- 99 -
MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALARDA MAYDA
MOTORIKANI RIVOJLANTIRISHGA DOIR O‘YINLAR
Altibaeva G
Termiz davlat universiteti “Maktabgacha
ta’lim metodikasi” kafedrasi
katta o‘qituvchisi
Siddiqov Sirojiddin Shuhrat o‘g’li
TDPU Pedagogika ta’lim yo‘nalishi
1-kurs talabasi
Annotatsiya: Ush maqolada maktabgacha yoshdagi bolalarda mayda motorikani
rivojlantirishga doir o‘yinlar haqida fikr yuritiladi.Shuningdek, mayda motorikani
rivojlantirishga doir o‘yinlarning mazmuni, mohiyati va o‘ziga xos xususiyatlariga keng
to‘xtalib o‘tiladi.
Annotation: This article discusses games for the development of fine motor skills
in children of preschool age. Also, the content, essence and specific features of games for
the development of fine motor skills are discussed in detail.
Аннотaция: В данной стате рассматриваются игры для развития мелкой мо-
торики у детей дошколного возраста. Также подробно рассмотрены содержание,
сущност и особенности игр для развития мелкой моторики.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoevning oliy majlisga
murojaatnomasida xususan, bog‘cha yoshidagi bolalarni maktabgacha ta’lim bilan
qamrab olish darajasini joriy yilda 60 foizga еtkazishimiz zarur. Ushbu maqsadlarga shu
yilning o‘zida byudjetdan qariyb 1,8 trillion so‘m mablag‘ ajratish, bu yildan boshlab,
tariximizda ilk bora 6 yoshli bolalarni maktabga tayyorlash tizimi joriy qilinib, bunga
byudjetdan 130 milliard so‘m ajratilib, bu jarayonda xususiy maktabgacha ta’lim
muassasalari ham bevosita ishtirok etishni hamda 2020 yilda byudjetdan ajratiladigan
1,7 trillion so‘m mablag‘ hisobidan 36 ta yangi maktab qurilib, 211 tasi kapital
ta’mirlanishi, shuningdek, 55 ta xususiy maktab tashkil etilib, ularning soni 141 taga
еtkazish belgilanganligi halqimizni ilm-ma’rifatli bo‘lishini nazarda tutdi.
Ushbu islohatlarni amaliy holati maktabgacha ta’lim tizimini yanada takomillashtirish
orqali ilg‘or xorijiy tajribani hisobga olgan holda bolalarni har tomonlama intellektual,
axloqiy, estetik va jismoniy rivojlantirish sharoitlarini yaratish yaratish, maktabgacha
ta’lim sifatini oshirish, maktabgacha ta’lim tashkilotlarida bolalarni maktabga sifatli
tayyorlashni tubdan yaxshilash, ta’lim-tarbiya jarayoniga jahon amaliyotida keng
qo‘llaniladigan zamonaviy ta’lim dasturlari va texnologiyalarini joriy etish va shu orqali
bolalarda mayda matorikani rivojlantirishni nazarda tutadi.
Ma’lumki, mayda motorika – bu bolalarni qo’l-oyoqlarining kaftlari va barmoqlari
bilan mayda va aniq harakatlarni amalga oshirish qobiliyatidir. Mayda motorika sohasi
o‘ziga xos hamiyatga ega bo‘lib u ko’p sonli va turli xil harakatlarni o’z ichiga oladi.
Masalan: oddiy harakatlardan tortib(masalan, o’yinchoqni,har xil detallarni ushlash)
murakkab harakatlargacha (yozish va rasm chizish kabi). Mayda motorikalar bola
- 100 -
tug’ilgan paytidan boshlab rivojlana boshlaydi. Dastlab, go’dak o’z qo’llarini o’rganadi
va asta sekin ularni boshqarishga o’tadi. U buyumlarni butun kafti bilan ushlaydi, keyin
esa faqat ikkita(katti va ko’rsatkich) barmog’i bilan ularni ushlaydi. Shu orqali bolalar
dastlab o‘yinchoqlar, keyin qoshiq, qalam, mo’yqalam kabi buyumlarni tog’ri ushlashga
o’rgatiladi. Mayda motorikaning bola organizmidagi o‘rni va ahamiyati alohida sanaladi.
