Elementlar guruhlari tartib raqami
II
|
III
|
IV
|
V
|
VI
|
4
Be
|
5
B
|
6
C
|
7
N
|
8
O
|
12
Mg
|
13
Al
|
14
Si
|
15
P
|
16
S
|
|
|
|
|
|
30
Zn
|
31
Ga
|
32
Ge
|
33
As
|
34
Se
|
|
|
|
|
|
48
Cd
|
49
In
|
50
Sn
|
51
Sb
|
52
Te
|
Qattiq jismda qo‘shni atomlar bir-biriga juda yaqin joylashgan bo‘lgani uchun energetik sathlar siljishi va parchalanishi yuzaga keladi, natijada, ruxsat etilgan zona deb ataluvchi energetik zonalar hosil bo‘ladi. Ruxsat etilgan zonalar orasida taqiqlangan zonalar joylashadi. Energetik zonada ruxsat etilgan sathlar soni kristalldagi atomlar soniga teng. Ruxsat etilgan zonalar kengligi odatda, bir necha elektron-voltni tashkil etadi. Ruxsat etilgan zonadagi minimal energetik sath (WS) – zona tubi deb, maksimal sath (Wυ) esa – zona shipi deb ataladi.
Yarimo‘tkazgich yoki dielektrikning ruxsat etilgan eng yuqori energetik sathlari o‘tkazuvchanlik zona deb ataladi. Ushbu zona energiyalariga ega bo‘lgan elektronlar yarimo‘tkazgich hajmida tashqi elektr maydon ta’sirida harakatlanib, elektr o‘tkazuvchanlikni hosil qiladilar. O‘tkazuvchanlik zonasiga tegishli energetik sathda joylashgan elektron o‘tkazuvchanlik elektroni yoki erkin zaryad tashuvchi deb ataladi. Taqiqlangan zona ostida joylashgan ruxsat etilgan zona valent zona deb ataladi. Qattiq jismning zonalar diagrammasi 2-rasmda keltirilgan.
2-rasm. Qattiq jism zonalar energetik diagrammasi.
Ko‘pchilik yarimo‘tkazgich asboblarning ishlashi valent zona shipi va o‘tkazuvchanlik zona tubi energiyalariga yaqin ((2÷3)kT energetik oraliqdagi) energiyaga ega elektron harakati bilan belgilanadi. Bir jinsli (hajmning istalgan nuqtasidagi kimyoviy tarkibi bir xil) arsenid galliy va kremniyning zonalar energetik diagrammalari, mos ravishda, 3-a va b rasmlarda keltirilgan.
Elektronlar harakatlanganda ularning ispulsi P va energiyasi W o‘zgaradi. Bunda elektron energiyasining impulsga bog‘liqligi o‘tkazuvchanlik zona tubi va valent zona shipi yaqinida taxminan kvadratik (elektron massasi taxminan o‘zgarmas) bo‘ladi. Impuls P elektronlar to‘lqin vektori k bilan bevosita bog‘liq. Arsenid galliy va kremniy uchun W=f(k) bog‘liqlik 3-rasmda keltirilgan. Arsenid galliyning valent va o‘tkazuvchanlik zonalari uchun W=f(k) parabolaning cho‘qqilari k ning bir xil qiymatlariga, kremniy uchun esa turli qiymatlariga mos keladi. Arsenid galliyda elektron zonalararo o‘tganda harakatning avvalgi holatida qoladi, ya’ni k qiymati o‘zgarmaydi. Kremniyda esa elektronning to‘lqin vektori k zonalararo o‘tish amalga oshirilganda aniqlik kiritilishiga muhtoj. Kristall panjara tebranishlari zonalararo o‘tish sodir etayotgan elektronga uning impulsini saqlash imkonini yaratadi.
Odatda, arsenid galliy holida zonalararo to‘g‘ri (vertikal) o‘tish haqida, kremniy holida esa, to‘g‘ri bo‘lmagan zonalararo o‘tish haqida so‘z yuritiladi va ular mos ravishda, zonalararo to‘g‘ri
3-rasm. Bir jinsli yarimo‘tkazgich materiallar –arsenid galliy (a) va kremniy (b)da valent zona shipi (Wυ) va o‘tkazuvchanik zona tubi (WC) ning energetik o‘rinlari hamda arsenid galliy (v) va kremniy (g)da Wυ va WC qiymatlarining to‘lqin vektori k ga bog‘liqligi.
hamda to‘g‘ri bo‘lmagan o‘tish deb ataladi. Umumiy holda, elektron energiyasining zonadagi impulsga bog‘liqligi kvadratik emas. O‘tkazuvchanlik zona tubi yaqinida bir yoki bir nechta lokal minimumlar mavjudligi tufayli W=f(k) bog‘lanish yuqori aniqlikda parabola ko‘rinishda, elektronlarning effektiv massasi esa, o‘zgarmas bo‘lishi mumkin. Ushbu minimumlarning to‘lqin soni noldan farqli qiymatlarda joylashadi.
Masalan, arsenid galliyda taqiqlangan zona kengligi o‘tkazuvchanlik zona to‘g‘ri o‘tishi minimumi 1,43 eV (3 v-rasm, G- minimum) bilan aniqlanadi, energiya 1,9 eVga teng bo‘lganda esa, <100> kristallografik yo‘nalishga siljigan, to‘g‘ri bo‘lmagan minimum (X – minimum) mavjud.
Kremniyda X – minimum taqiqlangan zona kengligini aniqlovchi asosiy minimumdir (3-b va g-rasmlar). Bu holda, yarimo‘tkazgich «to‘g‘ri bo‘lmagan» zonalar tizimiga ega bo‘ladi. Bunda elektronlarning valent zonadan o‘tkazuvchanlik zonaga yorug‘lik kvanti ta’siri ostida hν≥Wg o‘tishi qiyinroq kechadi. Haqiqatan ham, bunda elektron o‘zining harakat holatini (∆k qiymatga) keskin o‘zgartirishi hamda unga uzatiladigan yoki undan olinadigan energiya ∆ga o‘zgartirilishi kerak (3 g-rasmga qarang).
Yarimo‘tkazgichlarda taqiqlangan zona kengligi Wg eng muhim parametr hisoblanadi. Temperatura ortishi bilan taqiqlangan zona kengligi kamayib boradi. Kremniy va arsenid galliy uchun Wg(T) bog‘lanish monoton bo‘lib, u quyidagi ifodaga binoan approksimatsiyalanadi:
[eV],
(4)
[eV].
Elektronikada keng qo‘llaniladigan yarimo‘tkazgichlarning xona temperaturasi (300 K)da taqiqlangan zona kengligi Wg germaniy uchun – 0,67 eV, kremniy uchun – 1,12 eV, arsenid galliy uchun – 1,43 eV ni tashkil etadi. Dielektriklarning taqiqlangan zona kengligi Wg 3 eV.
Absolyut nol temperaturada (0 K) yarimo‘tkazgich va die-lektriklar valent zonasining barcha energetik sathlari elektronlar bilan to‘ldirilgan, o‘tkazuvchanlik sohasidagi energetik sathlar esa bo‘sh bo‘ladi. Metallarda o‘tkazuvchanlik zonasining faqat pastki qismi to‘ldirilishi mumkin.
|
