kuchlarini iqtisodiy tum an larga joylashtirish manbai b o 'lib hisoblanadi.
B u la rn i m a ’lu m o tig a k o 'r a lo y ih ala n a y o tg a n ( t a ’m irla n a y o tg a n )
korxonada ishlab chiqarishga m o'ljallanayotgan m ahsulotning taqchilligi
(ag a rd a jo riy k o rx o n a ish lab c h iq a ris h q u w a tla r i d a n m a k sim al
foydalanganda) aniqlanadi.
M a h su lo tla r g a b o 'lg a n ta q c h illik aso sid a t a ’m ir la n a y o tg a n ,
kengaytirilayotgan, yangidan bunyod etilayotgan zavodlarida tayyorlanadigan
mahsulot xalq xo'jaligining talabini to'la yoki qisman qanoatlantirishini
ta ’minlaydigan ishlab chiqarish dasturida aniqlanadi. Pastda mahsulotni
ishlab chiqarish va iste’mol qilish balansining shakli keltirilgan.
M ahsulot ishlab chiqarish va iste’mol qilish balansi.
1. Mahsulot nomi
2. O'lcham birligi
3. Xalq xo'jaligining
4. 2009-yilgi talabni
qondirish
5. 2003-yilgi talabi
1 5 .3 .
L oy ih a q u w a t in i an iq la s h va k orx on aning ix tis o sla s h is h i,
m a h s u lo t tu rin i a s o s las h va ish la b c h iq arilad ig an m ah s u lo t sifatig a
ta la b
Loyihalanadigan korxonaning ishlab chiqarish q u w ati hisobi alohida
yetakchi m ashin a ap paratlarin ing q u w atin i an iqlashdan boshlanadi.
Texnologik jaray o n asosiy bo sqich ini bajaruvchi yetakchi m ashina,
app arat yoki bir tu r m ashina, ap paratlar guruhi, sex va korxon an ing
ishlab chiqarish q u w atin i aniqlaydi. Texnologik jarayo n sxemasiga mos
ravishda h ar b ir uchastka va sex u chu n o 'rnatilg an jih o z la r sex va
ko rxonalar q u w atin i aniqlaydi. Texnologik jarayon sexem asiga mos
ravishda h a r b ir u ch astk a va sex u ch u n jih o zlar ta n la n a d i. Ishlab
chiqarishni yuqori iqtisodiy sam aradorligini ta ’minlash u ch u n yuqori
tex nik darajaga m os keladigan o 'ta takom illashtirilgan m as h in a va
apparatlar tanlash hal qiluvchi aham iyatga ega.
Ko 'pchilik ishlab chiq arishlarda yetakchi texnologik jih o zn in g ishlab
chiqarish q u w atin i an iqlash u c h u n dastlabki hisoblash birliklari b o'lib
unum dorlikning tex nik n o rm a va yil davomidagi vaqt ich id a ishlashi
hisoblanadi. H ar b ir yetakchi m ashina, apparatura b o 'yich a alo hida
h isob q ilin ad i, s o 'n g ra b e r ilg a n tu r m ah s ulo t ishlab c h iq a ris h g a
m o'ljallangan loyihalan ayo tgan hajm ga mos ravishda kerak b o 'lg an
m iqdorda jiho zlar hisoblanadi.
Ishlab chiq arish q u w a tin i hisobiga jih o zlam ing ishlab chiq arish
251
un um in i yuksak texnik norm asini qabul qiladilar, bu ishni h ar bir
m ashina yoki apparat bo 'y icha quyidagilar asosida aniqlaydilar:
1. Yuqori unumli ish usullarini ishlatishni ta ’minlaydigan m eh natn i
ilmiy tashkil qilish va ish vaqtini sarfiyotini h a r b ir bo sqich da va
m ahsulotning bir-birligiga qisqartirish;
2. Loyihlananayotganga o ‘xshash joriy korxonalaming iIg‘o r tajribasini
um umlashtirish;
3. Ilg‘or ishlab chiqarish texnologiyasi. Jihozlarni to ‘la ishlatilishini,
bir-birlik m ahsulotga xom ashyo, m aterial va energetik sarfiyotlarini
qisqartirishni va yuqori sifatli m ahsulotni olishni ta ’minlovchi texnologik
jarayon ushbu aniq sharoitlar uchu n o ‘ta foydali ilg‘or texnologiya deb
tushuniladi.
