|
c)Biznessni tashkil etishda marketing o`rni
|
| bet | 4/6 | | Sana | 19.12.2022 | | Hajmi | 34.86 Kb. | | #35832 |
Bog'liq Jumaboyev Samandar Biznessga kirish 2.1 reja, 27-mavzu, Maydoniy transistor, Allabergenova Shodiyona Maqsudbayevna, TVSQILABRASMLARI, 3-маруза, 7-sinf informatika 23.02.23, Juraqulova Ham.ishi Mikrobiologiya dastur 2022 — копия, 1681872548, ялигланиш медиаторлари 3, Reja Quldorlik jamiyati tashkil topishi. Quldorlik jamiyatining, BMI savpllari, Sonli usullar DARSLIK 2022, Boshqarishc)Biznessni tashkil etishda marketing o`rni
Loyihalar va buyurtmalarga qaratilgan tarmoq tarkibi deb ataluvchi uchinchi toifadagi tarkib alohida ahamiyatga ega.Ma’lumki, bir gumh sanoatning har xil tarmoqlaridagi buyurtmachilarning ehtiyojlari bir-biridan farq qiladi, shuning uchun ham marketingga yagona yondashuvning bo‘lishi mumkin emas. Ammo tayanch mahsulot yoki uning turlarini yaratishga qaratilgan yo‘l-yo‘riq umumiy bo‘lishi
mumkin. Bunday holatda ishlab chiqarish va rivojlanishga tegishli funksiyalarni o‘zaro ajratishning mazmuni yo'qoladi.Faqat marketing bo'limlari funksiyalarini ajratib ko‘rsatish mumkin. Agar buning iloji bo'lmasa, unda mahsulot bo‘yicha boshqaruv tarkibini shakllantirish mumkin.Agar buyurtmachilar guruhlari katta bo'lmasa yoki ular orasidagi tafovut ham katta bo‘lmasa, marketingga xizmat ko‘rsatish markazlashgan holda amalga oshirilishi mumkin va faqat tovarlami sotish va ularga xizmat ko‘rsatish buyurtmachilar guruhlari bo‘yicha taqsimlanishi mumkin.
Rivojlanishning uchinchi bosqichida firmani boshqarish tarkibida marketing faoliyatiga tegishli barcha ishlarning bajarilishini ta’minlovchi marketing bo'limi tashkil etiladi.Uchinchi bosqich marketing faoliyatiga to'laligicha o'tish bilan xarakterlanadi.Hozirgi paytda O'zbekistonda faoliyat ko'rsatayotgan firma, kompaniyalar ham ichki ham tashqi bozorlarga o'z mahsulotlarini olib chiqib sotayaptilar. Shuning uchun tashqi bozorlarga kirish, ularda o‘z o‘mini topish jarayonini ко‘rib chiqish muhim ahamiyatga ega.Ko'pchilik firma, kompaniyalar xalqaro miqyosda marketing faoliyatini tashkil qilish uchun eksport bo'limini ochishadi. Sotuv hajmining va o'zlashtirilgan tashqi bozorlar sonining ortib borishi va shu munosabat bilan firma faoliyatining murakkablashib borishi tufayli eksport bo'limi keyinchalik boshqa tashkiliy tarkibga o'zgartiriladi.Hozirda jahon tajribasida xalqaro miqyosda faoliyat yurituvchi firmalaming korxonani boshqarishning to'rt xil tarkibi qo'llaniladi: xalqaro, global, multimilliy va transmilliy tashkilotlari.
Kichik kompaniyaiarda rahbar ko‘p hollarda mulk egasi marketingga tegishli ayrim funksiyalami, ya’ni mijozlar bilan aloqalami rivojlantirish, bozor bilan aks aloqani ta’minlash va tovami ishlab chiqarish masalalari bilan shug‘ullanishi mumkin. Yirikroq kompaniyalarda, an’anaviy fimksional tuzilmalardan foydalanuvchi (ishlab chiqarish, moliya,xodimlar va sotish) yuqorida keltirilgan marketing masalalari, masalan, mijozlar bilan aks aloqalar, sotuvni taxmin qilish,mavjud bo'limlar tomonidan, xususan sotuv bo'limi tomonidan bajarilishi mumkin. Firma, kompaniyalarda marketing xizmatining mavjudligi ulaming marketingga yo‘naltirilganligini kafoiatlamaydi.Yuqorida qayd qilinganidek, marketing xizmatlari ko‘p hoilarda faqat ayrim marketing funksiyalarinigirm bajaradilar va mijozlar bilan ishlashda asosiy qaroiiami qabul qilishda qiyinchiliklaiga duch keladilar.Marketingni butun kompaniya bo'ylab keng tarqalgan hodisa sifatida qaramoq kerak.Marketing bu marketing xizmatiga yuklangan tor doiradagi funksiyalar emas.Yuqorida ta’kidlanganidek, marketing keng qamrovli, ko‘p qirrali, murakkab, jiddiy faoliyatdir.
