Korxonaning mashina-uskunalarga talabini aniqlash va mexanizatsiya ishlarining yillik rejasini tuzish

Asosiy ishlab chiqarish vositalari tarkibida mexanik ishlab chiqarish vositalari juda katta ahamiyatga ega.

Mexanik ishlab chiqarish vositalari tarkibida traktorlar va kuch beruvchi mashinalarning o`rni beqiyos. Lekin ish mashinalari ularning xususiyati, tarkibi qishloq xo`jaligi ekinlariga ishlov berish texnologiyasini tarkib toptirishda asosiy omildir. Chunki ish bajaruvchi mashinalarni xususiyati, ularning samaradorlik ko`rsatkichlariga ko`ra, kuch beruvchi mashinalarni yaratish talab etiladi. Qishloq xo`jaligini mexanizatsiyalash va avtomatlashtirish turli mashinalarni bir tartibda - tizimda qo`llashni talab etiladi. Qishloq xo`jaligidagi ayrim ish jarayonlariga mexanik vositalarning yakka tartibda qo`shilish jarayonlarini mexanizatsiyalash deyiladi.

Ish jarayonlarning ko`pchiligida va ayniqsa, asosiy jarayonlarda mexanik vositalarni qo`llash, ishlarni qo`l o`rniga mashinada bajarish kompleks mexanizatsiyalash deyiladi. Mahsulot yoki uning ayrim asosiy qismini yetishtirish bilan bog`liq bo`lgan hamma ish jarayonlarining qo`l mehnati ishtirokisiz faqat mashinalar yordamida bajarilishi avtomatlashtirish deyiladi.

Biron mahsulot yetishtirishda kompleks mexanizatsiya yoki avtomatlashtirishni amalga oshirish uchun mashinalar tizimi bo`lishi kerak.

Qishloq xo`jaligida mashinalar tizimi – biror mahsulot yetishtirish jarayonidagi o`za’ro ketma-ket keladigan ish jarayonlarida qo`llaniladigan, bir-birini to`ldiradigan, miqdori va unumi jihatdan bir-biriga mutanosib turli ish bajaruvchi va kuch beruvchi mashinalarning o`zaro birligi yoki yig`inidir.

Qishloq xo`jaligida mashinalar tizimi turli tarmoqlarda, ekinlar guruhlari bo`yicha turlicha bo`lib, ularda qo`llaniladigan texnologiya xususiyatidan kelib chiqadi. Texnologiyaning tubdan o`zgarishi, o`z navbatida, mashinalar tizimiga o`zgartirishlar kiritishni taqoza etadi. Qishloq xo`jaligida mashinalar tizimini yaratishda unga qo`yiladigan talablar hisobga olinishi kerak. Bu talablar quyidagilar:

1. Tizimga kiritilgan mashina uskunalarning soni, unumi jihatdan bir-biri bilan uyg`unlashgan bo`lishi. Ish bajaruvchi mashinalarning o`zaro va ish beruvchi mashina quvvatiga mos kelishi.

2. Ish bajaruvchi mashinalar kombinatsiyalashgan bo`lishi, ya’ni bir mashinaning o`zida bir vaqtda bir necha jarayonni bajarish mumkin bo`lishini ta’minlashi.

3. Ish va kuch beruvchi mashinalarning universalligini oshirish, ya’ni mashina uskunalardan turli ekinlarda, turli ish jarayonlarida foydalanish.

Mashinalar universalligining oshuvi korxonaning kam sonli mashina va uskunalar bilan ko`proq ishlarni bajarish, buning natijasida mahsulot birligini yetishtirish uchun kamroq xarajat qilishi uchun imkon beradi.

Qishloq xo`jaligi korxonalarining o`ziga xos xususiyatlariga ko`ra korxona biznes rejalarining muvaffaqiyatli bajarilishi mashina va uskunalarga talab to`g`ri aniqlanishi, talab esa korxonaning ixtisoslashishi, joylashishi, intensivlik darajasi, erishilgan va rejalashtirilayotgan mehnat unumdorligi darajasiga hamda mavjud iqtisodiy va ijtimoiy vaziyat, bajarilishi ko`zda tutilgan ishlar hajmi va ularni bajarish muddatlariga bog`liq. O`z navbatida bajariladigan ishlarning hajmi o`simchilik tarmoqlarida ekinlar tarkibi va hosildorligi, ekin maydonlari, qabul qilingan agrotexnika usuli va tadbirkor, chorvachilikda esa chorva mollar bosh soni, ularning mahsuldorligi, zootexnik usullariga bog`liq. Bundan tashqari ishlarning umumiy hajmi korxonada boshqa sohalarda bajarilgan ishlarni ham o`z ichiga oladi.