U bolalarni asab tizimi, ko’rish qobiliyati, diqqat e’tibor, xotira va idrok qilish kabi
organizm xususiyatlarini shakllanishi va rivojlanishiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Bundan
tashqari bolaning nutqini rivojlanishida ham mayda motorikanini ta’siri yuqori bo‘lib,
dastlab bolaning tovushlarini shakllanishiga va nutkini o‘sishiga mativatsiya bo‘lib xizmat
qiladi. Mazkur sohaning bola rivojlanishidagi o‘rni haqida Davlat talablarida ham alohida
e’tibor qaratilgan. Davlat talablarining 1-sohasi “Jismoniy rivojlanish va sog’lom turmush
tarzining shakllanishi” bo‘lsa 2-qismida esa mayda motorika bo’yicha ko’rsatmalar
asoslab o‘tilgan.Unga muvofiq, 3-4 yoshli bolalarga qo’yiladigan talab quyidagicha: bola
qo’li va barmoqlarini turli maqsadlarda ishlatadi. Kutilayotgan natijalar: bola xalqaga
arqonni kirg’izadi; mayda predmetlarni ma’lum bir tartibda taxlaydi; mustaqil ravishda
o’yinchoqlarni qutiga joylashtiradi va undan oladi; kattalar yordamida yirik hajmdagi
munchoqlarni ipga o’tkazadi; buyumlarni bir idishdan ikkinchisiga joylashtiradi; 2-3
obyektdan rasm tuzadi; varaq sathida to’g’ri chiziqlar chizadi; harflara qiziqish bildiradi,
ayrim harflarni shaklini biladi va farqlaydi; yirik munchoqlarni teradi; yozishga harakat
qiladi. 4-5 yoshli bolalar: mustaqil tugmachalarni qadaydi va еchadi, kiyimi va poyabzali
ilgaklarini o’zi taqadi; namuna asosida ipga mayda, o’rta va yirik munchoqlarni teradi;
qulflarni ochadi va yopadi,kalitdan foydalanadi; mayda buyumlarni buraydi va bir biriga
ulaydi; konstruktorning katta va kichik qismlaridan har xil predmetlar yasaydi; namuna
asosida to’g’ri chiziq va aylana chizadi; rasmlarni ustidan yurgizib chizadi va bo’yaydi;
ko’rsatilgan chiziq bo’yicha qog’oz, mat ova salfetakni buklaydi; ko’rsatilgan chiziq
bo’ylab qaychi bilan qirqadi. 5-6 yoshda: yuzalarda turli chiziqlar chizadi; kichik va katta
o’yinchoqlarni qutiga hajmiga qarab joylashtiradi; murakkab konsturksiyalarni jamlaydi;
qopchadagi o’yinchoqlarni paypaslab nomini aytaoladi; to’g’ri chiziq bo’ylab qog’ozni
mustaqil qirqadi; chiziq,ilgak va gajakcha yozadi; qog’ozni turli usulda taxlaydi(origami);
namuna asosida bosma harflarni yozishni boshlaydi; barmoqlari yordamida mashqlar
bajaradi; rasmlarni tekis shtrixlaydi; turli sathlarda chizadi (namqumda, asfaltda,
doskada); soch o’radi, mozaika yig’adi. 6-7 yoshda: Tasavvurdagi predmetlarni qo’llari
bilan (gul,qush,kapalak) ko’rsatadi; arqonlardan turli tugunlarni tugadi; o’yin faoliyati
mobaynida mayda o’yinchoqlar bilan o’ynaydi; belgilangan chiziqlar bo’ylab qog’ozni
batartib yirtaoladi; mayda qismli mozaika va pazllarni yig’adi; (qo’l barmoqlari mayda
motorikasi) qog’ozda to’g’ri chiziqlar,so’zlar va qisqa gaplarni yozadi; daftardagi
yozuv qatorlaarini anglay oladi; rasmlarni to’g’ri joylashtiradi; qo’lni uzmasdan nuqta-
chiziqlarni birlashtirib rasm chizadi; matodagi rasmni to’qiydi; “o’ziga” va “o’zidan”
harakatlari yo’nalishini tushunadi; turli materiallardan murakkab namunalarni qirqadi.