Tizimning samarali ishlashi uchun ikkala guruh menejerlari tomonidan qarorlami qabul qila olishlari uchun mas’uliyatni aniq taqsimlash lozim bo‘ladi, aks holda guruhlar orasida kelishmovchiliklar yuzaga kelishi mumkin. Masalan,tovarlarga narx belgilash bo‘yicha qarorlami kim qabul qilishi kerak? Agar bozor bo'yicha menejer ayrim mijozlaming xos talablarini to‘laroq qondirish maqsadida taklif etilayotgan tovar assortimentini kengaytirishni talab qilib qolsa,bu holda qo'shimcha xarajatlaming maqsadga muvofiqligi to‘g‘risida qaror qabul qilishga kim mas’ul hisoblanadi? Qaysi tamoyillar asosida savdo xodimlarining faoliyati tashkil qilinishi lozim:tovarlarga yoki bozorga yo‘naltirilgan shakldami? Undan tashqari marketing faoliyatini matritsali shaklda tashkil qilish resurslar bo‘yicha nihoyatda tejamkor emas. Shunday bo'lsa ham, ikki tomonlama ixtisoslashish ham tovarlarni, ham bozorlarni sinchkovlik bilan tahlil qilib turish imkonini beradi va buning hisobiga mijozlaming ehtiyojini to‘laroq qondirish mumkin bo'ladi.
Marketing kompleksi — firma, kompaniya marketing tizimining asosiy tushunchalaridan biridir. U nazorat qilish mumkin bo'lgan, marketingni tashkil qiladigan, kompaniya tomonidan foydalanadigan maqsadli bozor maqbul javob reaksiyasini keltirib chiqaradigan ko‘rsatkichlar majmuidir.Umumlashtirilgan tarzda marketing kompleksini quyidagi to‘rt element ko‘rinishida tasawur qilish qabul qilingan:tovar (xizmatlar), baho (tarif), maqsadli bozorlarda tovarlar va xizmatlami muvaffaqiyat sari yo‘naltirish usullari va tovarlami tarqatishni, sotishni rag‘batlantirish. Bu to‘rtta elementlar shu to‘rtta yo'nalishda asosiy marketing qarorlarini qabul qilish sohasi hisoblanadi.Marketing mutaxassislari bu elementlaming ko‘rsatkichlarini shunday boshqarishlari kerakki, natijada iste’molchilaming talabini raqobatlashuvchilarga qaraganda yuqoriroq darajada qondirishga muvofiq bo‘lishlari yoki ulaming kutganidan yuqoriroq ko‘rsatkichlarga erishishlari lozim.Boshqacha gapiiganda, marketing kompleksiga tegishli qarorlar marketing kompleksining amalga oshirishning asosini tashkil qiladi. Marketing kompleksiga tegishli qarorlami qabul qilish jarayonining mazmunini tushunish uchun uning elementlarini qisqacha ko‘rib chiqamiz.
Marketing kompleksining bu toifadagi masalalari bo'yicha qarorlari tovarlami muvafFaqiyatlar sari yo‘naltirish kompleksiga tegishli bo'lib, o‘z ichiga reklama, shaxsiy sotish, sotuvni rag‘batlantirish va targ‘ibot-tashviqot kabi elementlami oladi. Bu vositalar maqsadli iste’molchilami tovarlar (xizmatlar)ning mavjudligi hamda iste’molchilar ega bo‘lishi mumkin bo‘lgan afzalliklar to‘g‘risida ularga iqtisodiy va psixologik ma’lumotlami beradi.Tovarlami muvaffaqiyatlar sari yo‘naltirish kompleksining har bir elementi o'zining kuchli va zaif tomonlariga ega.