Lo yihalanayotgan m ahsulo t tu rini ishlab ch iqarish u c h u n zarur
bo'lgan jihozlar, ch unonchi har bir yetakchi m ashina, ap parat, agregat
m iqdorini yillik q u w atn i hisoblashdan so'n g aniqlaydilar. Berilgan
topshiriqlarda barcha navlar bo'yicha loyihalanayotgan korxona qu w ati
asoslanadi.
Yuqori u n um li yetakchi ap paratlar, m as hin alar ishlatish zaru rligi
va u la rd a n yuksak d ara jad a t o 'la fo y d alan is h lo y ih a la n a y o tg a n
k orx ona (sex) q u w a tin i asoslashda m uh im dalil b o 'lib x izm at qilishi
m um kin. Loyihalanayotgan korxona q u w atin i aniqlashda iste’m olchi
za v o d q u w a t in i , o lin a d ig a n x o m ash y o m i q d o r in i, e n e r g e ti k
zaxirasining q u w a tin i va boshq alarni hisobga olishi kerak. M asalan ,
k om binat tark ibid agi sulfat kislota sexi q u w a ti ek strak sio n fosfor
kislota, oddiy superfosfat va boshqa sexlarni talab in i to 'liq t a ’m in lash
kerak.
Loyihalanayotgan korxonani xomashyo va energetik zaxiralar bilan
ta ’m inlanm agani ishlab chiqarish q uw atid an to 'la foydalana olmasligi
va mahsulot tannarxini oshishiga olib keladi. B undan tashqari, tayyor
m ahsulotni y o 'l qo'yilgan tran sp ortda tashish, radiusidan tashqariga
sotishda, katta korxonalarda erishiladigan tannarxi pasayishidan tejalgan
foyda kamayadi. Loyihalayotgan korxonaning yuqori samaradorligini
ta ’minlovchi maqbul q u w atni va tarm oq normativlari darajasidagi, ilg'or
vatanim iz va ch et el korxonalarining erishgan, eng yaxshi asosiy texnik-
iqtisodiy ko'rsatkichlari aniqlanadi.
Loyihalash yechim larini texnik-iqtisodiy baholash va eng maqbul
variantlarini tanlash uch un juda ko'p m ezonlar mavjud. M ezonlar sifatida
quyidagilardan foydalanish mumkin:
252
T = к :
Б -Т,
С = Е К. = min
т - К , -К 2 ;
с 2 - с ,
с , -С .
Е = — 2-----
К, -К 2
bu yerda: IKM — kapital mablag*laming um um iy iqtisodiy sam aradorligi;
B — b ir yilda chiqarilgan m ahsulot tannarxining ko rx o na ulguiji
bahosi;
T, — bir yilda ishlab chiqilgan m ahsulot tannarxi, so 'm d a;
K — kapital m ablag'lar, so'm da;
T — kapital m ab lag'lar qoplash m ud dati, yilda;
C — variant b o'y ich a joriy sarfiyotlar, so'm d a;
EH
— sam aradorlik b o'y ich a no rm ativ koeffitsient;
Kj — variant b o'y ich a kapital tan narx , so 'm da;
E — q o 'shim ch a m ablag'lar qoplay olish koeffitsienti;
K, — K 2 — sam arani o 'sishini ta ’m inlash uch un b irin ch i variant
b o'y ich a zaru r b o'lg an q o 'sh im ch a kapital m ablag', s o 'm d a;
C 2—C , — ik k in c h i v a ria n tg a so lish tirg an d ag i b ir in c h i v a ria n t
darom ad ining q o 's h im c h a ortishi yoki q o'sh im ch a d aro m at, so 'm d a.
15 .4 . X om ashy o, aso siy m a te ria lla r , yoqilgM, en e rg iy a z a x ir a la ri
v a b o sh q a la r b ilan t a ’m inlanish
Bu b o 'lim xom ashyo bazasi, xomashyoga talab, olish m anbalari,
xom ashyo sifatiga va u ni tayyorlash usullari, xomashyo m anbain ing
rivojlanishi, q o 'sh im ch a m ateriallar va yarim fabrikatlar olish m an balari
to'g'risidag i m a’lum otlari mavjud bo 'ladi. B undan tashqari ko rxo nan i
elektroenergiya, yoqilg'i, suv bilan ta ’m inlash bo'yicha asoslangan tavsiya
etuvchi m anbalar keltiriladi.
253
| 