Таълим ва инновацион тадқиқотлар (2022 йил №12)
ISSN 2181-1709 (P)
44
Education and innovative research 2022 y. №12
xokazo siyosiy vaziyatlar davlatlar integratsiyasi va hamkorligining amalga
oshirilishiga salbiy ta’sir ko‘rsatdi.
Markaziy Osiyoda umumxavfsizlik tizimining shakllanishida mintaqaviy
integratsiya g‘oyasi yetakchi o‘rin egallaydi. O‘zbekiston Respublikasi
Birinchi prezidenti I.A.Karimov ta’kidlaganidek: “Markaziy Osiyodagi
integratsiyani biz hududiy birlik, kommunikatsiyalar, iqtisodiyotning asosiy
va yetakchi tarmoqlari mushtarakligi, suv xo‘jaligi va energetika obe’ktlarini
birgalashib ishlatish, energiya zahiralari bilan ta’minlash ehtiyoji taqozo etgan
obe’ktiv zarurat, deb hisoblaymiz. Bir-biriga chirmashib ketgan umumiy
teran tomirlarga ega bo‘lgan xalqlarimizning madaniy, til va ma’naviy birligi
haqida-ku, gapirmasa ham bo‘ladi” .
Integratsiya borasida turli tashabbuslar, ichki va tashqi omillar mavjud
bo‘lsada, davlatlarning barchasi ham dastlabki 25 yil davomida bunga
juda katta xayrihohlik ko‘rsatmagan edi. Xususan, mintaqada asosiy ikki
katta iqtisodiyotga ega bo‘lgan davlat O‘zbekiston va Qozog‘iston o‘zaro
raqobat yo‘lidan ketgan bo‘lsa, Qirg‘iziston zo‘r berib, mamlakatda
g‘arbona demokratiyani qaror toptirish va rivojlantirishga ahamiyat
qaratdi. Tojikiston, endigina fuqarolar urushini bartaraf qilib, davlatchilik
tuzilmalarini mustahkamlash va mamlakatning nochor iqtisodiyotini
barqarorlashtirish yo‘lidan borgan bo‘lsa, Turkmaniston Afg‘onistondagi
chigal vaziyatning mamlakatga ta’sir ko‘rsatmasligining oldini olish uchun
chegaralar daxlsizligini ta’minlash va dastlab, Saparmurat Niyozovning,
keyinchalik esa Gurbanguli Berdimuxamedovning yakka hokimiyatini
yanada mustahkamlash masalasini asosiy vazifa sifatida belgiladi.
Qachonki davlatlar va xalqlar o‘zaro bir butunligini anglab yetib, ichki
integratsiyani vujudga keltirsagina, Markaziy Osiyo yaxlit jipslikka erishib,
mukammal kuchga aylanadi. Integratsiyaning muhim nazariy masalasi bu –
integratsiya jarayonida iqtisodiy va siyosiy omillarning o‘zaro munosabati
hisoblanadi. Qachonki, iqtisodiy munosabatlarni rivojlantirish uchun siyosiy
muhit yuzaga kelsa, integratsiya jarayonlari jadallashadi. Arab davlatlarining
integratsiyasida ham aynan ushbu omillar o‘z ta’sirini ko‘rsatadi.