Tovarlami muvaffaqiyatlar sari yo‘naltirish strategiyasi kompaniyaga maqsadli bozor qo‘yadigan hamda bozorlarda tovarlaming o‘rnini belgilash strategiyasi talablariga asoslanadi.Tovarlami muvaffaqiyatlar sari yo‘naltirish strategiyasini ishlab chiqish quyidagi bosqichlardan iborat:aloqalar o‘rnatish maqsadlarini belgilash, tovarlami muvaffaqiyatlar sari yo‘naltirish strategiyasining har bir komponentlari rolini aniqlash, xarajatlar smetasini tuzish, har bir komponent uchun muvaffaqiyatlar sari yo‘naltirish strategiyasini tanlash.Kompaniyaning maqsadli bozorlari, ularga tovarlami taklif qilish strategiyalari, taqsimlash, baholarni belgilash va tovarlami ilgarilatish strategiyasining kommunikativ maqsadlari ilgarilatish strategiyasining marketing dasturidagi rolini belgilaydi.
Marketing kompleksida tovarlami ilgartilatish strategiyasining rolini aniqlash muhim masalalardan biri hisoblanadi.Ko‘p hollarda kompaniya marketing stragetiyasining asosiy komponentlari bo‘lib reklama va shaxsiy sotuv bo‘ladi.Marketing kompleksining bu elementiga talab darajasini oshirish va ovarlami, xizmatlarni sotishga tegishli qarorlami qabul qilish kiradi.Sotuvni rag‘batlantirish har xil chora tadbirlar yordamida amalga oshiriladi: ko'rgazma va tanlovlarni o'tkazish, tovarlaming namunalarini keng tarqatish, savdo joylarida tovar va xizmatlaming tadqiqotini o'tkazish,har xil chegirmalami taklif qilish va boshqalar.Sotuvni rag‘batlantirish xarajatlari reklama xarajatlaridan ancha yuqori bo'ladi.Lekin O'zbekistonda firma,kompaniyalar sotuvni rag'batlantirishga, reklamaga juda kam mablag‘ ajratadilarBuning asosiy sabablari, birinchidan firma, kompaniyalar foydasining kam bo‘lishi bo‘lsa,ikkinchidan raqobatchilikning yetarli rivojlanmaganligi,uchinchidan sotishni rag‘batlantirish,reklamaning samaradorliligiga ishonmaslikdir.
Aloqa qilishning va xaridorlami rag‘batlantirishning yuqorida keltirilgan usulining bir qator afzalliklari bor: maqsadli iste’molchilami jalb qilish va ularga ta’sir ko‘rsatish imkoniyati, ma’lum voqealarga bag'ishlangan aksiyalami o‘tkazish, xaridorlami tovarlami sotib olishga da’vat qilish. Tovarlar, xizmatlar va boshqa har qanday bozorlarda mahsulotlarga talab va taklif shakllanib, harakatga keladi.Taklif sotuvga chiqarilgan tovar miqdori darajasida ko‘rinadi va mijozlarga talab qilingan vaqt mobaynida taklif etiladi.Talab esa mijozlar tomonidan mavjud moliyaviy imkon darajasida tovarlarni xarid qilishga tayyor ekanliklarini ifoda etadi.'Talab va taklifning o‘zaro munosabati baho va tarif darajasiga ta’sir ko'rsatadi.Talab va taklifni rivojlantirish uchun awalo iqtisodiy,xo'jalik, tadbirkorlik faoliyatining erkinligi tamoyili bajarilishi talab etiladi. Bunda tovarlar va xizmatlami ishlab chiqaruvchilaiga mulkchilik va tadbirkorlik huquqlari berilib,tijorat faoliyatidagi barcha cheklanishlar bartaraf etilishi lozim.Bu tamoyillarga binoan mahsulotlami ishlab chiqaruvchilar bozordagi o‘zlarining strategiyalari vataktikalarini mustaqil aniqlash, o‘zlarining investitsion va ilmiy-texnikaviy siyosatlarini olib borishlari, o‘zlarining asosiy vositalari hamda nomaterial aktivlarini o‘z ixtiyoriga ko‘ra boshqarishlari, o‘z faoliyatini kengaytirish va faollashtirish uchun kreditlami hamda mamlakat, xorijiy investorlaming mablag'larini jalb qilish imkoniyatiga ega bo‘lishlari lozim.Va nihoyat, boshqa barcha tamoyillar faqat raqobat mavjud bo'lsagina amalga oshirilishlari mumkin.Aynan raqobat tadbirkorlami erkin iqtisodiy sharoitda optimal marketing strategiyasini tanlashga da’vat qiladi, barcha
ma’lum usullar bilan iste’molchilar uchun kurashga majbur qiladi,samarasiz ishlovchilarni yuzaga chiqaradi,mehnat unumdorligini oshirishni,yangi texnologiyalardan foydalanishni,tovarlar sifatini uzluksiz oshirib borishni, mijozlaming o'zgarib turuvchi talablarini to‘la qondirishni rag'batlantiradi.
