitorda kórsetpe payda boladı.
Haqıyqat zamanagóy kompyuterler hám noutbuklarda ekran kórsetpeleri az tarqalǵan, biraq hárqanday jaǵdayda da tuwrı giltti tabıw mudamı járdem beredi.
BIOS Setup-ǵa kiriw ushın tuwrı giltti biliw zárúrliginen tısqarı, onı basıw ushın tuwrı waqtın tańlaw da birdey dárejede zárúrli bolıp tabıladı. Keshikpew ushın kompyuterdi iske túsirgennen keyin tezlik penen Enter klavishin qayta-qayta basqan maqul. Kóplegen jaǵdaylarda, bul usıl BIOS sazlamaların iske túsiriw ushın kepillik beriledi.
LB-6: “Sistemalı plata elementleri hám wazıypaların analiz qılıw”
Sistemali platalar ham shinalar sistemalı (matherboard) yamasa bas (mainboard) platalarǵa kóp sanlı hár túrli mikrosxemalar, razyomlar hám basqa elementler jaylastırıladı.
Sistemalı plata konstrukciyasınıń eki tiykarǵı kórinisi bar:
● platada islew ushin kerekli barliq mikrosxemalar bekitilgen;
● tikkeley sistemalı platada tek minimal sandaǵı mikrosxemalar jaylastırıladı, qalǵan barlıq komponentalar sistemalı shina járdeminde hám konstruktiv tárepten arnawlı razyomlarǵa (slotlarǵa) ornatılatuǵın qosımsha platalarda birlestiriledi. Zamanagóy professional jeke kompyuterler shinalı arxitekturaǵa ive.
Sistemalı platalardı islep shıǵıwda birneshe keń tarqalǵan formfaktorlar bar. Formfaktor (form factor) bul platanıń fizikalıq parametrleri bolıp esaplanadı hám ózi ornatılatuǵın korpus tipin anıqlaydı. Sistemalı plata formfaktorları standart yamasa standart emes bolıwı mumkin. Standart emes formfaktorlar tilekke qarsı kompyuterdi modernizaciyalaw ushın tosqınlıq qıladı.
Keń tarqalǵan formfaktorlar:
● BTX
● microBTX
● picoBTX
● ATX
● microATX
● ElexATX
● Mini-ITX
● NLX
ATX formfaktorı Intel kompaniyası tárepinen usınıldı. ATX konstruktsiyası Baby-AT ham LPX standartlarınıń jetilistirilgen forması. Bul konstrukciyadaǵı sistemada sistemanıń hár qıylı komponentlerine hám shina razyomlarına erkin dostuptı támiyinleydi.
Intel kompaniyası korpusta ornatılatuǵın mini-ATX konstruktsiyasın usındı, sonday-aq ATX sistemalı platasınıń microATX hám FlexATX dep atalatuǵın eki kishireytilgen versiyasi bar.
Biriktiriw platalı sistemalardıń eki tiykarǵı tipi bar: ● Passiv ● Aktiv
Passiv biriktiriw plataları shina razyomları, birneshe buferler ham drayver sxemalarınan basqa heshqanday elektronikaǵa iye emes. Barlıq qalǵan sxemalar keńeytiriw platalarına jaylasqan. Bunday konstrukciya sistemanı modernizatsiyalawdı jeńillestiriw ushın islep shıǵılǵan.
Aktiv biriktiriw plataları shinanı basqarıw sxeması hám kópshilik basqa komponentlerden ibarat. Bunday platalarda processor kompleksinen basqa, ápiwayı sistemalı platadaǵı barlıq elektronikası bar.
Sistemalı platanıń tiykarı sistema komponentlerine signallar uzatıw ushın xızmet etetuǵın shinalar bolip esaplanadi.
Shina (bus) kompyuterde paydalanatuǵın eki yamasa onnan kóp sistema komponentlerin biriktiriwge múmkinshilik beretuǵın ulıwma baylanıs kanalı bolıp esaplanadı. Kompyuterde shinalar ierarxiyası bar bolıp, áste islewshi shina tezirek islewshi shina menen baylanısqan boladı.
Kompyuter arxitekturasında kompyuter shinası - bul kompyuterdiń funkcional blokları arasında maǵlıwmatlardı uzatıw ushın isletiletuǵın jalǵanıw.Qurılma dizaynında mexanik, elektr (fizikalıq ) hám logikalıq (qadaǵalaw ) dárejelerin ajıratıw múmkin.
|
| |
