Mamaraufov O. A., Boyxo‘rozova G. A., Ismatov I. I. 1 Ta’lim maqsadlarini aniqlashtirishda xronobiologik jarayonlarning raqamli sensorlardagi ko‘rsatkichlarini tahlil qilishga kirish annotatsiya

Download 403,38 Kb.
bet	2/4
Sana	31.01.2024
Hajmi	403,38 Kb.
	#149008

1 2 3 4

Bog'liq
Maqola Mamaraufov Boyxurozova Ismatov

Aqliy qobiliyatlarning rivojlanishida xronobiologik jarayonlarni tahlil qilish usullari.

1-rasm. Erta turadigan odamga xos bo‘lgan sirkadian ritm: tushlik paytida tushlik qiladi va soat 22:00 da uxlashga yotadi [11].
Xronobiologik jarayonlar tanamizning tabiiy ritmlari bo‘lib, ular turli xil fiziologik funktsiyalarni, jumladan, uyqu-uyg‘onish davrlarini, gormonlar ishlab chiqarishni va metabolizmni tartibga soladi. Ushbu jarayonlarga yorug‘lik va harorat kabi tashqi omillar ta'sir qiladi va optimal jismoniy va ruhiy salomatlikni saqlash uchun juda muhimdir.
[8] da tabiiy ritmlarning buzilishi kognitiv funktsiyaga, jumladan diqqat, xotira va o‘rganishga salbiy ta'sir ko‘rsatishi mumkin. Misol uchun, tartibsiz uyqu rejimi charchoqqa, kognitiv funktsiyaning pasayishiga va kayfiyatning buzilishiga olib kelishi mumkin. Shu sababli, ushbu xronobiologik jarayonlarni tushunish va tahlil qilish talabalarda optimal aqliy qobiliyatlarni rivojlantirishda hal qiluvchi ahamiyatga ega bo‘lishi mumkin. Bunga sog‘lom uyqu odatlarini targ‘ib qilish strategiyalarini ishlab chiqish kiradi, masalan, izchil uyqu jadvalini yaratish va yotishdan oldin elektron qurilmalar ta'sirini minimallashtirish choralarini ko‘rish lozim [3,4]. Xronobiologik jarayonlarning intellektual tahlili ushbu ritmlarning kognitiv funktsiyaga ta'sirini o‘rganish hamda ta’lim va akademik samaradorlikni optimallashtirish strategiyalarini ishlab chiqishni o‘z ichiga oladi. Xronobiologik jarayonlarning intellektual tahlili orqali pedagoglar tabiiy ritmlardagi buzilishlar tufayli kognitiv muammolar xavfi ostida bo‘lishi mumkin bo‘lgan talabalarni aniqlashi mumkin. Ushbu talabalarni erta aniqlash va tegishli choralar ko‘rish orqali ularga sog‘lom odatlarni rivojlantirishga va kognitiv salohiyatini maksimal darajada oshirishga qaratilgan pedagogik metodlarni ishlab chiqishga yordam beradi.
Aqliy qobiliyatlarning rivojlanishida xronobiologik jarayonlarni tahlil qilish usullari. Odamlardagi xronobiologik jarayonlar tahlili bo‘yicha olib borilgan tadiqotlarni o‘rganar ekanmiz, shaxsning kamolotga yetishi biologik jarayon ekanligi, unga majburan erishib bo‘lmasligini xulosalash mumkin. Ya’ni, shaxsiy o‘sish va ta'lim kompetentsiyasining rivojlanishi biologik, psixologik va ekologik omillarni o‘z ichiga olgan murakkab jarayonlardir. Bu jarayonlarni va ularning ahamiyatini alohida ajratib ko‘rsatish mumkin:

Sirkadian ritmlar uyqu-uyg‘onish davriga kuchli ta'sir qiladi. Uyquning sifati va miqdori, o‘z navbatida, xotira, e'tibor va muammolarni hal qilish kabi kognitiv funktsiyalarga ta'sir qiladi;
Odamning sirkadian ritm tsiklida o‘rganish va xotirani mustahkamlash uchun optimal vaqtlar mavjud. Hushyorlik davrida o‘rganish va uyqu paytida xotiralarni mustahkamlash kognitiv rivojlanish uchun zarurdir;
Sirkadian ritm tsiklida kortizol darajasi o‘zgarib turadi. Kortizol stressli vaziyatlarga va o‘zgaruvchan atrof-muhit sharoitlariga moslashishga yordam beradi. Kortizol darajasining normasiga nisbatan eng yuqori ko‘rsatkichlari kognitiv faollikning oshishi bilan mos keladi;
Qorong‘ilikka javoban chiqariladigan melatonin uyqu-uyg‘onish davrini tartibga solishga yordam beradi. Melatonin ishlab chiqarishdagi uzilishlar uyqu sifatiga va natijada kognitiv faoliyatga ta'sir qilishi mumkin;
Yoshga bog‘liq o‘zgarishlar, sirkadian ritmlar hayot davomida o‘zgaradi. Masalan, o‘smirlar ko‘pincha o‘zlarining kun davomidagi imtiyozlarini o‘zgartiradilar, bu esa kechroq uxlash va uyg‘onish vaqtlariga olib keladi. Ushbu siljish maktab jadvallari bilan noto‘g‘ri muvofiqlashtirilganligi sababli akademik natijalarga ta'sir qilishi mumkin;
Ta'lim faoliyatining vaqti ta'lim natijalariga ta'sir qilishi mumkin. O‘quv samaradorligini oshirish uchun turli yosh guruhlarining tabiiy kunlik afzalliklariga moslashish uchun dars jadvali vaqtlarini sozlash taklif qilindi;
Smenali ishda kognitiv funktsiyaning buzilishi - tabiiy sirkadian ritmlarni buzadigan smenali ish bilan shug‘ullanadigan shaxslar kognitiv buzilishlarni boshdan kechirishi mumkin. Bu, ayniqsa, doimiy e'tibor va tanqidiy qarorlar qabul qilishni talab qiladigan kasblar uchun dolzarbdir;
Sirkadian uzilishlarda moslashuvchanlik va bardoshlilik darajasini aniqlab olish mumkin. Biroq, sirkadian ritmlarning surunkali buzilishi kognitiv funktsiya va salomatlik uchun davomli salbiy oqibatlarga olib kelishi mumkin;
Individual xilma-xillik – xronotiplar. Odamlar turli xil xronotiplarga ega bo‘lib, ular faollik va hushyorlikni afzal ko‘rgan vaqtni ifodalaydi. Ertalab turlari (to‘rg‘aylar) va kechqurun turlari (boyqushlar) kunning turli vaqtlarida kognitiv faoliyatda o‘zgarishlarga duch kelishi mumkin.

Ushbu ritmlarni tushunish kognitiv funktsiyalar, ta'lim amaliyotlari va ish (dars) jadvallarini optimallashtirish strategiyasini ishlab chiqishga yordam beradi, shunda ular tabiiy biologik naqshlarga mos keladi va umumiy farovonlikka hissa qo‘shadi. Xronobiologik jarayonlarni tahlil qilish nafaqat akademik jihatdan qat'iy, balki talabalarning aqliy qobiliyatlariga ta'sir qiluvchi biologik va psixologik omillarni ham hisobga oladigan ta'lim tizimini yaratishning ajralmas qismidir. Ta'lim amaliyotini ushbu tabiiy jarayonlarga moslashtirish orqali talabalar optimal ta'lim, kognitiv rivojlanish va umumiy farovonlikka yordam beradigan muhitni yaratishi mumkin.

Download 403,38 Kb.

1 2 3 4

Download 403,38 Kb.