Ma’lum tovar va xizmatlarni iste’molchi nuqtayi nazaridan kelib chiqib, baho berish kerak bo'ladi va undan tashqari tovarlami sotib olish to‘g‘risida qarorlami qabul qilishda tanlashning qaysi mezonlaridan foydalanishlarini tushunishga harakat qilish kerak bo'ladi. Tahlillar iste’molchilar foydalanadigan mezonlar va marketing
kompeksi orasida ma’lum bog‘lanish borligini ko‘rsatmoqda.Iste’molchilarning asosiy talablari ikkita toifaga bo‘linadi:iqtisodiy va psixologik. Iste’molchilaming iqtisodiyehtiyojlarining tarkibini quyidagilar shakllantiradi:tovarlaming iste’mol qiymati, ekspluatatsion sifatlari, tovarlami topish, xarid qilishning osonligi, chidamliligi, uzoq muddat xizmat qila olishi samaradorliligi.Psixologik ehtiyojlar quyidagilardan tashkil topadi:o‘zining imidjidan, tovar va xizmatlardan foydalanganda ortiqcha bezovtalanishning bo'lmasligi,lazzat,qulaylik,xavfxataming pastligi.Keltirilgan iste’molchilarning barcha bu ehtiyojlari bir tomondan tovarlar,xizmatlarga raqobatbar doshlik ustuvorligini ta’minlasa, ikkinchi tomondan ular talab darajasiga va marketing kompleksi elementlariga ta’sir ko'rsatadi.Bu yerda bosh nuqta bo‘lib iste’molchilaming tovar va xizmatlarni ham iqtisodiy ham psixologik mezonlar bo‘yicha baho berishini tushunish hisoblanadi. Tanlashning iste’mol mezonlarini tahlil qilish, bozorda muvaffaqiyatga erishish uchun albatta, qoniqtirilishi lozim bo‘lgan iste’molchilaming turkum talablarini aniqlash imkonini beradi. Bu talablarni ko‘p darajada qondirish yoki ularni oshib o‘tish bu raqobatbardoshlik ustuvorligiga ega bo‘lish degani.
Marketing faoliyatining muvaffaqiyati na faqat marketingning tamoyillari, funksiyalarini, usullari, yo‘lyo‘riqlarini bilishga, balki ulardan ijodiy foydalanib amaliy faoliyatda qo‘llay bilishga ham bog‘liq.Kompaniyaning iqtisodiy maqsadlarini uning ichki va tashqi omillarini bozor va alohida iste’molchilar talablari bilan yagona jarayonga bog‘lay olish nihoyatda muhim. Bu masalani marketing sikli yechadi. Uni beshta asosiy blok ko'rinishida tasawur qilish mumkin: situatsion tahlil, marketingcha sintez, strategik rejalashtirish, operativ (taktik) rejalashtirish va rejalarni amalga oshirish, nazorat hamda marketing faoliyatini axborotlar bilan ta’minlash.Har bir keltirilgan blok o‘zining ichki tarkibiga, mantiqiga va ketma-ketligiga ega. Situatsion tahlil natijasida firma, kompaniya qanday ahvoldaligi,mavjud vaziyatda uni nimalar kutayapti uning faoliyat natijalariga tashqi muhit qanday ta’sir o‘tkazishi mumkinligi aniqlanadi. Maqsadlar ilgari suriladi, ahvolni yaxshilash uchun nima ishlar qilish kerakligi aniqlanadi. Marketing sintezini amalga oshirganda maqsadlar baholanadi, ya’ni quyidagi savollarga javob beriladi: nima uchun, aynan shunday qilish kerak, boshqacha emas,
maqsadlar ustma-ustligi qanday bo‘lishi kerakligi to‘g‘risida qaror qabul qilinadi.Marketing faoliyatining muvaffaqiyati na faqat marketingning tamoyillari, funksiyalarini, usullari, yo‘lyo‘riqlarini bilishga, balki ulardan ijodiy foydalanib amaliy faoliyatda qo‘llay bilishga ham bog‘liq. Kompaniyaning iqtisodiy maqsadlarini uning ichki va tashqi omillarini bozor va alohida iste’molchilar talablari bilan yagona jarayonga bog‘lay olish nihoyatda muhim. Bu masalani marketing sikli yechadi. Uni beshta asosiy blok ko'rinishida tasawur qilish mumkin: situatsion tahlil, marketingcha sintez,strategik rejalashtirish,operativ (taktik) rejalashtirish va rejalarni amalga oshirish, nazorat hamda marketing faoliyatini axborotlar bilan ta’minlash. Har bir keltirilgan blok o‘zining ichki tarkibiga, mantiqiga va ketma-ketligiga ega.Situatsion tahlil natijasida firma, kompaniya qanday ahvoldaligi, mavjud vaziyatda uni nimalar kutayapti uning faoliyat natijalariga tashqi muhit qanday ta’sir o‘tkazishi mumkinligi aniqlanadi. Maqsadlar ilgari suriladi, ahvolni yaxshilash uchun nima ishlar qilish kerakligi aniqlanadi. Marketing sintezini amalga oshirganda maqsadlar baholanadi, ya’ni quyidagi savollarga javob beriladi: nima uchun, aynan shunday qilish kerak, boshqacha emas,
