Tranzistorli generatorda tebranishlarning so‘nmasligini ta’minlash uchun kirish va chiqish zanjiridagi kuchlanishlar faza jihatidan qanchaga farq qilishi kerak?

2
A) ... ^𝜋

ga oldinda ... ; B) ... ^𝜋
ga orqada ... ;

2
C) ... π ga oldinda ... ; D) ... π ga orqada ... .

III bobda o‘rganilgan eng muhim tushuncha, qoida va qonunlar

Erkin elektromagnit tebranishlar		Tebranish konturida bir marta zaryad berilganidan so‘ng hosil bo‘ladigan elektr va magnit maydon tebra- nishlari.
Tebranish konturi		Induktiv g‘altak va kondensatordan iborat zanjir. Tebranish davri T = 2π LC .
So‘nuvchi tebranishlar		Tebranish konturida kondensatorga bir marta energiya berilganda hosil bo‘ladigan tebranishlar. Bunda tebra- nishlar amplitudasi vaqt o‘tishi bilan kamayib boradi.
Tebranish konturidagi to‘la energiya		q2 Li2 . W = 2C + 2
Garmonik tebranishlar		Fizik kattaliklarning vaqt o‘tishi bilan sinus yoki ko- sinus qonuniyati bo‘yicha davriy o‘zgarishi.
Tebranish amplitudasi		Tebranayotgan kattalikning eng katta qiymati moduli.
Avtotebranishlar		Tebranuvchi sistemaning ichidagi manba evaziga so‘nmas tebranishlar hosil bo‘lishi.
Yuqori chastotali generator		Energiya manbayi, tebranish tizimi va elektron kalitdan iborat sistemada so‘nmas tebranishlar hosil qiladigan qurilma.
Teskari bog‘lanish		Chiqish zanjiridan elektr signallari bir qismining kirish zanjiriga berilishi.
Aktiv qarshilik – R	O‘zgaruvchan tok energiyasini qaytmaydigan holda boshqa turdagi energiyaga aylantiradigan qarshilik.
Reaktiv qarshilik – XC, XL	O‘zgaruvchan tok energiyasini elektr yoki mag- nit maydon energiyasiga va aksincha aylantiradigan 1 qarshilik. XC = C ; XL = ωL.
Aktiv qarshilikli zanjirdagi quvvat	P = P cos2ωt. m
O‘zgaruvchan tokning va kuchlanishning effektiv qiymatlari	I = Im ; U = Um . ef 2 ef 2
O‘zgaruvchan tokning to‘liq zanjiri uchun Om qonuni	I = Um . m R2+( X −X )2 L C
O‘zgaruvchan tok zanjirining to‘la qarshiligi	Z = R2 +( XL − XC )2 .
Zanjirdagi tok tebranishlari va kuchlanish tebranishlari orasidagi faza farqi	tgφ = ULUC yoki tgφ = XLXC . Um R
Rezonans hodisasi	Tashqi majburlovchi kuch chastotasi, sistemaning xususiy chastotasiga teng bo‘lib qolganda tebranishlar amplitudasining ortib ketishi.
Ketma-ket rezonans yoki kuchlanishlar rezonansi	O‘zgaruvchan tok zanjirida tashqi elektr manbayi chastotasi, zanjirning xususiy chastotasiga teng bo‘lib qolganda kondensator va g‘altakda kuchlanishning keskin ortib ketishi.
O‘zgaruvchan tokning quvvati	P = U I cosφ.
O‘zgaruvchan tokning bajargan ishi	A = U I t cosφ.

Elektr zanjirlarida elektromagnit tebranishlarini o‘rganish shuni ko‘rsatdiki, kuchlanish va tok kuchining o‘zgarishi, zanjirning bir qismidan ikkinchisiga juda katta tezlikda, ya’ni 300 000 km/s bilan tarqaladi. Bu tezlik o‘tkazgichdagi erkin elektr zaryadlarning tartibli harakat tezligidan juda ko‘p marta katta. Elektromagnit tebranishlarning bir nuqtadan ikkinchi nuqtaga uzatilish mexanizmini faqatgina maydon tushunchasidan foydalanib tushuntirish mumkin bo‘ldi.
J. K. Maksvell 1864-yilda vakuumda va dielektriklarda tarqala oladigan elektromagnit to‘lqinlarning mavjud bo‘lishi haqidagi gipotezani aytib o‘tadi. Biz elektromagnit maydon va elektromagnit to‘lqin nazariyasi bilan qisqacha tanishib chiqamiz.

1. mavzu. ELEKTROMAGNIT TEBRANISHLARNING TARQALISHI. ELEKTROMAGNIT TO‘LQIN TEZLIGI

1831-yilda M.Faradey tomonidan kashf etilgan elektromagnit induksiya hodisasini chuqur o‘rgangan Maksvell quyidagi xulosaga keladi: magnit maydonining har qanday o‘zgarishi uning atrofidagi fazoda uyurmaviy elektr maydonni hosil qiladi.