Korxonaning mashina va uskunalarga talabi joriy yilga va istiqbolga talabdan iborat. Talabni aniqlashda, avvalo, kuch beruvchi mashinaga ya’ni traktor, kombayn va o`ziyurar mashinaga talab aniqlanadi. Traktorga talab joriy yil uchun uning jismoniy o`lchovida, istiqbol uchun esa shartli o`lchovda aniqlanadi. Shartli o`lchov sifatida etalon traktor hamda traktor tonna-klassi qabul qilingan.

Istiqbol texnologik kartalarini (ekin turlari bo`yicha) ishlab chiqish va bunga asosan turli me’yorlarni belgilashda tonna-klassdagi traktorlar o`lchovi keng ishlatiladi. Traktorlarga talab har bir traktor markasi bo`yicha (joriy yilga yoki shartli traktorga (istiqbolga) to`g`ri keladigan jismoniy ish hajmiga asosan hisoblanadi. Bunda quyidagi formuladan foydalaniladi:

bunda: T_t – traktorlarga talab;

Bu formuladagi kunlik ish me’yori o`rniga soatlik ish me’yorini qo`llash ham mumkin. Bunda formula quyidagi shaklga ega bo`ladi:

bunda: M_s – tratorning soatlik ish me’yori;

Shuni inobatga olish kerakki, qishloq xo`jaligida bir ish smenasi 7 soat qilib qabul etilgan. Ayrim hollarda mavsumiy ish tig`izligi davrlarida bir kunda bir smenadan ortiq (1,5 yoki 2 smena) ish bajarilishi mumkin. Bu formuladan kombaynlar va o`ziyurar mashinalarga talabni aniqlashda ham foydalaniladi.

Traktorlarga osiladigan va tirkaladigan, ya’ni ish mashinalariga (qishloq xo`jalik mashinalariga) talab tashkil etilgan agergat xususiyatiga, traktorlarning talab qilingan soniga ko`ra aniqlanadi. Masalan, traktor agregati tashkil etilganda bir traktorga bir qishloq xo`jalik mashinasi to`g`ri kelgan (osilgan yoki tirkalgan) bo`lsa, traktorlar talabi qancha bo`lsa, qishloq xo`jaligi mashinasiga talab ham shuncha bo`ladi. Agar tirkalgan mashinalar soni 2 ta bo`lsa, talab 2 marta ortiq bo`ladi. Traktor agregati g`alla ekishda 1 traktorga 3 ta seyalka ulanib tashkil etilgan bo`lsa, seyalkalarga talab traktor talabiga nisbatan 3 barobar ortiq bo`ladi. Ekish ishini belgilangan muddatda bajarish uchun 10 ta traktor talab etilgan bo`lsa, seyalkaga talab 30 taga (10 x 3) teng bo`ladi va h.k.

Har bir qishloq xo`jaligi korxonasida traktorlarga va boshqa qishloq xo`jaligi mashinalariga talabni aniqlash uchun har bir ekin turi va tadbir bo`yicha texnologik kartalar yoki hisoblash jadvallari tuziladi.

Ko`rsatilgan ish hajmini bajarish uchun mashina uskunalarga talab quyidagicha bo`ladi:

T-4 markadagi traktorni etalon traktorga aylantirish koeffitsiyent 1,4 bo`lganligi sababli etalon traktorlarga talabni topish uchun talab etilgan jismoniy traktor sonini etalon traktorga aylantirish koeffitsiyent ko`paytiriladi (4,5x1,4). Bunda talab etiladigan etalon traktorlar soni 6,2 tani tashkil etadi.