maqsadlar ustma-ustligi qanday bo‘lishi kerakligi to‘g‘risida qaror qabul qilinadi. Strategik rejalashtirish maqsadlarga erishish uchun qanday xarajatlami amalga oshirish kerakligini tushun tiradigan strategiyalami ilgari surishni ko‘zda tutadi.Eng yaxshi strategiya tanlanib, nima uchun eng yaxshi deb e’tirof etilgani tushuntiriladi.taktik rejalashtirish va rejalami bajarish orqali taktika aniqlanadi, ya’ni qanday harakatlar va nima uchun amalga oshirilishi kemkligi asoslanadi. Tezkor reja tuzilib, unda kim, nima,qachon va qayerda, qanday ishlarni bajarishi lozimligi ko‘nsatiladi.Marketing faoliyatini nazorat qilish va axborotlar bilan ta’minlash firma, kompaniya qanchalik muvaffaqiyatli faoliyat ko‘rsatayotganligi to‘g‘risida ma’lumotlarni yig‘ishni ko‘zda tutadi. Marketing faoliyati davomida nima va qanday bajarilganligiga baho beriladi; situatsion tahlil o‘tkazishi kerakligi to‘g‘risida qaror qabul qilinadi. Marketing sharoitida talab darajasida ishlash uchun qaror qabul qilinganiga qadar va undan keyingi axborotlami olish kerak bo‘ladi. Amaliyot shuni ko'rsatmoqdaki,har doim ham faqat vaziyatga,mutaxassislarning fikr-mulohazasiga va o‘tgan tajribaga ishonib bo‘lmaydi.Marketologlarga axborotlar aniq afzalliklarga ega bo'lish imkoniyatini yaratadi: moliyaviy xatarni va o‘z obro‘sini (imidjini) yo'qotish xavfini pasaytiradi; iste’molchilarni tovarlar va xizmatlarga bo‘lgan munosabatlarini aniqlaydi, tashqi muhitni kuzatadi; kompaniya strategiyasini muvofiqlashtiradi; uning faoliyatiga baho beradi; reklamaga bo‘lgan ishonchni ko‘paytiradi; o‘z qarorlarining quwatlanishiga erishadi va h.k.
Marketing axborotlarining quyidagi turlari mavjud: og‘zaki, yozma, vizual, ichki va tashqi.Axborotlami qidirish, jamlash, saqlash, ularga ishlov berish va merketing faoliyati uchun yetkazib berish tartibga solingan bo‘lishi kerak. Axborot ta’minotida vaqt omilining nihoyatda katta ahamiyatga ega ekanligini alohida ta’kidlab o‘tish zarur.Strategik rejalashtirish maqsadlarga erishish uchun qanday xarajatlami amalga oshirish kerakligini tushuntiradigan strategiyalami ilgari surishni ko‘zda tutadi.Eng yaxshi strategiya tanlanib, nima uchun eng yaxshi deb e’tirof etilgani tushuntiriladi.Taktik rejalashtirish va rejalami bajarish orqali taktika aniqlanadi, ya’ni qanday harakatlar va nima uchun amalga oshirilishi kemkligasoslanadi. Tezkor reja tuzilib, unda kim, nima, qachon va qayerda, qanday ishlarni bajarishi lozimligi ko‘nsatiladi.Marketing faoliyatini nazorat qilish va axborotlar bilan ta’minlash firma, kompaniya qanchalik muvaffaqiyatli faoliyat ko‘rsatayotganligi to‘g‘risida ma’lumotlarni yig‘ishni ko‘zda tutadi. Marketing faoliyati davomida nima va qanday bajarilganligiga baho beriladi; situatsion tahlil o‘tkazishi kerakligi to‘g‘risida qaror qabul qilinadi. Marketing sharoitida talab darajasida ishlash uchun qaror qabul qilinganiga qadar va undan keyingi axborotlami olish kerak bo‘ladi.Amaliyot shuni ko'rsatmoqdaki, har doim ham faqat vaziyatga, mutaxassislarning fikr-mulohazasiga va o‘tgan tajribaga ishonib bo‘lmaydi. Marketologlarga axborotlar aniq afzalliklarga ega bo'lish imkoniyatini yaratadi: moliyaviy xatarni va o‘z obro‘sini (imidjini) yo'qotish xavfini pasaytiradi; iste’molchilarni tovarlar va xizmatlarga bo‘lgan munosabatlarini aniqlaydi, tashqi muhitni kuzatadi;kompaniya strategiyasini muvofiqlashtiradi; uning faoliyatigabaho beradi reklamaga bo‘lgan ishonchni ko‘paytiradi; o‘z qarorlarining quwatlanishiga erishadi va h.k.Marketing axborotlarining quyidagi turlari mavjud: og‘zaki, yozma, vizual, ichki va tashqi. Axborotlami qidirish, jamlash, saqlash, ularga ishlov berish va merketing faoliyati uchun yetkazib berish tartibga solingan bo‘lishi kerak. Axborot ta’minotida vaqt omilining nihoyatda katta ahamiyatga ega ekanligini alohida ta’kidlab o‘tish zarur.