Mintaqa davlatlari uchun ko‘plab integarsion tashabbuslar, turli
integratsiyaon loyihalar taklif qilingan bo‘lib bular ma’lum bir davlatlar
ustunligiga asoslanganligi barchamizga ma’lum. Bular ichida sobiq
ittifoqning kooperatsiya aloqalarini saqlab qolishga bo‘lgan intilish ro‘yobi
sifatidagi Mustaqil davlatlar hamdo‘stligi, Rossiyaning iqtisodiy qanoti
ostida birlashishga chaqiriq hisoblangan YevroOsiyo iqtisodiy hamjamiyati,
mintaqa xavfsizligini ta’minlash “kafolatini” olgan Kollektiv xavfsizlik
shartnomasi tashkiloti (KXSHT), turkiy tilda so‘zlashuvchi davlatlarni yagona
panturkizm g‘oyalari asosida yaqqol turkiyaning qanoti ostida birlashishga
qaratilgan Turkiy tilli davlatlar Kengashi (hozirgi Turkiy davlatlar tashkiloti),
Образование и инновационные исследования (2022 год №12)
ISSN 2181-1717 (E)
45
http://interscience.uz
mintaqa va unga tutash davlatlarning iqtisodiy va investitsion, geosiyosiy
manfaatlarini ta’minlashga qaratilgan, asosan Xitoy va Rossiyaning siyosiy
irodasiga ko‘proq bog‘liq bo‘lgan, ularning geosiyosiy va geoiqtisodiy
manfaatlarini jadal ilgari suradigan Shanxay hamkorlik tashkiloti va
xokazolarni keltirishimiz mumkin. “...ushbu davlatlararo birlashmalarning har
biri, jumladan, negizida Yevroosiyo iqtisodiy ittifoqi tuzilayotgan MDH ham
darvoqe, ushbu ittifoq nima asosda tashkil etilayotgani haqida o‘ylab ko‘rish
ham maqsadga muvofiq bo‘lar edi – bir-birini takrorlamasdan, o‘z faoliyatini
mustaqil yo‘lga qo‘yishi, rivojlanish konsepsiyasi va uzoq muddatli dasturiga
ega bo‘lishi muhim, deb hisoblaymiz. Agar mazkur shartlarga rioya etilmasa,
ushbu birlashmalarning o‘zaro muvofiq ravishda faoliyat ko‘rsatishiga umid
qilish qiyin” . Rossiya tomonidan taklif qilingan integratsion loyihalar
ko‘proq Rossiyaning, Turkiya tomonidan taklif qilinayotgan loyihalar esa
tabiiyki, Turkiyaning manfaatlariga qaratilganligi bilan ajralib turadi.
«Integratsiya jarayonlari borgan sari nafaqat mintaqalarning ichki
maqsadlari, balki tashqi muhitning ortib borayotgan talablari, kuchayib
borayotgan xalqaro raqobat bilan ham belgilanmoqda. Xalqaro integratsiya
mafkurasining o‘zi o‘zgarmoqda, avvallari a’zo mamlakatlarning xo‘jaliklarini
yaqinlashtirishni maqsad qilgan mintaqaviy tashkilotlarning o‘zi global
makon ishtirokchisiga aylanmoqdalar, integratsiya esa mintaqalarning dunyo
xo‘jaligiga integratsiyalashuvi sifatida tushunilmoqda» . Bunda xalqaro va
davlatlararo tashkilotlar oldida eng asosiy masala, davlatlarda integratsion
jarayonlarni to‘g‘ri va manfaatli yo‘llar asosida tashkillashtirish hisoblanishi
lozim.
Bizning fikrimizcha, Islom hamkorlik tashkilotiga a’zo davlatlarning
e’tiqod birligi tashkilot faoliyatida, davlatlar o‘rtasidagi integratsiya
jarayonlarining samarali bo‘lishida muhim hisoblandi.
Butun islom olamini birlikka, integratsiyaga, yagona maqsadlarni
amalga oshirishga bo‘lgan intilishlari tufayli Islom hamkorlik tashkiloti
katta qudratga ega bo‘lib borayotgan tashkilotlardan hisoblanadi. Islom
hamkrlik tashkiloti a’zo davlatlar hamjihatligi, integratsiyasi borasida
yetakchi o‘rin egallamoqda. «IHT iqtisodiy, madaniy va boshqa masalalar
bo‘yicha manfaatdor tomonlar hamkorlik o‘rnatishi mumkin bo‘lgan muloqat
platformasi hisoblanadi» . Islom hamkorlik tashkiloti turli tartibotlarni, turli
iqtisodiy farqli davlatlarni, turli qit’a mamlakatlarini birlashtirgan tashkilot
sifatida jahon siyosatida muhim o‘rin tutadi.
So‘nggi yillarda Islom hamkorlik tashkilotining jahon siyosatida va
xalqaro munosabatlarda ta’siri va ko‘lami tobora ortib bormoqda (oldingi
nomi Islom konferensiyasi tashkiloti). Bu tashkilotning butun musulmon
dunyosidagi o‘rni va ahamiyati tobora yuqori ekanligini e’tirof etish bilan
birga, uning mafkuraviy, madaniy, ma’naviy va eng muhimi iqtisodiy
|