Ko`rinib turibdiki, texnologik karta va hisoblash jadvallarida ayrim ish turlari bo`yicha ma’lum muddatlarga aniqlangan qishloq xo`jaligi ishlab chiqarishi mavsumiy xususiyatga ega bo`lganligi va shunga ko`ra, turli muddatlarda bajariladigan ishlar hajmi bir-biridan keskin farq qilganligi, bu jarayon doimo o`zgarib turganligi uchun, ma’lum bir muddatda talab etilgan traktor va qishloq xo`jaligi mashinalari sonini korxonaning shu mashinalarga haqiqiy talabi deb bo`lmaydi.

Shuning uchun qishloq xo`jaligida traktorlar va boshqa qishloq xo`jaligi mashinalarga yillik talabni to`g`ri aniqlash uchun traktorlarni har bir markasi bo`yicha mashina va uskunalardan foydalanishning yillik grafigi tuziladi. Grafikka yetarli o`zgartirishlar va qo`shimchalar kiritilib, eng ma’qul darajaga keltirilgandan keyin, eng yuqori talabni ifoda etiladigan davrdagi talab korxonani shu markadagi traktorga va unga mos keladigan qishloq xo`jaligi mashinalariga yillik talab sifatida qabul qilinadi.

1. Traktorlarning o`rtacha yillik soni. Bu ko`rsatkich quyidagicha aniqlanadi:

a) ,

bunda: - o`rtacha yillik son;

b) Xo`jalikdagi jami traktor kunlar yoki soatlari bir yilni kalendar kuni - 365 ga yoki bir yillik soatlar miqdoriga bo`linadi (8760 soat). Jami mashina kunlari yoki mashina soatlari har bir traktorni xo`jalikda bo`lgan kunlari yoki soatlari yig`indisidan iborat bo`ladi.

bunda: SHMK - jami mashina kuni;

2. Mashina-traktor parkining (MTP) ishga tayyorgarlik darajasi, ya’ni ishga tayyor qilib qo`yilgan mashinalarning jami mashinalarga nisbati.

Bunda: K_T - ishga tayyorgarlik koeffitsiyent;

3. Ishga qatnashish koeffitsiyent (darajasi), ya’ni ishga qatnashgan traktorlarning jami traktorlarga nisbati.

bunda: K_k - ishga qatnashish koeffitsiyent;

IK - ishga qatnashgan traktorlar.

4. Mashina-traktor parkidan foydalanish smena koeffitsiyent.

bunda: MTP_Ks- MTP foyda koeffitsiyent;

5. Traktor kombainlardan foydalanishning yillik unumi, maxsus mashinalarning mavsumiy unumi bir traktorga to`g`ri keladigan etalon gektar bajarilgan mashina kunlari yoki mashina soatlari.

6. Traktorlarning potentsial unumi va undan foydalanish darajasi - koeffitsiyent.

bunda: I_k - traktorning imkoniyatidan foyda koeffitsiyent;

Bajarilishi kerak bo`lgan (BI) ish quyidagicha aniqlanadi. Etalon traktorning bir yilda ishlashi mumkin bo`lgan mashina soatlari aniqlab olinadi.

1 etalon traktorning bir soatda bajargan ishi 1 etalon gektarga teng qilib olinganligi uchun, etalon traktorning bir yilda bajargan mator soatlari yoki mashina soatlari bir yillik bajargan etalon gektarga teng bo`ladi. Faraz qilaylik, xo`jalikning mavjud sharoitlariga ko`ra (tarmoqlar tuzilishi, mexanizatsiya darajasi, erishilgan mehnat unumdorligi va h.k.), 1 etalon traktor bir yilda 250 kun va har kuni o`rtacha -10 soatdan ishlaganda bir yilda 2500 mashina soatida yoki 2500 etalon gektarda ish bajargan bo`ladi. Agar biz «T-4» traktorining bajarishi mumkin bo`ladigan bir yillik ish hajmini aniqlamoqChi bo`lsak, u holda bir etalon traktor bajarishi mumkin bo`lgan ish hajmini (2500 et.ga), «T-4» traktorni etalon traktorga aylantirish koeffitsiyentga (K_e -1,4) ko`paytirishimiz kerak (2500x1,4). Bunda «T-4» traktorning bir yilda bajarishi mumkin bo`lgan ya’ni shu korxona uchun shu yilda belgilangan potentsial imkoniyat aniqlanadi. Agar «T-4» traktorining potentsial imkoniyati ma’lum bir yilga 3500 etalon gektar qilib belgilangan bo`lsayu, u haqiqatda 2900 etalon gektar ish bajargan bo`lsa, u holda potentsial imkoniyatdan foydalanish koeffitsiyent- 0,83 ga teng bo`ladi.