Baho siyosatini ishlab chiqish marketing strategiyasining eng muhim funksiyalaridan bid hisoblanib, aynan, baholarga tegishli qarorlar umumiy baho siyosati doirasida firmaning maqsadli bozori obrazi va marketing tarkibi bilan bog‘lanadi. Baho siyosatining asosini firmaning bozordagi baho strategiyasini ishlab chiqishni tashkil qiladi.Baho strategiyasi asosida tovarlami sotish jarayonida narxlarga tegishli qarorlami qabul qilish yotadi. Narxlam shakllantirishdan oldin firma bahoga tegishli qarorlami qabul qilishga ta’sir ko‘rsatadigan barcha tashqi,ichki omillami tahlil qilib chiqishi lozim bo'ladi. Baho strategiyasini ishlab chiqishning beshta bosqichi mavjud: narx belgilashning maqsadlarini shakllantirish, baho belgilashning umumiy siyosatini ishlab chiqish, bevosita baho strategiyasini belgilash,baho strategiyasini amalga oshirish, baholam i bozor talablariga moslashtirish.
Tovar bozorlaridagi vaziyatlami xarajatlar (raqobatlar bo'yicha) qonunchilik va axloqiy omillarni tahlii qilish, o'zgaruvchan baho strategiyalarini ishlab chiqishga asos bo ‘ladi va uning maqsadlarini to‘g‘ri belgilash va altemativ baho vaziyatiga ega bo ‘lish imkonini yaratadi. Baho strategiyasini tanlash jaryonida marketing dasturida baholarning roli aniqlanadi, keyinchalik baho siyosatini rivojlantirish masalasi hal etiladi va muayyan tovar assortimenti uchun aniq narxlarni belgilash uchun bahoning tarkibi aniqlanadi. Yakunlovchi bosqich baholar strategiyasiga tegishli ishlarni muvofiqlashtirishni ko‘zda tutadi.Tovar bahosini belgilashda bir necha yo'llardan foydalaniladi:
• sarf-xarajatlarga qarab baho belgilash;
• talabga qarab baho belgilash (elastiklikni hisobga olib
baho belgilash);
• raqobatga qarab baho balgilash (firma faoliyat
ko‘rsatadigan bozor tarkibini hisobga olish: takomil raqobat
muhiti, monopoliya, monopolistik raqobat, oligopoliya).
Bahoni belgilashda qo'llaniladigan strategiyalar bir
necha belgilariga ko‘ra bir-biridan ajralib turadi:
• har xil qilib bahoni belgilash (fazoviy, shaxsga qaratib,
rmqdoriy va hokazo);
• raqobatlashuvchi baholami belgilash;
• assortment bo ‘yicha baho belgilash (baho chiziqlari,
butunlashtirilmagan baholar va hokazolar);
• geografik (ishlab chiqarish va sotish nuqtalariga qarab
baho belgilash);
• rag'batlantiruvchi baholami belgilash (har xil
chegirmalami ko‘zda tutib).