Bolalarning mayda motorikasini rivojlantirish uchun ko’plab mashg’ulotlar,
o’yinlar va mashqlar mavjud. Ularni quyidagi guruhlarga ajratishimiz mumkin:
barmoq o’yinlari, mayda buyumlar bilan bog’liq o’yinlar, shakl yasash va rasm chizish,
barmoqlarni massaj qilish. Mayda motorikani rivojlantirishning eng oddiy va samarali
- 101 -
usuli bu kaftlarni massaj qilishdir. Bu usul har qanday yosh uchun eng oddiy va universal
usul hisoblanadi. Bunda bolaning kaftlarini silanadi va ularni massaj qilinadi. “Qog’oz
yirtish” usuli – bu mashq ko’proq 7 oylik bollarga to’g’ri keladi.Bolaga birnecha varaq
yumshoq rangli qog’oz beriladi, bola uni bajonidil ushlab ko’radi, qo’llarida aylantiradi
va yirtadi. Bu mashg’ulot bolga juda katta zavq bag’ishlaydi. “Sahifalarni varaqlash”
– bu usul 1 yoshdan so’ng qog’oz yirtishni rasmlari ko’p bo’lgan kitobcha yoki jurnal
sahifalarini varaqlashga almashtirish mumkin bo’ladi. Albatta bunda bolani ehtiyotkorlik
bilan bajarishga o’rgatish lozim. “Munchoqlar bilan ishlash” – bolalarga bu mashg’ulot
ya’ni mayda buyumlarni ushlash yoqadi va bu juda foydali.
Bunda bola turli o’lcham va shakldagi munchoqlari bor taqinchoqni o’ynashi
natijasida uning qo’l barmoqlari motorikasi rivojlanadi. Yormalarni bilan ishlash
– bunda biz kosachaga istalgan yormani solamiz va uni bolaga beramiz. U yormani
qo’li bilan ushlab ko’radi yoki barmoqlari orasidan to’kadi. Ushbu o’yin orqali
bolalarning mayda motorika va taktil hissiyotlari yaxshi rivojlanadi. “Qumda rasm
chizish” (pesochnaya terapiya) maxsus texnika vositasida bolalar maxsus idishda qum
sepiladi va bolaning barmoqchasini o’z qo’limizga olib, uni qum bo’ylab yuritamiz.
Rasm chizishni dastlab chiziq, to’g’ri burchak, doira kabi oddiy shakllardan boshlab,
ularni asta-sekinlik bilan murakkablashtirishimiz mumkin. Maxsus uskunadagi еtti xil
rang bolalar chizmasini еtti xilda ko‘rish imkonini beradi.Ushbu jarayon balalar qo‘l
matorikasi faoliyatini yaxshilash imkonini beradi. “Qopqoqlarni burab yopish” – bunda
bolalarga turli o’lchamdagi idishlar taklif etiladi, bankalar,butilkalarning qopqoqlarini
burab ochib-yopish kabi oddiy mashg’ulot barmoqlarning epchilligini rivojlantiradi.
Bolalarning mayda motorikasini rivojlantirishda samarali usullardan yana biri bu –
tugmani taqish,yechish,iplarni bog’lashdir. Bunda bolani kiyintirish jarayoniga jalb
etiladi va u tugmalari va bog’ichlarini o’zi taqsin va еchsin. Bu orqali nafaqat harakatlar
rivojlantiriladi, balki bolani mustaqillikka ham o’rgatiladi. Turli yoshdagi bolalarga mos
keluvchi mashg’ulotlardan biri bu – yumshoq narsalarga shakl berishdir. Ya’ni bunda
bolalar plastilin, loy, xamirdan turli narsalarni yasashlari mumkin. Bu orqali bolaning
mayda motorikasi bilan birgalikda uning bilish qobiliyalari,dunyoqarashi, fantaziyasi
ham rivojlanadi. Bu kabi mashg’ulotlarga biz applikatsiya,origami va sahnalashtirish
faoliyatlarini ham kiritishimiz mumkin. Rasm chizish va bo’yash – punktir chiziqlardan
iborat rasmlarning konturlari ustidan chizib chiqish hamda turli shakldagi obyektlarni
bo’yash juda foydali. Shuningdek vertical yuzalar – devor,doska,oynada chizish ham
foyda beradi.Mozaika va pazllarni yig’ish orqali ham bolaning motorikasi ham uning
tasavvurini mashq qildiriladi. Mayda motorikani rivojlantirish uchun mo’ljallangan
o’yinlar faqat kattalarning nazorati ostida olib borilishi hamda bunday mashqlarni
muntazam ravishda olib boorish orqali samarali natijaga erishishimiz mumkin. Ya’ni,
bolaning harakatlari ravon, aniq va o’zaro mutanosib bo’ladi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:
1. Юсупова П. Мактабгача тарбия педагогикаси. –Т.: Ўқитувчи, 1993.
2. Хасанбоева О.У. ва бошқ. Мактабгача таълим педагогикаси. –Т.: Илм зиё, 2006.
3. Ш.А.Содиқова. Мактабгача педагогика. –Т.: Тафаккур сарчашмалари, 2013.
| 