Faradey tajribalaridagi berk o‘tkazgichda induksion EYuK hosil bo‘lishining sababchisi shu o‘zgaruvchi elektr maydon hisoblanadi. Bu uyurmaviy elektr maydoni nafaqat o‘tkazgichda, balki ochiq fazoda ham hosil bo‘ladi. Shunday qilib, magnit maydonning o‘zgarishi elektr maydonni hosil qiladi. Tabiatda bunga teskari hodisa bo‘lmasmikan, ya’ni o‘zgaruvchan elektr maydon magnit maydonni hosil qilmasmikan? Bu taxmin simmetriya nuqtayi nazaridan olganda Maksvell gipotezasining asosini tashkil qiladi. Bu gipotezaga ko‘ra elektr maydonning har qanday o‘zgarishi uning atrofidagi fazoda uyurmaviy magnit maydonni hosil qiladi.
Maksvellning bu gipotezasi ancha vaqt o‘z tasdig‘ini topmasdan turdi. Elektromagnit to‘lqinlarni faqat Maksvell o‘limidan 10 yil o‘tgach, eksperimental ravishda H.R. Hertz tomonidan hosil qilindi. 1886–1889- yillarda H. Hertz elektromagnit to‘lqinni hosil qilish uchun yupqa havo qatlami bilan ajratilgan diametri 10–30 cm bo‘lgan ikkita sharcha yoki silindr olib, to‘g‘ri sterjen uchlariga mahkamlagan (4.1-rasm). Boshqa tajribalarida tomoni 40 cm bo‘lgan metall varaqdan
foydalangan. Sharchalar oralig‘i bir necha mm atrofida qoldirilgan. Silindr yoki sharlar yuqori kuchlanishli manbaga ulangan bo‘lib, uni musbat va manfiy ishorada zaryadlagan. Kuchlanish ma’lum bir qiymatga

yetganda, sharchalar oralig‘ida uchqun

4.1-rasm.

vujudga kelgan. Uchqun mavjud bo‘lish davrida vibratorda yuqori chastotali so‘nuvchi tebranishlar hosil bo‘ladi. Agar elektromagnit tebranishlar tarqalib, to‘lqin hosil qilsa, ikkinchi vibratorda EYuK hosil bo‘lishi va oqibatda sharchalar orasida uchqun paydo bo‘lishi kerak. Hertz shu hodisani kuzatib, elektromagnit to‘lqinlar mavjudligini tasdiqladi.

Oldingi bobda ko‘rilgan tebranish konturi yopiq bo‘lganligi sababli undan tebranishlar kam tarqaladi.
Asta-sekin kondensator qoplamalarini bir-biridan uzoqlashtira boraylik (4.2-rasm).
Bu holda maydon kuch chiziqlari qoplamalar orasidan chiqib, fazoga tarqala boshlaydi. Agar qoplamalardan birini butunlay tepaga, ikkinchisini pastga qaratib qo‘yil- sa, elektromagnit tebranishlar fazoga to‘la tarqalib ketadi.
Bunday ko‘rinishdagi kontur ochiq tebranish konturi
deyiladi.
Tarqalayotgan elektromagnit to‘lqinlarini ko‘z oldi- mizga keltirish uchun 4.3-rasmga qaraylik. Qandaydir momentda fazoning A sohasida o‘zgaruvchi elektr

maydoni bo‘lsin. U holda o‘zgaruvchi elektr maydoni o‘z atrofida magnit maydon hosil qiladi. O‘zgaruvchi magnit

4.2-rasm.

maydon qo‘shni sohada o‘zgaruvchi elektr maydonni hosil qiladi. Fazoning

ketma-ket joylashgan sohalarida o‘zaro perpendikular joylashgan, davriy

ravishda o‘zgaruvchi elektr va magnit maydonlari hosil bo‘ladi. Elektromagnit

to‘lqinlarning tarqalishi nurlanish deb ham ataladi.

Magnit maydon kuch chiziqlari

Elektr maydon kuch chiziqlari
4.3-rasm.
Hertz tajribalarida to‘lqin uzunligi bir necha o‘n santimetrni tashkil etgan edi. Vibratorda hosil bo‘layotgan xususiy elektromagnit tebranishlar chasto- tasini hisoblab, elektromagnit to‘lqinlarning tarqalish tezligini u = λ·v formula yordamida aniqlaydi. U yorug‘lik tezligiga teng bo‘lib chiqadi.
Keyingi zamonaviy o‘lchashlar ham bu qiymatning to‘g‘riligini tasdiqladi.

Download 0,52 Mb.