Korxonaning avtotransporti, elektr xo`jaligini tashkil etish va tahlil qilish xuddi yuqorida bayon etilgandek amalga oshiriladi.

Korxonaning ishlab chiqarish vositalari moddiy-texnika bazasini ifoda etib, uning samaradorligi shu vositalardan foydalanish darajasiga bog`liq.

Korxonada ishlab chiqarish vositalaridan foydalanish ko`rsatkichlarini to`g`ri aniqlash, ularni takror hosil qilish uchun o`ta zarur.

Korxonaning ishlab chiqarish vositalari tarkibida mexanik ishlab chiqarish vositalari eng faol qismni ifoda etadi.

Nazorat va muhokama uchun savollar

1. 
   Korxona aktivlari tushunchasi nimani anglatadi?
   
2. 
   Uzoq muddatli va joriy aktivlar qanday farqlanadi?
   
3. 
   Korxona aktivlari qanday usullar yordamida baholanadi?
   
4. 
   Korxonaning joriy aktivlari tarkibi va ularni boshqarishning xususiyatlari nimalardan iborat?
   
5. 
   Korxonaning uzoq muddatli aktivlari tarkibi va ularni boshqarish xususiyatlari nimalardan iborat?
   
6. 
   Asosiy vositalarga amortizatsiya hisoblash usullari va tartibi qanday? foydalanish ko`rsatkichlari.
   
7. 
   Korxonaning mashina-uskunalarga bulgan talabini aniqlash tartibi qanday?
   
8. 
   Mexanizatsiya ishlarining umumiy hajmi traktor markalari bo`yicha qanday aniqlanadi?
   

1. 
   Ковалев В.В. Учет, анализ и финансовый менеджмент. – M.: Финансы и статистик, 2006.
   
2. 
   Ковалев В.В., Ковалев В.В. Финансовая отчетность: анализ финансовой отчетности. – 2-e изд. – M.: Проспект, 2006.
   
3. 
   Xodiyev B.va boshq. Kichik tadbirkorlikning moliyaviy menejmenti, T.: Konsauditinformnashr, 2004.
   
4. 
   Samatov G`.A. va boshq. Qishloq xo`jaligi ishlab сhiqarishini tashkil etish. - T.: O`zbekiston milliy ensiklopediyasi, 2005.- 507 b.
   Ensiklopediya (yunon. ἐγκύκλιος παιδεία - barcha bilimlar doirasida taʼlim olish) yoki qomus ilmiy yoki ilmiy-ommabop nashrdir. Oʻzida barcha (universal ensiklopediya) yoki baʼzi (soha ensiklopediyasi) sohalar boʻyicha nazariy hamda amaliy bilimlarni saqlaydi.
   
   
5. 
   Jo`raev F. Qishloq xo`jaliпш korxonalarida ishlab сhiqarishni tashkil etish. - T.: Istiqlol, 2004.
   
6. 
   Hamdamov Q.S. Qishloq xo`jaligi korxonalari faoliyatini boshqarish. - T.: O`zbekiston Yozuvchilar uyushmasi Adabiyot Jamg`armasi, 2004.
   Adabiyot (arab. - adab so‘zining ko‘pligi) - 1. Fan va amaliyotning biror sohasidagi yutuqlarni umumlashtiruvchi asarlar majmui (texnikaviy A., qishloq xo‘jaligi A.i, siyosiy A. va boshqalar). 2. San’atning bir turi (badiiy A. deb ham ataladi)
   
   
7. 
   Макаветс Л.И., Макаветс М.Н. Экономика производства и сельскохозяйственного производства. – Санкт-Петербург, 2002.
   
8. 
   Никляев В.С. Основы технологии сельскохозяйственного производства: земледелие и растениеводство. - M.: Былина, 2000.