TA’LIM XIZMATLARINI TAKOMILLASHTIRISHDA
RIVOJLANGAN MAMLAKATLAR TAJRIBASI
Xudayberdiyeva Dilafruz Abidovna
Toshkent Kimyo xalqaro universiteti katta o’qituvchisi
Xamroyev Jamshid Abduqodir o’g’li, talaba
Jahonning yuksak darajada taraqqiy etgan davlatlarida ta’lim-tarbiya
ishlarining yo‘lga qo‘yilishi, maktablarda amalga oshirilayotgan islohotlarni
o‘rganish orqali biz mustaqil respublikamiz milliy ta’lim tizimlarini yangitdan
tashkil qilishda, ta’lim tarbiyada, maktab ishini tashkil etishda eskirib, o‘z
dolzarbligini yuqotib borayotgan faoliyat shakllari va usullaridan tezroq xalos
bo‘lish, uni munosib tarzda yangilashda qo‘shimcha boy manbalarga ham ega
bo‘lamiz. Zotan, hozirgi zamon ta’limida davlat va jamiyat talabi va
manfaatlari aks etib turishi kerak. Ilmiy-texnika taraqqiyoti, yangi texnologik
revolyusiya sharoitida muvaffaqiyatli faoliyat ko‘rsata
oladigan jamiyat
a’zolarini yetishtirib berish, yosh avlodni kasb-hunarga yo’naltirish hamda
o‘rta ta’limning ko‘p variantli uchinchi bosqichini joriy etish, ta’lim-tarbiya
berishda eng ilg‘or pedagogik vositalarni qo‘llash, ta’limda tashabbuskorlik va
ijodkorlikka keng yo‘l ochish, uning eng maqbul tizimlarini yaratish kabi chet
el tajribalarini o‘rganish maqsadga muvofiqdir. Bugungi kunda keng
ko‘lamdagi islohotlarni o‘z boshidan kechirayotgan bizning ta’limimiz uchun
bu katta ahamiyatga ega.
Keyingi yillarda chet el ta’limi bo‘yicha ko‘pgina maqolalar,
broshyuralar, qo‘llanmalar chop etildi, unga bag‘ishlab seminarlar, anjumanlar,
o‘quvlar, uchrashuvlar o‘tkazildi.
Bu bizning ta’lim
tizimimizda, chet elda o‘quv tarbiya ishlarining
qo‘yilishiga etibor va qiziqishning tez sur’atlar bilan o‘sib borayotganligidan
dalolatdir. Xalq ta’limi vazirligidan tashqari bu masala bilan Respublika
o‘quv-metodika markazida, pedagogika fanlari ilmiy tadqiqot instituti
tarkibida maxsus bo‘limlar faoliyat ko‘rsatmoqda, malaka oshirish markaziy
instiutida bir qator kafedralar bu ish bilan shug‘ullanmoqdalar.
Darhaqiqat, rivojlangan xorijiy davlatlarda ta’limning, mamlakat ichki
siyosatiga faol tasir etadigan
ijtimoiy jarayon ekanligi, e’tirof qilingan
xaqiqatdir. Shu tufayli xam xorijiy mamlakatlarda maktab ehtiyojini iqtisodiy
ta’minlashga ajratilayotgan mablag‘ miqdori yildan-yilga oshib bormoqda.
Yaponlarda, masalan, “maktab muvaffaqiyat va farovonlik timsoli”gina
bo‘lib qolmay, “u insonlarni yaxshilaydi”, degan fikr ishonch va e’tiqodga
aylangan.
Rivojlangan mamlakatlarda pedagogik tadqiqotlarni amalga oshiradigan
ko‘p sonli ilmiy muassasalar ishlab turibdi. Germaniyada ularning soni 2
mingdan ortiq. Fransiya, AQSh, Yaponiya ta’lim-tarbiya nazariyasi
muammolari bilan yuzlab davlat va xususiy tashkilotlar,
universitetlar,
pedagogik tadqiqot markazlari shug‘ullanmoqdalar. Ular faoliyatini esa
xalqaro ta’lim markazlari, masalan, AQShda xalqaro ta’lim instituti
muvofiqlashtirib bormoqda. Ko‘pchiligining faoliyati o‘quv dasturini
takomillashtirish va qayta qurishga qaratilgan. 1980 - yillardan boshlab Buyuk
Britaniyada xam AQShdagi singari o‘rganilishi majburiy bo‘lgan fanlar doirasi
kengaytirildi. Ingliz tili va adabiyoti, matematika va tabiiy fanlar o‘quv
dasturining asosini tashkil etadigan bo‘ldi. Qolgan
fanlarni tanlab olish
o‘quvchilar va ota - onalar ixtiyoridadir.
