Fizik kattaliklarning vaqt o‘tishi bilan sinus yoki kosinus qonuni bo‘yicha davriy o‘zgarishi garmonik tebranishlar deyiladi.
Tebranayotgan
kattalikning eng katta qiymati moduli tebranish amplitudasi yoki amplitudaviy qiymat deb ataladi
.
Mexanik tebranishlarda amplituda jismning muvozanat holatidan eng kat- ta og‘ishiga, elektromagnit
tebranishlarda esa, kondensator qoplamalaridagi elektr zaryadining eng katta qiymatiga (
qm) teng.
Garmonik tebranishdagi kattaliklarning vaqtga bog‘liqligini tasvirlash
uchun grafik usul qulaydir.
Elektromagnit tebranishlarning zaryad, kuchlanish va tok kuchining vaqt- ga bog‘liqlik grafiklarini chizaylik. Buning uchun bu kattaliklarning (3–3), (3–4) va (3–5) tenglamalaridan foydalanamiz. Bu tenglamalarni taqqoslab ko‘rilsa, tebranishlar bir-biridan fazalar siljishiga ko‘ra farqlanishini ko‘rish mumkin.
Yuqoridagi tenglamalarning grafiklarini chizaylik. Abssissa o‘qining ostiga davr
ulushlarida ifodalangan vaqt, ustiga esa shunga mos keluvchi tebranishlar fazasi qo‘yilgan. Ordinata o‘qlariga tegishli
q, i va
U kattaliklar qo‘yilgan (3.4-rasm).
q
a)
0
i
b)
0
U
d)
0
3.4-rasm.
Bu grafiklarda masshtab ma’lum bo‘lsa, abssissa o‘qidan davr (vaqt)ni,
ordinata o‘qidan esa tebranayotgan kattalik amplitudasini yoki oniy qiyma-
tini aniqlash mumkin.
Shuningdek, fazalarning siljishlarini ham grafiklardan taqqoslab topish mumkin. Masalan, kondensator qoplamalaridagi zaryad va kuchlanish maksimal bo‘lgan vaqtda, tok kuchi nolga teng.
Konturdagi tok kuchi tebranishlari faza bo‘yicha zaryad tebranishlaridan
𝜋 oldinga o‘tib ketadi. Zaryad bilan kuchlanish bir xil fazada o‘zgaradi.
2
Yuqorida aytilganidek, ideal tebranish konturida hosil bo‘lgan
tebranishlar
so‘nmaydi. Real konturda
R nolga teng bo‘lmaganligidan elektr energiyasi is- siqlikka aylanib boradi va tebranishlar amplitudasi vaqt o‘tishi bilan kamayib boradi (3.5-rasm.).
q
Bunday tebranishlarga
so‘nuvchi q
tebranishlar deyiladi.
m
Ta’kidlash joizki,
konturning
qarshiligi qanchalik katta bo‘lsa, unda