Baho belgilashning uchta usuli mavjud:
• birinchi usul firmaning ichki manfaatlariga kuchli
yo‘ naltirilganligini namoyon etib, sarf-xarajatlar asosida baho
belgilash;
Marketingga yo'naltirilgan baho belgilash usuli bo'yicha muayyan bozorda tovaming iste’molchi uchun qimmatli bo'lgan xususiyatlari va marketing strategiyasi hisobga olinib baho belgilanadi. Sarf-xarajatlarga asosan baho belgilashning ikkita usuli mavjud: tannarx asosida baho belgilash va to'la xarajatlar asosida baho belgilash. Tannarx bo'yicha baho belgilashda ishchi kuchi, materiallar, yoqilg'i, energiyaga ketadigan xarajatlar, amortizatsiya, sug'urta, ustama xarajatlar, boshqaruvga ketadigan xarajatlar hisoblab chiqiladi va baho bir dona mahsulotga nisbatan hisoblab chiqiladi. Bunda mahsulot miqdori oldindan taxminan belgilanadi. Bu usul bilan baho belgilashda foyda me’yori, to'lanadigan soliqlar ham hisobga olinadi. Bu usul bilan baho belgilanganda faqat firmaning ichki xarajatlari nisobga olinadi, lekin iste’molchining tovarga yuqoriroq narx to'lashga tayyorligi hisobga olinmaydi. Lekin shunday bo'lsa ham, bu usul tovaming minimal bahosini belgilab,kompaniyaga ozm iko'pm i foyda olish imkonini yaratadi.
Narx belgilashda zarar keltirmaydigan darajada narx belgilash usuli ham mavjud. Buning uchun mahsulot hajmiga bog'liq xarajatlar va bog'liq bo'lmagan (muqobil xarajatlar) xarajatlar hisoblab chiqiladi.Keyin har xil darajadagi baholar orqali daromad va xarajatlami muvozanatga keltiradigan mahsulot hajmi hisoblab topiladi. Aynan shu hajmda mahsulot ishlab chiqarilib sotilsa, firma zarar ko‘rmaydi, aksincha, minimal darajada foyda ko'rishi ham mumkin. Narx belgilashning yana bir usuli bor. Bu usul narxning baland-pastligiga ko‘ra xaridorlaming ko‘payishi yoki kamayishi va unga ko‘ra sotiladigan tovarning miqdori,olinadigan foyda ko'rsatkichini hisobga olib belgilash usuli hisoblanadi. Ma’lumki, har qanday narx sotuvchiga ma’qul bo ‘lsa ham oluvchiga to‘g ‘ri kelavermaydi. Xaridorlar yuqori sifatli tovarlarni arzon narxda olishni, sotuvchilar esa o ‘z mahsulotlarini yuqoriroq narxda sotib ko'proq foyda olish pavida bo ‘ladilar. Bu ikki maqsad bir-biriga zid bo‘lsa-da, ko'p hollarda sotuvchi bilan oluvchi baribir o ‘zaro murosaga keladilar va kelishgan narxda biri sotishga, ikkinchisi esa olishga rozi bo ‘ladi. Bu — hayotiy haqiqat. Shunday bo ‘lsada, amaliyotdan ma’lumki, narx past bo£lsa, tovami oluvchilar ko‘payadi va aksincha, narx baland bo'lsa,oluvehilar soni kamayadi. Aynan ana shu holat narx belgilashda asos bo ‘lib, xizmat qiladi. Bu usulda narx belgilash uchun maxsus quyida keltirilgan jadval tuzib barcha m a’lumotlar unga kiritiladi.
Taqsimlash kanallarida qaror qabul qilish jarayoni firmalarning uzoq muddatli rivojlanish an’analari va uning bozordagi xatti-harakatlari bilan mos ravishda olib borilishi kerak. Savdo kanallarida an’anaviy savdo usullari, marosimlar va tashqi aloqalar ko'pincha raqobatchilaming hujumlarini bartaraf qilish, tanglikni pasaytirish yoki obro'- e ’tiborni qutqarib qolish uchun saqlab turiladi. Bunday yondashuv kanalning evolutsion qattiqligi nomini olgan.Amalda barcha savdo bozorlari savdoning eski usullari bilan birgalikda radikal yangiliklarni qo'shib olib boradi.A n ’anaviy savdo usullari bozorda qanchalik kuchli bo ‘lsa, moslashishga bo'lgan qobiliyat shuncha kam bo'ladi. Keyingi bir necha yil davomida tovarlarni jismonan taqsimlash usullarining kommunikatsiya va axborotlarga ishlov berishning takomillashishi, kanalning qatnashchilari bo'lgan brokerlar va ko'tara savdo bilan shug'ullanadiganlar bajaradigan faoliyat turlarining sezilarli darajada qisqarishigaolib keldi.Bozorning pishib yetilishi munosabati bilan kana qatnashchilariningbuyurtmalami yig'ish va savdoni tashkil qilishga qaratilgan harakatlari o'z ahamiyatini yo'qotadi va ular bevosita sotish hamda qo'shimcha xarajatlami hisoblab to'lash bilan almashadi. Kanal bo'yicha kamroq zaxiralar
vujudga keladi, chunki savdo muqobillashib buyurtmalar to'g'ridan-to'g'ri (vositachilami chetlab o'tib) bajariladigan bo'ladi. Muammo shundan iboratki, bahoni oshirish, to'lov shartlari va boshqa an’anaviy savdo faoliyati tuzatishga uncha
berilmaydi. Savdo shartlarini qayta ko'rib chiqish ko'pincha o'zaro munosabatlarga taktik o'zgartirishlar kiritadi. O'zaro munosabatlarda tomonlar murosaga kelmasalar oxir oqibatda savdo kanali darz ketadi va ishlab chiqaruvchi yoki xaridor aloqalarini uzishiga to'g'ri keladi.