“Yangi dunyo”ning pedagogik g‘oyalari Fransiya va Germaniya ta’limiga
xam sezilarli ta’sir etayotir.
Germaniya to‘liqsiz o‘rta maktablarida asosiy fanlar bilan bir qatorda
tanlab olinadigan ximiya, fizika, chet tillari kiritilgan o‘quv dasturlari xam
amalga oshirilmoqda. Bu o‘quv dasturi tobora to‘liqsiz o‘rta maktab doirasidan
chiqib, o‘rta maktablar va gimnaziyalarni xam qamrab olmoqda. Yaponiya
maktablari Ikkinchi jaxon urushidan keyinoq Amerika ta’limi yo‘lidan bordi.
Lekin shunga qaramay, bu ikki mamlakat o‘quv
dasturida bir qator farklar
ko‘zga tashlanadi. Yaponiyada o‘quv dasturlari jiddiy murakkablashtirilgan,
asosiy fanlar majmui ancha keng, bir qator yangi maxsus va fakultativ kurslar
kiritilgan. Masalan, umumiy ta’lim maktablarining yangi musiqa ta’limi o‘quv
dasturiga milliy va jaxon mumtoz musiqasini o‘rganish xam kiritilgan.
Shuni ta’kidlash lozimki, iqtisodiy rivojlangan davlatlarda 1960-1980-
yillarda tabiiy ilmiy ta’lim dasturi tarkibiga fizika, ximiya, biologiya, bazi
hollarda astranomiya, geologiya,
mineralogiya, fiziologiya, ekologiya
elementlari kiritilib, u AQSh va Fransiyada 4 yil, Buyuk Britaniyada 6 yil,
Germaniyada 2 yil o‘qitiladi. O’quv fanlarini integratsiyalash jarayonida yangi-
yangi kurslar paydo bo‘la boshladi. Fransiyada 1970-1980-yillarda to‘liqsiz
o‘rta maktablar o‘quv dasturidagi tabiiy-ilmiy va gumanitar turkumiga
eksperimental, iqtisodiy gumanitar kurslar kiritiladi. Hozirgi paytlarda
rivojlangan mamlakatlar o‘quv dasturiga integratsiyalashtirilgan
kurslarni
kiritish to‘la amalga oshirildi. Fransiya maktablarida ularga 6%-10% gacha,
Buyuk Britaniya maktablarida 15% o‘quv soatlari ajratildi.
Maktablarda
amalga
oshirilayotgan
isloxotlar
ta’lim
ishini
tabaqalashtirish muammolarini keltirib chiqardi. Iqtisodiy rivojlangan xorijiy
mamlakatlarda ta’limni tabaqalashtirish eng dolzarb masalaga aylangan.
O’quvchilarni tabaqalashtirib o‘qitish xorijiy mamlakatlarda asosan
boshlang‘ich ta’lim kursidan keyin amalga oshiriladi. Masalan, fransuz
pedagoglari ta’lim jarayonida sinf o‘quvchilarini uch tabaqaga ajratib o‘qitishni
afzal ko‘radilar.
Tabaqalashtirish jarayonining yangi muhim yo‘nalishi qo’shimcha
ta’limni rivojlantirish bo‘lib qolmoqda. Qo’shimcha maktablar paydo
bo‘lishining sababi, AQSh va G’arbiy Yevropada o’zlashtirishi past hamda
ulgurmaydigan
o‘quvchilarning ko‘payib borayotganligi,
funksional
savodsizlik avj olayotganligidir. Ushbu jarayon maktabgacha tarbiya
muassasalarida, maktab va litseylarda amalga oshirilmoqda.