Bugungi kunda bozorlarda eng katta sotuv hajmida tovar sotuvchilar boshlang'ich sotuvchi va oxirgi oluvchilar bilan bo'lmagan yuridik shaxs maqomiga ega bo'lgan (uchinchi tomon) sotuv kanalidan foydalanadilar.Raqobat ustuvorligini ta’minlashda savdo kanallari hal qiluvchi rol o'ynaydi. Eng tabiiy kanallar bo'lib olib sotarlar, ko'tara oluvchilar, importerlar, chakana savdogarlar, komissionerlar va brokerlar hisoblanishadi. Undan tashqari har qanday iqtisodiy subyekt ayriboshlash jarayoniga ko'maklashuvchi ham savdo kanaliga xizmat qiladi.Banklar, ekspeditorlik firmalar to'lov jarayoniga xizmat qiladilar, reklama agentlari va savdo ko'rgazmalarini tashkil etuvchilar o'z axborot oqimlarini yo'naltiradilar.Tijorat tashish ishlarini bajaruvchi transport vositalari va umumiy foydalanishga mo'ljallangan omborxonalar tovar harakatini ta’minlashadi.Bunday tahlil iste’molchi va raqobatchini tahlil qilishdek ahamiyatga egadir.Marketologlarga integrallashgan axborot kanallar tizimi ham yordam beradi.Ularzaxiralarni boshqarishda, ishlab chiqarishni rejalashtirishda ustuvorliginita’minlaydilar vaqtni tejash,hujjatlami rasmiylashtirish ishlarida ko'maklashadilar.
Iste’molchi qanchalik chakana sotuvchi tovarning maksimal samaradorligini oshirishiga ishonsa (muammolam i aniqlashda, ularning yechimini to‘g ‘ritopishda,ko‘maklashishda uning tavsiyalari, amaliy xizmatlari, kafolatlari va sezilmas nufixzi bilan), u chakana sotuvchiga shuncha tarafdor bo ‘lish ehtimoli yuqori bo ‘ladi. Uchta asosiy omillar — omilkorlik, sarf-xarajat va nazorat taqsimlash va marketing faoliyatida hisobga olinishi kerak. M a ’lum funksiyalami o ‘z kuchi bilan bajarishi kerakmi yoki yo£qmi to‘g ‘risida qaror qabul qilishda har bir uchta om il mukammal tahlil etilishi talab etiladi. Omilkorlik va nazorat ikki nuqtayi nazardan baholanishi lozim: asosiy raqobatlashuv strategiyalar o'rtasidagi mutanosiblik, kanal bo ‘yicha sheriklar tomonidan amalga oshiriladigan va ishlab chiqilgan marketing strategiyasini kanal bo ‘yicha sheriklar tomonidan amalga oshirish qobiliyati bilan kanalning har bir altemativ qatnashchisi omilkorligi, sarf-xarajatlar va nazorat vazifalarini har bir funksiya bo ‘yicha baholanishi mumkin. Muammo shundaki, kanalning funksiyalarini har doim ham bo'lakchalarga b o ‘lib bo ‘lmaydi.O lib sotar ko‘pincha tovarlami yo hammasini olasan, yo hech nima deb turib oladi. Bu kanalni tanlashni qiyinlashtirib qo'yadi, chunki olib sotar birfunksiyani bajarishda kuchli bo'lishi mumkin, lekin boshqa funksiyani bajarishda zaif bo ‘lishi mumkin. Shuning uchun bunday hollarda auditning roli oshib boradi.
|
| |
